ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەر وداق مۇشەلەرىنىڭ بىرىنە ءۇشىنشى ءبىر تاراپتىڭ (ازىرگە اقش پەن ەو ەلدەرى) سانكتسيالارى سالىنعان جاعدايدا ەكونوميكالىق قيىندىق تۋماس ءۇشىن بىرلەسىپ شارا قولدانۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋدە.

ءتيىستى تاپسىرمانى قازاقستان، رەسەي، ارمانيا، بەلورۋسسيا مەن قىرعىزستان پرەمەرلەرى سويلەسىپ ۇلگەرگەن. ەەك ساۋدا جونىندەگى ءمينيسترى ۆەرونيكا نيكيشينانىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلە قازىر پارلامەنتارالىق كەڭەستە تالقىلانىپ جاتقان كورىنەدى.  "يزۆەستيا" دەگەن باسىلىم سولاي دەپ جازدى.

ءيا، بۇل ماسەلەنى تالقىعا ۇسىنعان، ينيتسياتورلىق تانىتقان تاعى دا رەسەي.

ء"بىز قازىر ناقتى ءبىر شارا تۋرالى ءسوز ەتپەيمىز. تەك، وداقتاسىپ جۇمىس ىستەۋدىڭ جولىن ىزدەستىرىپ وتىرمىز. وداقتىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنە ەكونوميكالىق قىسىم بولعان جاعدايدا ۇجىمداسا وتىرىپ قارسى شارا قولدانۋ ماسەلەسىن جالپىلاما تالقىعا سالدىق. ويتپەسكە شارامىز قالمادى", - دەيدى نيكيشينا. دەپ قانا قويماي، ەاەو-عا مۇشە كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ءۇشىنشى تاراپتان الالاۋشىلىق كورىپ وتىرعانىن ايتادى.

سوندا نە ىستەمەك؟ جاڭاعى "يزۆەستيا" جازعان اقپاراتقا قاراساق، ەاەو-نىڭ ءبىر مەملەكەتىنە سانكتسيا نەمەسە باسقا دا جولدارمەن ەكونوميكالىق قىسىم جاسالعان جاعدايدا وعان قارسى سول مەملەكەتتەن كەلەتىن تاۋارعا مىندەتتەمەلەردى ۇلعايتۋدى بىرلەسىپ قولعا الۋ كەرەك دەيدى. ياعني، سانكتسياعا سانكتسيامەن جاۋاپ بەرۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل جولى جەكە-جەكە ەمەس، بىرلەسىپ سانكتسيا سالۋدى ۇسىنعان.

ياعني، رەسەيگە اقش نەمەسە ەو ەلدەرى سانكتسيا سالعان جاعدايدا، ەاەو-عا مۇشە بارلىق مەملەكەت اقش پەن ەو-دان كەلەتىن تاۋارلارعا قارسى سانكتسيا سالۋى مىندەتتى بولادى. پارادوكسى سول، بۇل قازىرگى جاعدايدا - رەسەيدىڭ مۇددەسىن وداق بولىپ قورعاۋدى اشىق ءارى كوللەكتيۆتى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى.

مۇنى دا اشىق جازىپ وتىر. اقش ەكونوميكالىق سانكتسيا سالىپ، رەسەي تاۋارلارىنا مىندەتتەمەلەردى كوتەرگەن. ەسەسىنە رەسەي دە جاۋاپ سانكتسيا جاريالاعان. ءسويتىپ، اقش تاۋارىن رف اۋماعىنا كىرگىزبەۋدىڭ جولىن قاراستىرعان. الايدا، ەاەو وزگە مەملەكەتتەرى اقش سانكتسياسىنا ىلىنبەگەندىكتەن، اقش تاۋارلارى ەاەو-عا مۇشە ەملەكەتەر ارقىلى رەسەي اۋماعىنا وتكەن. ياعني، ەاەو-نىڭ وزگە ەلدەرى ورتادا ترانزيتتىك ايماق قالىپتاستىرۋ ارقىلى پايدا كورگەن.

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق - ءولى وداق جانە ودان ءبىز قىپ-قىزىل شىعىنعا باتىپ وتىرمىز. ءسوزىمىز سۇيىق شىقپاس ءۇشىن ءبىرلى-جارىم دەرەك كەلتىرەيىك.

"Finprom.kz" دەيتىن سايت "قازاقستاننىڭ ارزان-قۇرزان تاۋارلارى ەاەو-عا قىزىق ەمەس" دەپ جازدى. ەاەو-دان قازاقستانعا كىرگىزىلەتىن يمپورت تاۋارلاردىڭ باعاسى كۇرت وسكەن. وتكەن جىلى يمپورتتى شيكىزات 14,7%، جارتىلاي دايىن ونىمدەر، 9,5%، دايىن ونىمدەر 14% ءوسىم بەرگەن. بۇل 2016 جىلعى دەرەك. قازىر دە پالەندەي وزگەرىپ كەتكەنى شامالى.

2017 جىلدىڭ 28-ناۋرىزىندا "Abai.kz" اقپاراتتىق پورتالىندا "ەاەو ءبىزدى قىپ-قىزىل شىعىنعا باتىرىپ وتىر" اتتى ماقالا جاريا بولدى. جوعارىداعى شىعىننىڭ ناقتى قانشا سوما ەكەنىن سوندا انىق جازىلعان.

2017 جىلدىڭ 4-ءساۋىرى كۇنى رەسەيلىك ساياساتكەر زبيگنەۆ بجەزينسكيدىڭ ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتى جاريا بولدى. "Abai.kz" اتالعان سۇحباتتى اۋدارىپ باستى. وقيمىن دەگەن كىسىگە مىنە سىلتەمە: "ەاەو - ءولى وداق".

«مەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق 10-20 جىل ءومىر سۇرەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. قازىردىڭ وزىندە ونىڭ ليدەرلەرىنىڭ كوزقاراستارى وزگەرە باستادى. رەسەي ەۋروپانىڭ باتىس بولىگىندەگى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىن رەتكە كەلتىرگەننەن كەيىن جانە رەسەي ءوزىنىڭ ەۋرازيالىق ەمەس، ەۋروپالىق مەملەكەت ەكەنىن مويىنداعاننان كەيىن بۇل وداقتىڭ تۇككە دە كەرەگى بولماي قالادى. بۇل -ءولى وداق»، - دەيدى ساياساتكەر.

رف مەن ارادا كەدەندىك كەدەرگىلەر كوپ. قازاق كاسىپكەرلەرىنىڭ ورىس كەدەنىندە ايلاپ تۇرعانىن تالاي رەت جازدىق. ءتىپتى، رەسەي سانكتسيالانعان تاۋارلار تىزىمىنە قازاقستاندىق تاۋارلاردى دا كىرگىزىپ جىبەردى. بۇعان دا قىڭق دەمەدىك. ەاەو-دان بىزگە كەلگەن پايدا مەن رەسەيدىڭ تابىسىن سالىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

ەستەرىڭىزدە بولسا، قايسىبىر جىلى استانادا وتكەن ەاەو سامميتىنە قاتىسقان اتامباەۆ پەن لۋكاشەنكو وداقتىڭ جۇمىسى تۇرالاپ قالعانىن ايتىپ، شامدانعان ەدى.  «كاك بى ناشە وبەدينەنيە ني ەۆوليۋتسيونيروۆالو - سناچالا تاموجەننىي سويۋز، پوتوم ەدينوە ەكونوميچەسكوە پروسترانستۆو، سەيچاس ەاەس - كوليچەستۆو تورگوۆىح وگرانيچەني نە يزمەنيلوس، تاك ي وستالوس نا ۋروۆنە 600. بولەە توگو - پوسلە پودپيسانيا دوگوۆورا ناش ۆنۋترەنني تورگوۆىي وبوروت تولكو پاداەت».

ەاەو قۇرىلعان العاشقى جىلى تاۋار اينالىمى 26%-عا، ودان كەيىنگى جىلى 30%-عا قۇلدىراعان. سونداي-اق، وداقتاس سانالاتىن قازاقستان مەن ارمەنيا نەمەسە بەلورۋسسيا مەن قىرعىزستان اراسىندا ساۋدا ساتتىق مۇلدە جوق. بۇل ءوز كەزەگىندە ەاەو-نىڭ ساياسي ماقساتتا ءام رەسەيدىڭ مۇددەسىنە قۇرىلعاندىعىن دالەلدەيدى. سەبەبى، وداقتاس ەلدەردىڭ تاۋارلارى تەك رەسەي تەرريتورياسى ارقىلى عانا وتەدى ەكەن. مۇنى «موسكوۆسكي كومسومولەتس» باسىلىمى جازىپ وتىر.

جالپى پسەۆدوەكونوميكالىق، شىن مانىندە ساياسي وداقتىڭ قۇرىلىمى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقپايتىنى بەلگىلى. ودان شىعۋ جانە ينتەگراتسيانىڭ وزگە التەرناتيۆتەرىن ىزدەۋ تۋرالى ۇسىنىس قازاقستاندىق باق-تا ءجيى جازىلىپ ءجۇر. ساياساتكەرلەر دە، ەكونوميستەر دە وسىنى ايتۋدا. وداق ورتاق ەمەس، ورىستىكى بولسا، وندا نەگە ول وداقتان شىعىپ كەتپەسكە؟ ەاەو مونوپوليستىك جۇيەگە جۇمىس جاسايتىنى بەلگىلى.  مۇنى بەلورۋسسيا پرەزيدەنتى بىرنەشە مارتە ەسكەرتتى. لۋكاشەنكو ەلدى قىپ-قىزىل شىعىنعا باتىراتىن وداقتان كەتەتىنىن ايتقاندا، كرەمل قوقان-لوققى جاساۋعا كىرىستى. بىشكەكتە وتكەن جيىلىستا رف پرەمەرى دميتري مەدۆەدەۆ، «وداقتان كەتسەڭدەر گاز باعاسىن كوتەرەمىز» دەپ شورت كەستى. بۇل ەاەو-نى پسەۆدوەكونوميكالىق دەگەنىمىزدىڭ دالەلى ءام بەسەۋدىڭ بۇل وداعىنىڭ بەرەكەسى كەتكەنىن بىلدىرسە كەرەك. ال بىزگە بۇل وداق كەرەك پە؟

بۇگىنگى ءبىزدىڭ ء"بىر سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە" ايدارىنىڭ سۇراعى دا وسى بولدى.

سۇراق: ەاەو-دان ءبىرجولا شىعىپ كەتۋگە كىم نەمەسە نە كەدەرگى؟

جاۋاپ بەرۋشىلەر: ايدوس سارىم، ساياساتكەر، ماقسات جاقاۋ، ايماقتانۋشى، داۋرەن بابامۇرات، «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ جانە «جاستار ءۇنى» جاستار قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، ماقسات حالىق، ەكونوميست.

ايدوس سارىم، ساياساتكەر:

- بۇل وداقتان شىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس: سەبەبى شىعۋ ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى كەلىسسوزدەر مەن قوماقتى قارجى تولەۋ كەرەك بولادى. شارتى سولاي. بىراق قيىنى ول دا ەمەس، قيىنى ءبىزدىڭ گەوساياسي جاعداي مەن ساياسي ەليتانىڭ دايىنسىزدىعى. قازاق بۇل وداقتان شىعۋى ءتيىس. ونىڭ ەكى جولى بار: ا) سوتتاسىپ، داۋلاسىپ، قۇن تولەپ شىعۋ; ب) وسى وداقتىڭ تابيعي، تاريحي ءولىمىن كۇتىپ، ەسىگىن جاۋىپ، توپىراعىن سالىپ كەتۋ.

ماقسات جاقاۋ، ايماقتانۋشى:

- رەسمي كەلىسىلگەن قۇجاتتار جانە ءوزارا كەپىلدىك بەرىلگەن كەلىسىمدەر بار. رەسەي بۇگىنگى قازاق بيلىگىنىڭ ءبىر كەپىلى رەتىندە كورشى اعاسى سياقتى. بۇعان بۇگىنگى بيلىك الدانىپ وتىر. ەكونوميكالىق جاعىنان قاراساڭ التىن ەمەس، باقىر تيىن ساناپ كەتتى. كۇش عالامدىق تۇرعىدا دوللاردا تۇر. ونىڭ نەگىزگى يەسى اقش. رەسەي الەمدەگى تابيعي شيكىزات قورىنا ەڭ باي ەل. تۇبىندە رەسەيدىڭ تۇبىنە جەتەدى. سوندىقتان ءبىز ينتەگراتسيانى قالايمىز بىراق، ءبىز الەمدىك ساياسي كارتادا ۇتىلاتىندارمەن ەمەس، ۇتاتىندارمەن بىرگە بولۋىمىز كەرەك. رەسەي پەتر جانە الەكساندر 1, پاۆەلدىڭ تۇسىندا مىقتى بولدى، ودان بەرى تەك قۇردىممەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ناعىز بيلىككە جارىماعان مەملەكەت. سوندىقتان بىزگە كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن دوستىڭ دا دوسىن دۇرىس تاڭداۋىمىز كەرەك!

داۋرەن بابامۇرات، «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ جانە «جاستار ءۇنى» جاستار قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:

- ەۋرازيالىق وداقتان ءدال قازىر شىعۋعا كەدەرگى، رەسەيدىڭ بولجاۋعا كەلمەيتىن، كەلىسۋگە بولمايتىن بەيراتسيونالدى كەرى جاۋابى. ياعني، كىرۋىن كىرىپ الدىق، ەندى شىعۋ ءۇشىن انىعىندا رەسەيدەن سەسكەنەمىز. ەكىنشى ماسەلە: ەۋرازيالىق ايماقتاعى التەرناتيۆتى ساياسي كۇشتەردىڭ ناقتى كەپىلى بولماي تۇر. ياعني رەسەيدىڭ بىزگە قارسى اسسيمەتريالى جاۋابى بولعان جاعدايدا ءبىزدى ەشكىم قۇتقارمايدى. وكىنىشتىسى سول.

ماقسات حالىق، ەكونوميست:

- ەڭ نەگىزگى كەدەرگى بولىپ تۇرعان - ينتەگراتسيالىق ۇردىستەرگە قاتتى ارالاسۋىمىز.  ينتەگراتسيالىق كەزەڭنىڭ ءوزى  بىرنەشە كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىز قازىر ءۇشىنشى كەزەڭىندەمىز. ونىڭ الدىنداعى كەزەڭ كەدەندىك وداق بولعان. كو كەزىندە شىعىپ كەتسەك، ءتىپتى جەڭىل بولار ەدى. قازىر ءبىز ەركىن ەكونوميكالىق ايماق قۇردىق. بۇدان كەيىنگى كەزەڭ - ورتاق ۆاليۋتا قۇرۋ بولادى. سوندىقتان بۇل وداقتان شىعۋ ويدا بولسا -  ءدال قازىر شىعۋ كەرەك. ويتكەنى،  ودان دا قيىن جاعداي بولادى. ال شىعۋ مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن مىقتى ەۋروپالىق وداقتان ءبولىنىپ شىققان ۇلىبريتانيا دالەلدەپ وتىر. قازىر ءبىز ەاەو-دان تەك زيان عانا كورىپ وتىرمىز. وداققا كىرگەلى بەرى ەشقانداي پايدالى جاعى بولعان جوق. بۇل ەڭ نەگىزگى ارگۋمەنت بولۋى كەرەك. قازىر الەمدەگى بارلىق ەل پروتەكتسيونيستىك سانامەن ءوز ەكونوميكاسىن قورعاپ جاتىر عوي.

ال ەندى تاعى ءبىر كەدەرگى - قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى كوپتەگەن كەلىسىمدەر جانە گەوگرافيالىق ورنالاسۋىمىز. بۇل ەكى مەملەكەتتىڭ ءبىر-بىرىنە بايلانىپ قالعاندىعىن كورسەتەدى. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ رەسەيگە بايلانىپ قالعانىمىزدى كورسەتەدى. 

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz