2018 جىلدىڭ 8 ماۋسىمىندا قىتايدىڭ “سوتسياليستىك وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسى، قىتاي مەن شەتەلدەردىڭ بارىس-كەلىسى مەن ىنتىماقتاستىعىنا دەم بەرگەنى، دۇنيەنىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعاۋ ءۇشىن ايتۋلى ۇلەس قوسقان شەتەل ازاماتتارىنا بەرىلەدى” دەپ تاعايىندالعان "دوستىق" وردەنىنىڭ تۇڭعىش داناسى قىتايعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ساپارلاپ، شىۇ-نىڭ كەزەكتى سامميتىنە قاتىسۋعا بارعان رەسەي پرەزيدەنتى پۋتينگە سىيلاندى.

نەشە مىڭ جىلدىق وركەنيەت تاريحى بار ەلدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۇنداي “مەملەكەتتىك ەڭ جوعارى اتاقتى”  ايشىقتايتىن وردەننىڭ ءپۋتيننىڭ موينىنا ءىلىنۋى جانە ەرتە دە ەمەس، كەش تە ەمەس، ءدال وسى ءساميتتىڭ شاقىرىلۋىنا ورايلاس “ۇلگەرىلۋى” ءتىپتى دە تەگىن ەمەس-ءتى. وسى وردەندى تاعايىنداۋ جايلى رەسمي تۇسىنىكتەمەدە ونىڭ ماقساتى - "قىتاي مەن شەت ەلدەر اراسىنداعى دوستىق ۇلگىسىن كورسەتۋ ارقىلى دۇنيەگە دوستىق پەن بەيبىتشىلىك، تەڭدىك پەن ادىلدىك سىندى باستى مۇراتتاردى ناسيحاتتاۋ، الەمنىڭ قىتايعا دەگەن كوزقاراسىن جاقسارتۋ” دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. حوش دەلىك.

قاراماققا، “دۇنيەنىڭ بەيبىتشىلىگىنە قوسقان ايتۋلى ۇلەسى ءۇشىن” ءپۋتيندى ونەگە ەتىپ دۇنيەگە بەيبىتشىلىك، تەڭدىك، ادىلدىك مۇراتتارىن ناسيحاتتاۋ سايقىمازاقتىق ەمەس پە؟ باسا ايتىلعان ادامزاتتىق مۇراتتاردا پۋتين قاي تۇرىمەن ونەگە بولادى؟ بۇل ارادا اڭگىمە وردەن ۇسىنۋشى مەن قابىلداۋشىنىڭ “اپەكەمە جەزدەم سايلىعىندا” بولىپ تۇر. الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكاعا اينالعالى بەرى قىتايدىڭ الەمدى جاڭا تۇرپاتتى حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىن جاساقتاۋعا ۇندەپ جانە وعان بەل شەشە كىرىسىپ جاتقانى بەلگىلى. “باتىستىق وسىزاماندانۋدى ادامزاتتىڭ بىردەن-ءبىر ءساتتى دە دۇرىس دامۋ لوگيكاسى دەپ قاراۋدىڭ جاڭساق ەكەنىنە”،  قايتا، “دامۋ مودەلىنىڭ كىلەڭ باتىستانۋىنىڭ، باتىستىق قۇندىلىقتاردىڭ اۋاجايىلۋىنىڭ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ بىرەگەيلەنىپ بارا جاتۋى سىڭارجاقتىلىعىمەن دۇنيەنى تىعىرىققا تىرەيتىندىگىنە بەك سەنەتىن قىتاي بيلىگى، ءوزىنىڭ 40 جىلدىق رەفورما تاريحىمەن “ادامزات دامۋىنىڭ بايىرعى كاپيتاليزمنەن باسقا دا جولى بار ەكەندىن (قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليزم), باتىستىق ەركىندىك پەن دەموكراتيانىڭ بارىنە بىردەي سايكەسە بەرمەيتىنىن، باتىستىق قۇندىلىقتاردىڭ جالپىعا بىردەي مۇرات بولا المايتىنىن” دالەلدەگەنىن ءجيى جاريالايتىن بولدى. ونىڭ وسى ۇستانىمى مەن ۇگىتىنە پۋتين شىنىمەن دە، تاپتىرماس “ونەگە”! ەركىندىك، تەڭدىك، دەموكراتيا، كىسىلىك قۇق سياقتى قۇندىلىقتارعا كوزقاراس جانە وسى قۇندىلىقتاردى سىيلاۋ مەن تۇتىنۋ تۇرعىسىنان ءپۋتيننىڭ سي تسزينپينمەن ءبىر ۇيانىڭ بولتىرىگى ەكەنى و باستان ءمالىم. ەندەشە، العاشقى اتالمىش وردەننىڭ پۋتينگە تاعىلۋى زاڭدى دا. بۇل ىزدەسىپ تابىسقان ەكەۋدىڭ ەڭ اۋەلى كۇللى الەمگە باتىسسىز دا (اقش-سىز دا) كۇن شىعاتىنىن ەسكەرتۋ ءۇشىن كەرەك-ءتى.

جۋىقتان بەرى ونسىز دا ءماز بولىپ كورمەگەن ۆاشينگتون مەن بەيجين اراسى مۇلدەم قوجىراي باستاعان. “امەريكا مۇددەسى ءبىرىنشى ورىندا” ۇرانىمەن بيلىككە كەلگەن ترامپ، سول اقش مۇددەسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وسى جىلى ساۋىردە قىتايدان يمپورتتالاتىن قۇنى 50 ملرد$ ونىمگە 10-25% كەدەندىك باج سالىعىن ەنگىزەتىنىن مالىمدەۋى سول ەكەن، قىتاي دا ونىڭ ەكسپورت تاۋارلارىنا باج سالىعىن كوتەرەتىنىن جاريالاپ، جاۋىرىنىن كۇجىرەيتكەن. ءوزارا ءدوڭايبات شەگىسكەن قوس تاراپ كەيىننەن ەداۋىر ءيتىس-تارتىسپەن ىمىراعا كەلگەنىمەن، بۇل تۇبەگەيلى ءبىتىم دەۋگە بولمايتىن جاعدايات-تىن. بۇل تەكەتىرەستىڭ قىتايعا بەرگەنى سول، ترامپتىڭ قولعا تۇرمايتىن قيعىلىقتى مىنەزى مەن قيسىنعا قۇلىقسىز مامىلەسىنە سەنىپ، ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتۋمەن ءبىر ۋاقىتتا، قىتايدىڭ امەريكامەن تاجىكەلەسۋگە شاماسىنىڭ، اسىرەسە، جوعارى تەحنولوگيالى جانە يننوۆاتسيالى سالالاردا شاناقتى ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ترر-دان شىعىپ، وڭىرلىك وداقتاردان اۋاشا بولۋدى قالاعان ترامپ، بىلتىردان بەرى وسى تاكتيكادان تايقىپ، بۇرىنعى تىنىق مۇحيت اسكەري وكرۋگىن ءۇندى-تىنىق مۇحيتى قولباسشىلىق شتابى دەپ وزگەرتۋىمەن، گەوساياسي الاڭدا بۇل وڭىردەن باس تارتپايتىنىن، قىتايدى تۇستىك تەڭىز تاراپىنان قىسپاققا الاتىنىن ءتۇسىندىردى. وسىنداي ەكونوميكالىق، گەوساياسي جايسىزدىقتار قىتايدى رەسەيمەن وڭ قاباقپەن مامىلەلەسۋگە يتەرمەلەدى نەمەسە ماجبۇرلەدى.

اقۇيگە ترامپ كەلگەلى رەسەيگە دە “سانكتسيالار شەرۋىن” توپەلەتكەنى بەلگىلى. بۇل كەزەگىندە كەڭەس وداعى ىدىراعاننان بەرگى مەرزىمدە  ناقتىلى قۇرىلىمدىق وزگەرتۋلەر جاسالىپ، جۇيەلى جاڭعىرتىلماعان رەسەي ەكونوميكاسىنا اۋىر سوققانى ايان. باتىستىڭ قىسپاققا الۋىنان كەيىن شيكىزاتىن ساتار نارىق جانە سوعان شىعار جولعا زارۋلىگى ارتقان رەسەي دە تال قارماعانداي كەپتە ەدى. وسى تۇستا مۇناي مەن گازدىڭ قوماعاي نارىعى، ينۆەستيتسيا مەن نەسيەنىڭ ىقتيمال كوزى - قىتايدىڭ وڭ يشاراسى وعان ىزدەگەنگە سۇراعانداي اسەر ەتتى. ايلاس قاتىن مۇڭداس دەگەندەي ءوزارا مۇددەلەستىك تاراپتاردى جاقىنداستىرا ءتۇستى. ء“بىر ءبىرىنىڭ وزەكتى مۇددەسى مەن كوكەيتەستى قالاۋىنا ىجداعاتتىق تانىتىپ كەلگەن قوس تاراپ قاتىناسىنىڭ تاريحتاعى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتىپ، قازىرگى الەمدەگى مەملەكەتتەر ارا بايلانىستىڭ ۇلگىسىنە اينالعانىن” بىلدىرگەن پۋتينگە، كەزەگىندە سي تسزينپين دە “قىتاي مەن رەسەيدىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا قارسى جاقتىڭ وزەكتى مۇددەلەرىن تاباندىلىقپەن قورعاپ كەلگەنىن، جەرشارىن مەڭگەرۋگە بىرلەسە دە بەلسەنە قاتىسىپ، جاڭا تۇرپاتتى حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسى مەن ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعىن قالىپتاستىرۋدىڭ مىزعىماس دىڭگەكتەرىنە اينالعانىن” جەتكىزدى. ەكى الىپ ەلدى ءبىر ءبىرىن جاڭا كورگەندەي تابىستىرىپ وتىرعان دا، ءپۋتيندى “دوستىق" وردەنىمەن قاۋىشتىرىپ وتىرعان دا ەكى باسشىنىڭ جاڭاعىداي باسا دارىپتەۋلەرىندەگى “وزەكتى مۇددەلەر” دەپ ايتسا بولادى.

ال، اتالمىش وردەننىڭ تۋرا شىۇ ءسامميتى تۇسىندا بەرىلۋى دە كەزدەيسوق ەمەس. شىۇ تۇپتەپ كەلگەندە، وسى قىتاي مەن رەسەيدىڭ جەتەكشىلىگىمەن، سونداي-اق، اقش-نىڭ ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىندا اياعىن اڭدىپ باسقىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۇيىم. ءارى ەكەۋى دە وسى ۇيىمدى نىعايتۋ مەن كەڭەيتۋگە بارىن سالىپ كەلەدى. جايشىلىقتا باستارى ءبىر داستارحانعا بىرىكپەيتىن ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ بۇل ۇيىمعا كيلىگىسە كىرۋلەرى دە وسى ەكەۋىنىڭ ىقپالىمەن ىسكە اسقان شارۋا. اتالعان وردەننىڭ دۇنيە ءجۇزى جان سانىنىڭ  جارتىسىنا جۋىعىنىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان ۇيىمنىڭ ءسامميتى قارساڭىندا تابىستالۋى، وتە-موتە ترامپتىڭ ەۋرووداق پەن كانادا سىندى ءداستۇرلى وداقتاستارىنا دا كەدەنسالىعىن كوتەرەم دەپ، ولاردىڭ جاپپاي نارازىلىعىنا قالىپ، “ۇلكەن جەتىلىكتىڭ” قارجى مينيسترلەرى" باسقوسۋىنىڭ وسىعان بولا ىرىڭ-جىرىڭ بولىپ جاتقان تۇستا تابىستالۋى، وزدەرىنە قىرىن كوزقاراستى امەريكا مەن باتىستى مۇقاتۋ، حالىقارالىق ۇپاي جيناۋ ءۇشىن دە تاپتىرماس وراي بولعانى ءشۇباسىز

قۇرمەت قابىلعازىۇلى

Abai.kz