دەموگرافيا – كەز كەلگەن مەملەكەتتiڭ باستى قازىناسى، بولاشاعى، تiرەگi. قايسىبiر مەملەكەت بولسىن، ءوز ۇلتىمەن عانا تولىققاندى مەملەكەت. شىنى كەرەك، دەموگرافيالىق سەرپiلiستi بiزدiڭ ەلدiڭ كۇتكەنi قاشان. ءدۇيiم قازاق ارمانداعان 20-25 ميلليونعا قاشان جەتەمiز؟ قازاقتىڭ ەندiگi ارمانى – حالىق سانىنىڭ كوبەيۋi. ارينە، قاراعا باتقان حانعا دا باتپاي قويمايتىنى سياقتى، ەلباسى جىل سايىنعى جولداۋىنىڭ بiر تارماعىن دەموگرافيالىق احۋالعا ارنايدى. ونىڭ iشiندە انا مەن بالاعا ارنالعان اتاۋلى كومەك، جاردەماقى، كوشi-قون: ورالماندار مەن اتا-مەكەنiنە بiرجولا كەلەتiن قانداستارعا كومەك قولىن سوزۋ سىندى بiرقاتار ماسەلەلەر ءسوز بولادى.

بۇگىندە حالىق سانىنىڭ ءوسۋى ءار وبلىستا ءارتۇرلى. مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن  وعان كورشىلەس وڭىرلەردە بۇل كورسەتكىش  وتە تومەن. بۇل – الاڭداتاتىن جاعداي.  ويتكەنى، كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارىپ، تۇرمىس دەڭگەيى جوعارىلاعان سايىن  سىرتتان كەلۋشىلەر  كوبەيە تۇسەدى. ايتالىق، ەۋروپانىڭ ۇلىبريتانيا، فرانتسيا سياقتى  دامىعان ەلدەرىنە سوڭعى جيىرما-وتىز جىلدا سوناۋ افريكادان باستاپ الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن ءار ءتۇرلى ۇلتتىڭ  وكىلدەرى كوپتەپ قونىس اۋداردى. سونىڭ سالدارىنان جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ پايىزدىق مولشەرى بارىنشا  ازايىپ كەتكەن. بۇل سول ەلدەردە كادىمگىدەي الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. بۇل  جاعداي بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ قازاقستاندا دا ورىن الۋى ابدەن مۇمكىن.

ياعني، قازاقستان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا  جاقىنداعان سايىن سىرتتان  كەلۋشىلەر  كوبەيە بەرەدى. جاسىراتىنى جوق، مۇنىڭ استارىندا مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى دە بار. سوندىقتان دا قازىر رەسەي  بۇل ماسەلەگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، جەرگىلىكتى  حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋدى قولعا الۋدا. ءبىز شە؟! بۇل رەتتە شەتەلدىك قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ كوپ بالالى ەكەندىگىن دە ەسكەرگەن ءجون. ياعني، ولاردىڭ قازاقستانعا اكەلەر ەڭ  ۇلكەن بايلىعى – ادام.

وسىعان وراي، الداعى ۋاقىتتا ەتنيكالىق كوشى-قون جۇمىستارى قولعا الىنعاندا قازاقستان ۇكىمەتى وبلىستىق اكىمشىلىكتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، دەموگرافيالىق ءوسىمى تومەن، بىراق اۋىلشارۋشىلىعىمەن، باسقا دا ءتۇرلى كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا  ىڭعايلى ەلدى مەكەندەردى انىقتاپ، كوپ بالالى ورالمانداردى سول جەرلەرگە ورنالاستىرۋ جونىندە ارنايى باعدارلاما نە جوسپار جاسعانى دۇرىس.

كاسىپكەرلىك جانە قازاق دياسپوراسى

قازاقستان 2050 جىلعا قاراي الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىندا بولۋعا ءتيىس دەپ وتىرمىز. ال سوندا كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەلباسى «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا بۇل ماسەلەگە جان-جاقتى توقتالىپ، ناقتى ءارى ايقىن جاۋاپ بەرگەن. ياعني، ەلباسى ەڭ دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا  قوسىلۋدا باسەكەلەستىكتىڭ بارىنشا قاتال بولاتىنىن، سوعان وراي «ۇلتىمىز جاھاندىق ەكونوميكالىق تايتالاسقا دايىن بولۋعا ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتىپ، وسى جولدا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن قاجەتتى بىرنەشە ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ بەردى.

سولاردىڭ ءبىرى ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ جەتەكشى كۇشى – كاسىپكەرلىككە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋ. مىنە، وسى ماسەلەگە كەلگەندە ويلاندىراتىن ءبىراز جاعداي بار. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تايتالاس پەن باسەكەلەستىككە ءالى دە تولىق بەيىم ەمەستىگىن مويىنداعان ءجون. مىسالى، دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق ەلىندە كەز كەلگەن حالىق ەگىن ەگىپ، مال وسىرەتىن جەر مەن سۋ بولسا ەشكىمگە الاقان جايماي، ايانباي جۇمىس ىستەپ، جاقسى ءومىر سۇرەدى. ال بىزدە جەر دە، سۋ دا جەتەدى. بىراق كوپتەگەن اۋىلدار  جەر مەن سۋدى دۇرىس پايدالانا الماي وتىر. ال شەتەل قازاقتارى ايانباي جۇمىس ىستەۋگە الدەقايدا  بەيىم. مىسالى، سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى اۋعانستان، يران جانە تۇركيادان بىرنەشە مىڭ قازاق وتباسى قازاقستانعا قونىس اۋداردى. وسى اعايىنداردىڭ ەشقايسىسى دا «ورالمان ەدىك، بىزگە جاعداي جاساڭدار» دەپ ەشكىمگە كىرىپتار بولعان ەمەس. كۇنى-ءتۇنى تىنباي ەڭبەك ەتتى. ءتۇرلى كاسىپپەن، شاعىن ساۋدامەن اينالىستى. قازىر ولار وزدەرى ورنالاسقان جەرلەردەگى بۇرىنعى تۇرعىنداردان ارتىق بولماسا، كەم ءومىر سۇرمەيدى.

دەمەك، «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىنىڭ ەكونوميكا سالاسىنداعى مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋدا شەتەل قازاقتارىنىڭ مۇمكىندىگىن جان-جاقتى پايدالانۋ  ەسكەرىلۋى ءتيىس. اسىرەسە، جەرگىلىكتى اكىمدەر  جاڭادان كەلگەن ورالماندار قانداي شارۋاعا  بەيىم، نە كاسىپپەن اينالىسقىسى كەلەدى دەگەندى انىقتاپ، قاجەتتى جاعداي جاساۋدى ويلاستىرعانى ءجون.

شەتەل قازاقتارىنىڭ اراسىندا قازاقستانعا بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە كەلىپ،  قارجى سالىپ، ءتۇرلى كاسىپپەن اينالىسقىسى كەلەتىندەر دە از ەمەس. بىراق ولارعا قازاقستان تاراپىنان ەشقانداي قولداۋ كورسەتىلمەيدى. كەرىسىنشە ۆيزاسىن سوزباي، تۇراقتى تىركەلۋگە، جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرمەي، اۋرە-سارساڭعا سالىپ، اقىر سوڭىندا ولاردى كەرى قايتىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتەتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى.

اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋ جانە قازاق دياسپوراسى

قازاقستاننىڭ  جەرى ۇشان-تەڭىز كەڭ – اۋىلشارۋاشىلىعىنان مول ءونىم الىپ، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىعۋىنا تولىق مۇمكىندىگى بار.  «قازاقستان - 2050» ستراتەگياسىندا بۇل ماسەلەگە دە ناقتى كوڭىل بولىنگەن. ياعني، ەلباسى  «ەلىمىزدى الەمدىك ازىق-تۇلىك نارىعىنىڭ كوشباسشىسى بولۋ جانە اۋىلشارۋشىلىعى ءوندىرىسىن ارتتىرۋ» مىندەتىن كۇن تارتىبىنە قويىپ، بۇل سالادا قولعا الىناتىن نەگىزگى ماسەلەلەردى انىقتاپ بەرگەن. سوعان وراي، ەلباسى «جەر وڭدەۋ مادەنيەتىن وزگەرتۋ جانە جاڭا عىلىمي-تەحنولوگيالىق، باسقارۋشىلىق جەتىستىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، مال شارۋشىلىعىنداعى داستۇرلەرىمىزدى جاڭعىرتۋ قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتكەن.

مىنە، وسى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا  شەتەل قازاقتارىنىڭ دا ۇلەس قوسۋعا  تولىققاندى مۇمكىندىگى  بار. مىسالى، قىتاي مەن وزبەكستاندا جەر وڭدەۋ مادەنيەتى بارىنشا دامىعان.  مۇنى سول ەلدە تۇراتىن قازاقتار دا جاقسى  يگەرگەن. قىتايدا جەر وڭدەۋگە قاجەتتى شاعىن تەحنيكالار جاساۋ دا بارىنشا دامىعان. ەندى سول قازاقتار وسى ديقانشىلىق تاجىريبەسى مەن قولدا بار تەحنيكاسىن قازاقستانعا اكەلسە، كوپ ءىس تىندىرار ەدى. قازىردىڭ وزىندە ولاردىڭ ءبىرازى شاعىن تراكتورلارى مەن  باسقا دا قۇرال-جابدىقتارىن قازاقستانعا اكەلىپ، ەگىن ەگىپ، كوكونىس ءوسىرىپ، وزگەلەرگە ۇلگى بولۋدا.

مىنە، وسى اعايىندارعا قازاقستان تاراپىنان قانداي قولداۋ جاسالۋدا؟! وعان ناقتى جاۋاپ قايتارۋ قيىن. كەرىسىنشە، شەكاراداعى كەدەنشىلەر ولاردىڭ اكەلە جاتقان تەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتارىنا كەدەن سالىعىن بارىنشا كوبەيتىپ، باسقا دا توسقاۋىلدار قويىپ، ويلاعان ماقساتتارىنا جەتۋگە كەدەرگى جاساپ باعادى.

ديقانشىلىقتى جاقسى  مەنگەرگەن اعايىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن جەكەمەنشىككە جەر الا الماي، اركىمنىڭ قاراۋسىز جاتقان بوس ەگىستىكتەرىن جالعا الىپ، ۋاقىتشا جۇمىس ىستەۋدە. بۇل دا ولاردىڭ بەلدى سىبانىپ جۇمىس ىستەۋىنە قيىندىق كەلتىرۋدە.

ەلباسىنىڭ «مال شارۋاشىلىعىنداعى داستۇرلەرىمىزدى جاڭعىرتۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرماسى دا شەتەلدەگى اعايىندار ءۇشىن ايرىقشا  ماڭىزدى. ويتكەنى، قىتاي مەن موڭعوليادا قازاقتىڭ ەجەلگى ءتورت تۇلىك مالىن ءوسىرۋ  جاقسى ساقتالعان. ەگەر ولاردى قازاقستانعا اكەلسەك، ەلىمىزدىڭ بوس جاتقان ۇلان-بايتاق جەرى مالعا تولار ەدى.

ارينە، تiلگە تيەك ەتiپ قويا سالۋ بiر بولەك تە، ونى باسقا مەملەكەتتەردەگi سەكiلدi بiلەك سىبانا كiرiسiپ، جۇزەگە اسىرۋ ەكiنشi ماسەلە. الايدا، ەكونوميكاسى تىم قارىشتاپ، دامىپ جاتقان قازاقستان ءۇشiن بار-جوعى 18 ميلليون حالقىنىڭ الەۋمەتتiك جاعدايىن دۇرىستاۋ قيىن با؟! نەگە جىراقتاعى 5 ملن قانداستى ەلگە اكەلۋگە جاعداي جاساماسقا؟

حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋدiڭ ەكi جولى بار. بiرi – تابيعي ءوسiم. بۇل ءۇشiن انالارعا جاسالاتىن كومەك، مەديتسينالىق جاردەم جانە الەۋمەتتiك جاردەماقىلار ءوسۋi كەرەك ەدi. ەكiنشiسi – شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزدى وتانعا ورالتۋ. بiز كەرiسiنشە وتانىنا ورالۋعا نيەت بiلدiرگەن قانداستارىمىزدىڭ كەلۋiن سانمەن شەكتەپ ءجۇرمiز. ەلگە كەلiپ اپ، كوشi-قون كۆوتاسىنا ەنە الماي ساندالىپ جۇرگەندەر قانشاما. جاقىندا عانا وزبەكستاننان كەلگەن وتباسى ىقتيارحات الۋدىڭ الەگىن ايتىپ، اشىنىپ ەدى. ءبىر جاپىراق قاعازدى الا الماي جۇرگەن وتباسىنىڭ اسىراۋشىسى كىمگە شاعىمدانارىن بىلمەي دال. ال قۇزىرلى ورگاندار بولسا، جاقىن ارادا ەلدەن شىعاتىنىن ەسكەرتكەن. الايدا ەلىن، جەرىن اڭساپ كەلگەن وتباسى قايتقىسى كەلمەيتىنىن ايتادى. مىنە، مۇنداي مىسال جەتكىلىكتى. بۇل نە؟ كادiمگi كەرەناۋلىق پا، جوق، ادەيi جاسالعان قىساستىق پا؟

دينارا مىڭجاسارقىزى

Abai.kz