«اباي» اقپاراتتىق پورتالى بەردىبەك سوقپاقباەۆ مۇراسىن ۇزدىكسىز ناسيحاتتاپ كەلە جاتىر. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءبىز بەردىبەكتىڭ ەشقانداي كىتابىنا ەنبەگەن، كسرو-نىڭ توتاليتارلىق جۇيەسىنە قارسىلىق بىلدىرگەن «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات» اتتى حيكاياتىن جاريالاعان ەدىك. مۇنان كەيىن جيناقتارعا ەنبەي جۇرگەن بىرنەشە اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىندىق. «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسىندەگى ءبىر كەيىپكەردى تاۋىپ الىپ، سول كەيىپكەردىڭ جازۋشى جايلى ەستەلىگىن  دە جاريالادىق.

بۇگىن سول ءۇردىستى تاعى جالعاستىرماقپىز. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، «كەڭەستىك ءداۋىردىڭ بار شىندىعىن ايپاراداي اشىپ كورسەتكەن» دەلىنەتىن بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانىنىڭ ءوزى تالاي قيدالاۋدان وتكەن. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى بۇگىن شەڭگەلدى تسەنزۋرانىڭ سالدارىنان  قيىلىپ كەتكەن سول شىعارمانىڭ ءبىر بولىگىن («حالىق جاۋىنىڭ» وتباسىنىڭ باستان كەشكەن قيىندىعى تۋرالى) وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا بۇل شىعارمانىڭ تۇپنۇسقاسىن قايدان «تاپقانىمىزدى» جاريالايتىن بولامىز.

***

«ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانى

الگىندە ءنۇرالى ايتتقان مامىرباي – ءبىزدىڭ اكەمىز. بۇل ءسوز مەنىڭ قۇلاعىمدى ەلەڭ ەتكىزىپ قانا قويماي، جۇرەگىمدە قادالىپ جاتقان تىكەندى وقىستان قوزعاپ جىبەرگەندەي بولدى. تۇلا بويىم شىمىر ەتە قالدى...

وقۋشى وسى ارادا نەلىكتەن دەپ سۇرار. بۇل سۇراققا تۇسىنىكتى ەتىپ جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اڭگىمەلەپ وتىرعان ۋاكىتتان ءۇش جارىم جىلعا كەيىن شەگىنۋگە تۋرا كەپ تۇر.

1938 جىل. يانۆار. قاقاعان قىس. ول كەزدە مەن ءوزىمىزدىڭ تۇيىقتاعى مەكتەپتىڭ ءتورتىنشى كلاسىندا وقيمىن. سارسەبەك اعايىم الماتىدا ەسەپ-كرەديت تەحنيكۋمىندا وقيدى.

اكەم مامىرباي كولحوزدا جىلقى باعادى. جازى-قىسى بەل شەشۋگە مۇرشاسى كەلمەيدى، مال سوڭىندا.

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ شاي-سۋىمىزدى قايناتىپ، شەشەم، كىشكەنتاي بيعايشا (روماننىڭ قازىرگى نۇسقاسىندا بيعايشا دەگەن قىز جوق) قارىنداسىم ۇشەۋمىز اكەمىزدىڭ جىلقىدان ورالۋىن توسىپ، كۇتىپ وتىردىق. قۇندەگى ادەتىمەن قازىر ول ساقال-مۇرتىن قىراۋ باسىپ، سىقىرلاپ كەلۋگە ءتيىس. شايدى ءبارىمىز بىرگە وتىرىپ ىشەمىز.

بۇل جولى اكەم كەلە قويمادى، كەشىگە بەردى: ەندى كەپ قالار دەپ، ەلەڭدەۋمەن ءبىز وتىرمىز. كەنەت ەسىك الدىندا جاتقان قار سىقىرلادى. ە، بارەكەلدى، اكەمىز بولار دەپ ەدىك، ول بولماي، باسقا بىرەۋلەر تىق-تىق ەتكىزىپ ەسىكتى قاقتى. بالالىق مىنەزىم ۇستاپ:

– دا! –دەپ، ايقايلاپ جىبەردىم. ساۋ ەتىپ ءۇش-ءتورت ادام كىرىپ كەلدى.

كەيبىرىن تانىساق تا، كەيبىرىنىڭ ءتۇسى باسقا، سۋىق. الدىڭعى بىرەۋى سولبىرەيتىپ شينەل كيگەن، پورتۋپەيا اسىنعان، بەلىندە ناگان. شەشەم ەكەۋمىزدىڭ كوزدەرىمىز اتىزداي بولىپ كەتتى.

– تىنتەمىز، – دەدى شينەلدى.

«نەگە؟»، «نە ءۇشىن؟» دەپ سۇراۋعا بىزدە شاما جوق. بىرەۋدىڭ ءۇيىن ءتىنتۋ، ادامىن ۇستاپ اكەتۋ ول كەزدە ونشا قيىن ەمەس.

تىنتە باستادى. جۇك، توسەك-ورىن، قورا-كوپسىنىڭ اپتەر-تاپتەرىن شىعاردى. نە ىزدەپ جۇرگەندەرىن قۇدايىم ءوزى ءبىلسىن. كۇمىستەگەن ەسكى ەردىڭ كۇيىسقان، تارتپا، ومىلدىرىگىمەن قوسا ەسكى كۇراندى دا اكەتتى.

سوڭىنان بىلدىك، الگىلەر ءبىزدىڭ ۇيگە ءتىنتۋ جاساپ جاتقاندا، ەكى ميليتسيونەر جابىردا جىلقىدا جۇرگەن جەرىنەن اكەمىزدى قاماۋعا الىپ، كاراسازعا ايداپ اكەتىپتى.

ويلاماعان جەردەن شاڭىراعىمىز ورتامىزعا ءتۇسىپ، استان-كەستەڭ بولدىق تا قالدىق. شەشەم زار جىلاپ:

– جۇرتىم-اۋ، بۇل نە سۇمدىق؟ قانداي پالە بولعانىن ايتساڭدارشى؟ – دەپ، بىرەسە زىر جۇگىرىپ اۋىل سوۆەت كەڭسەسىنە، بىرەسە كولحوز كەڭسەسىنە بارادى. بىراق ەشكىم وعان ەشتەڭەنى ءتۇسىندىرىپ ايتا كويمادى.

ول كەزدە تۇيىقتا كولحوز پرەدسەداتەلى ءنۇرالى.

اكەم قامالعاننىڭ سوڭىنان: «مامىرباي حالىق جاۋى بولىپ ۇستالىپتى. قىتايداعى باندامەن بايلانىسى بار ەكەن!» دەگەن تاجالداپ سۋىق حابار دۇڭك ەتە قالدى. ماسساعان، كەرەك بولسا! بۇل ءبىز ءۇشىن كۇن جارقىراپ تۇرعاندا توبەمىزدەن شارت ەتىپ جاي تۇسكەنمەن بىردەي ەدى.

اكەمىزدىڭ قامالۋىنا بايلانىستى... ءبىز باسقا سۇمدىقتىڭ ءبارىن كۇتىپ ەدىك. بىراق ءدال وسىنى كۇتكەن جوق ەدىك. ساۋاتسىز، قاراڭعى ادام. وسى كولحوزدى كولدان تۇرعىزىسقان كۋ تاقىر كەدەي. قارشادايىنان باستاپ ءومىرى بايلاردا جالشىلىقپەن وتكەن. قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن. سونداي ادام كايتىپ حالىق جاۋى بولادى؟ قىسى-جازى بەل شەشۋگە مۇرشاسى كەلمەي مال سوڭىندا ءجۇرىپ، قىتايداعى باندامەن كالاي بايلانىس جاسايدى؟

بۇلاي دەپ ءۇن كوتەرىپ، اۋىز اشۋعا ءال كايدا. جۇرتتىڭ ءبارى كولەڭكەسىنەن قورقادى.

سول كەتكەننەن اكەم بايعۇس زىم-زيا كەتە باردى. قاراسازعا ءبىر تۇنەتىپتى دە، جاركەنتتىڭ تۇرمەسىنە اكەتىپتى. سوڭىنان ءبىر-ەكى ايدان سوڭ قايتا اكەپ، جاسىرىن سوت جاساپتى. ءبىزدى وعان قاتىستىرماق تۇگىل جولاتقان دا جوق. شەشەم بايعۇس نەشە كۇن سىرتىنان تورۋىلداپ ءجۇرىپ، جولىعا دا الماي قالدى. تەك: «مامىربايعا ون جىل بەرىپتى» دەگەن حابارىن ءبىر-اق ەسىتتىك.

كۇداي-اۋ، نە ءۇشىن؟ نە قىلمىسى ءۇشىن؟ كىمدەر كۋا بولىپتى؟

ءبىز جاۋاپ تابا المايمىز. تەك ەل اۋزىندا ءار الۋان پىش-پىش الىپ قاشتى انگىمە بار. «مامىربايدى باندامەن بايلانىسى بار دەپ، قاماتۋشى دا، وعان نەگىزگى قارالاۋشى، كۋا بولۋشى دا ءنۇرالى ەكەن»، –دەيدى.

كىم بىلەدى، بولسا بولار دەيمىز. بۇلاي ويلاپ، سەزىكتەنۋگە ءبىرسىپىرا سەبەپ تە بار. نەگە ەكەنىن مەن ءوز باسىم انىق بىلمەيمىن، بىراق ايتەۋىر اكەم ءنۇرالىنى جەك كورەتىن. ونىڭ اتى ەستىلسە، جيىرىلىپ تۇراتىن. تەحنيكۋمعا وقۋعا كەتكەنگە دەيىن سارسەبەك اعايىم كەڭسەدە ءنۇرالىنىڭ قاراۋىندا ەسەپشى بولىپ ىستەدى. سوندا اكەمنىڭ بىرنەشە رەت: «بالام، ءنۇرالى جامان ادام، بايقا. ساق ءجۇر!» دەپ، ايتىپ وتىرعانىن ەستيتىن ەدىم. «نە-ءسى جامان؟» دەپ، ءمان بەرىپ سۇراماي قويماۋشى ەدىم.

جانە ءبىر سەبەپ: سول اكەم ۇستالاردان ءۇش-ءتورت اي بۇرىن، 1937 جىلدىڭ كۇزىندە، ءبىزدىڭ تۇيىقتان بوكەي، مامبەت دەگەن ادامدار حالىق جاۋى بولىپ ۇستالدى. بوكەي – ۇستا، ال مامبەت ەتى ءتىرى بەلسەندىلەۋ ادام. ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارىپ جۇرەتىن. ەل سولاردى دا: «ءنۇرالى ۇستاتىپتى. ءنۇرالى تىڭشى ەكەن» دەگەن سوزدەر ايتىپ ءجۇردى.

ءۇشىنشى سەبەپ: اكەمىز قامالعان سوڭ ءنۇرالى بىزگە ءتىپتى قىرىن قاراپ الدى. حالىق جاۋىنىڭ بالاسى، حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى دەپ، توبەمىزگە تالاي رەت كامشى ويناتقان كەزدەرى بولدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى تەگىن بە؟

ال بىراق اكەمدى قاماتىپ ايداتۋشى ءدال وسىنىڭ ءوزى دەپ، ءبىز تاپ باسىپ ايتا المايمىز. ونى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، ءوز كۇلاعىمىزبەن ەستىگەن جوقپىز. راسىندا دا ءدال سولاي ما؟ جوق، سولاي ەمەس پە دەپ، كوڭىلگە كۇدىك كىرەتىن كەزدەرىمىز دە بولادى.

* * *

اكەم قامالعاننان سوڭ ءبىر ايدان كەيىن كيىم-كەشەگىن ارقالاپ، اعايىم سۇمىرەيىپ ۇيگە كەلىپ تۇر. سويتسە ونى حالىق جاۋىنىڭ بالاسى دەپ، ءارى وقۋدان، ءارى كومسومولدان شىعارىپ جىبەرىپتى.

***

ول ءتىپتى ءوزىنىڭ 1917 جىلى تۋعانىن دا ماقتانىش كورەتىن. جاسى ون تورتكە تولار-تولماستان كومسومولعا جازىلعان. ەندى مىنە، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي بارىنەن الاستالىپ وتىر.

***

ءبىر كۇنى ويناپ-كۇلىپ ءنۇسىپباي ەكەۋمىز بەلدەۋگە تالاسىپ جانجالداسىپ قالدىق.

ءنۇسىپباي:

– حالىق جاۋىنىڭ بالاسى كەت! جولاما ءبىزدىڭ ۇيگە دەپ! – مەنى ۇرىپ، قۋىپ جىبەردى.

مەن كەتە باردىم. ۇرعانى ەشتەڭە ەمەس، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن ءسوزى ەتىمنەن ءوتىپ، سۇيەگىمە ءبىر-اق جەتتى. توبەلەسەيىن دەسەم ءالىم كەلمەيدى.

ۇيگە كەلدىم دە، ەت كەسەتىن ءمۇيىز ساپ قارا پىشاقتى الىپ، نۇسىپبايعا قايتا باردىم. پىشاق ۇستاعان قولىم ارتىمدا جاسىرۋلى. ءنۇسىپباي مەنى كورىپ:

– نەگە كەلدىڭ؟ مەن ساعان بۇل اراعا جولاما دەپ ايتپادىم با؟ – دەپ، قوديلانىپ، قارسى ءجۇردى.

مەن ۇندەمەي جاقىنداپ كەلدىم دە، پىشاقپەن ءنۇسىپبايدىڭ بەتىنەن كولدەنەڭدەي تارتىپ كەپ جىبەردىم. ءنۇسىپبايىم باج ەتىپ، بەتىن باسىپ، وتىردى دا قالدى. قارا قان قولىنىڭ سىرتىن جاۋاپ كەتتى. مەن جالت بەرىپ، زىتا جونەلدىم.

ۇيگە دە سوقپاستان قىرقانى اسىپ، باسىم اۋعان جاققا تارتىپ وتىردىم. سول كۇنى اۋىلعا جولاعان جوقپىن. ەگىنجايداعى ەسكى قىرمانعا تۇنەپ، ەرتەڭىندە قاراڭعى تۇسە ۇيگە ءبىر-اق كەلدىم. مەنى جازىم بوپ قالدى ما دەپ ويلاپ، ءۇيدىڭ ءىشى، بۇكىل اۋىل-ايماق بولىپ ىزدەپ ءجۇر ەكەن...

ءنۇسىپبايدىڭ بەتى تىرتىق بوپ ءبىتتى. مەنەن قالعان تاڭبا.

رەداكتسيادان. سوڭعى سيۋجەت رومانعا باسقالاي سىپاتپەن ەنگەن. تۇپنۇسقا قانشالىقتى وزگەرىسكە تۇسكەنىن باعامداۋ ءۇشىن ونى دا نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز!

«...التىنشى وقىپ جۇرگەن كەزىم. اكەم جۋىردا قايتىس بولعان. قىستى كۇن. توپ بالا جار قاباقتان سىرعاناق تەۋىپ ءجۇرمىز.

ءنۇسىپباي دەيتىن مەنەن ەكى-ءۇش كلاسس الدا وقيتىن، سوتقارلاۋ جۋان بىلەك ءبىر بالامەن جانجالداسىپ قالدىم. ەكەۋمىز بوقتاستىق. ءنۇسىپباي:

– اكەڭنىڭ اۋزىن... جەتىم، – دەدى.

جەتىم دەگەن ءسوزى ەتىمنەن ءوتىپ، سۇيەگىمە جەتتى.

ەكەۋمىز جاتتا كەپ توبەلەستىك. ءنۇسىپباي مەنەن ءالدى، كۇشىم كەلمەيدى. تاياقتى كوبىرەك جەپ قالدىم.

ءوشىم كەتىپ بارا جاتىر.

جەتىم دەپ قورلاعانى تاعى بار.

سازارىپ ۇيگە كەلدىم. ءنۇسىپبايدان قالاي دا ءوش الۋىم كەرەك. قالاي الام؟

ەت كەسەتىن ءمۇيىز ساپ قارا پىشاعىمىز بار. الگىنى جەڭىمنىڭ ىشىنە تىعىپ الدىم دا، سىرعاناقتىڭ باسىنا قايتا باردىم. ءۇن-ءتۇنسىز كەپ، ءنۇسىپبايدىڭ بەتىنەن پىشاقپەن كولدەنەڭدەي تارتىپ جىبەردىم...

ءنۇسىپباي باج ەتىپ، بەتىن باسىپ، تۇرىپ قالدى. قارا قان قولىنىڭ سىرتىن جاۋىپ كەتتى».

جالعاسى بار

دايىنداعان قانات بىرلىكۇلى

ماتەريالدى پورتالدىڭ رۇقساتىنسىز كوشىرىپ باسۋعا بولمايدى

Abai.kz