قازاق حالقىنىڭ رەسەيگە بودان بول­عاننان بەرگى ەتنودەموگرافيالىق تاريحي جولىن نەگىزىندە ءىرى-ءىرى ءۇش داۋىرگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى ءحVىىى عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان 1917 ج. دەيىن; بۇل قازاق­ستاننىڭ رەسەيدىڭ وتارى، قازاقتاردىڭ ەتنو­دەموگرافيالىق دامۋى وتارلىق-ميگراتسيا­لىق (سونىڭ ىشىندە قونىستاندىرۋ) ساياسا­تىنىڭ ىقپالىندا بولعان ءداۋىر. سىرتتان كەلگەن كوشى-قوننىڭ، اسىرەسە ءستولىپيننىڭ اگرارلىق ساياساتى ورىستەگەن، سونىمەن بىرگە قازاقتاردىڭ اراسىندا تابيعي ءوسىم تومەن، ءارتۇرلى ەپيدەميالار، جۇقپالى اۋرۋلار، جۇتتار كوپ بولعان كەزەڭ. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ سانى ءتۇرلى وزگە­رىستەرگە ۇشىراپ، قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن ءوز ەلىندە ۇلەسى ەداۋىر (90%) بولعا­نى­مەن، حح عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعى سوڭىن­دا، ايماقتاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءالى دە جارتىسىنان كوبى (58,7%) بولعان، ياعني وڭتۇستىك، باتىس جانە ورتالىق ايماقتاردا قازاقتاردىڭ باسىمدىعى ساقتالعان، سول­تۇستىك جانە شىعىس ايماقتاردا سلاۆيان، باسقا ەتنوس وكىلدەرى كوپشىلىككە اينالا باستاعان كەزەڭ.

ەكىنشىسى، 1917-1991 جىلدار، ياعني كەڭەس زامانى. بۇل قازاقتاردىڭ تالاي اشارشى­لىق­تى (1918, 1921 جانە 1931-1933 جىلدا­رى), قۋعىن-سۇرگىندى، زورلىق-زومبىلىقتى كورگەن، ۇلتتىق داستۇرلەر مەن تىلگە نۇقسان كەلگەن، الىپپەنىڭ ءۇش رەت وزگەرگەن، سىرتتان كوشى-قوننىڭ ءىرى-ءىرى تولقىندارى ەلدەگى دەموگرافيالىق احۋالدى كۇرت وزگەرتكەن جانە تاعى باسقا دا كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ سالدارىنان قازاق ۇلتىنىڭ ءوزى اتا قونى­سىندا ازشىلىققا اينالعان تۇس. بۇل ءداۋىردى ەكى ۇلكەن كەزەڭگە بولۋگە بولادى: 1-كەزەڭ 1917-1959 جىلدار - قازاقتاردىڭ ءوز ەلىندە 58,7%-دان،28,9%- عا تۇسكەن كەزەڭى; 2-كەزەڭ - 1959-1991 جىلدار، قازاقتاردىڭ بىرتىندەپ ۇلەسى وسكەنىمەن (40%), ءالى دە كەلىمسەكتەردەن گورى از بولعان كەزەڭ.

ءۇشىنشى ءداۋىر - 1991-2009 جىلدار، قازاق­تاردىڭ ءوز ەلىندە بىرتىندەپ، كوپشى­لىككە اينالۋى. بۇل ءداۋىردى دە ەكى كەزەڭگە بولۋگە بولادى: 1-كەزەڭ - 1991-1999 جىلدار - قازاقتاردىڭ ۇلەسى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنان اسقان كەزەڭ (40%-دان 53,4%-عا جەتكەن كەزەڭ); 2-كەزەڭ - 1999-2009 جىلدار - قازاقتاردىڭ ءوز ەلىندە باسىم كوپشىلىككە اينالا باستاعان (53,4%-دان 63,7%-عا دەيىن وسكەن) كەزەڭى. بۇل كەزەڭ ەندى عانا باستالدى، ءارى قاراي جالعاسا بەرەدى.

ەندى قازاق حالقىنىڭ ەتنودەموگرا­فيا­لىق دامۋ بەلەستەرىنە ساي، ەلىمىزدەگى بولعان كوشى-قون كەزەڭدەرىن بايلانىستىرا وتى­رىپ، ۇلتىمىزدىڭ سانى مەن قۇرامىن، قىس­قاشا بولسا دا، قاراستىرىپ وتەيىك.

ەگەمەن ەل بولعانىمىزدان كەيىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق حالقى دەربەس دامۋعا مۇمكىندىك الىپ، الىس-جاقىنىن ءتۇ­گەندەپ، وتان تۋى استىنا جينالا باستادى. 2009 جىلعى قازاقستانداعى حالىق ساناعى بويىنشا، سول جىلدىڭ باسىندا ءوز ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى 10 ملن.-نان اسىپ ءتۇستى. ال وسىدان بىرەر جىل بۇرىن شەتەلدەردەگى وتانداستارىمىزدىڭ سانى 5,5 ملن.-داي دەگەن دەرەك بولعان-دى. وسىعان بايلانىستى قا­زىرگى تاڭدا قازاقتاردىڭ جالپى سانى ء(وز ەلىمىزدەگىلەر مەن شەتەلدەگىلەردى قوسا ەسەپتەگەندە) 15,5-16 ملن. دەپ ايتۋعا تولىق ءمۇم­كىندىك بار. بۇل قازاق ۇلتىنىڭ كوپ عاسىرلار بويى، تالاي دەموگرافيالىق اپات­تاردى باستان كەشە وتىرىپ، ەگەمەندىك جاع­دايىندا ءوز ەلىندەگى حالىقتىڭ كوپشىلىگىنە اينالۋى ەدى.

قازاق ۇلتىنىڭ وتكەن كوپ عاسىرلىق تاريحي جولىنا كوز سالساق، ونىڭ سانى مەن قۇرامىنىڭ ءىرى-ءىرى ساياسي-الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق بەتبۇرىستارعا بايلانىستى ءجيى جانە كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىن بايقايمىز. بۇل جاعداي اسىرەسە حح عاسىر­دىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن كوپتەن-كوپ بەلگىلى وقيعالار ارقىلى كوزگە تۇسەدى.

ورىستىڭ كورنەكتى عالىمى ا.ي. لەۆشين (1797-1879) ءحVىىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى ستاتيستي­كالىق مالىمەتتەردى تالداي كەلىپ، رەسەي يمپەرياسىنداعى قازاقتاردىڭ جالپى سانى (كورسەتىلگەن كەزەڭدە) 2,5 ملن.-نان 3 ملن.-عا دەيىن دەگەن بولجام ايتقان ەكەن. عالىمنىڭ ءوزى ايتقانداي، ول زاماندا قازاقتاردىڭ اراسىندا ساناق ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ قيىندىق­تارىمەن قاتار، ساناق قورىتىندىلارىنىڭ تولىق جانە دۇرىس بولمايتىندىعى دا راس ەدى. سونىمەن بىرگە ۇلى جۇزدە 100 مىڭ ءۇي، ورتا جۇزدە - 210 مىڭ ءۇي، ال كىشى جۇزدە - 190 مىڭ ءۇي دەپ ساناپ، ءار ۇيدە ورتا ەسەپپەن 5 نە­مەسە 6 ادام بولادى دەي كەلىپ، سونىڭ قورىتىندىسىندا 2,5-3,0 ملن. بولادى دەگەن بولجامنىڭ تۇپتەپ كەلگەندە، كوپتەۋ ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ءار ءۇي باسىنا 6 ادامنان كەلەدى دەگەن قورىتىندىنىڭ ءوزى ناقتى ەمەس ەكەنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بەلگىلى عالىم­داردىڭ بۇل مەزگىلدەن كەيىنگى قازاقتاردىڭ جالپى سانى تۋرالى پىكىرلەرى ءبىزدىڭ بۇل ايتقانىمىزدى راستاي تۇسەدى.

ە.بەكماحانوۆ 1947 جىلى شىققان «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» دەگەن مونوگرافياسىندا ءحىح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىندا كىشى جۇزدە 100 مىڭ ءۇي (بەس ادامنان) - 500 مىڭ ادام، ورتا جۇزدە 116,5 مىڭ ءۇي - ءتورت ادامنان - 468 مىڭ ادام، ۇلى جۇزدە 95 مىڭ ءۇي - 550 مىڭ ادام بول­عان دەپ كورسەتكەن-ءدى. ياعني، بارلىق قازاق­تاردىڭ سانى 1ملن. 518 مىڭ بولىپ شىعادى. وكى­نىشكە وراي، ە.بەكماحانوۆ ءۇش ءجۇزدىڭ قازاق­تارىنىڭ سانىن انىقتاعانىمەن، ولار­دىڭ جالپى سانىن قورىتىندىلاماعان، بۇعان ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ستاتيستيكالىق مالىمەت­تەردىڭ شىنايى، ناقتى بولماۋىنا قوسا، ءار ۇيدە كەيدە 4, كەيدە 5, نەمەسە 6 ادام دەپ ساناعاننىڭ ءوزى دە اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. ن.بەكماحانوۆا ءحىح عاسىر­دىڭ 60-جىلدارىندا قازاقستان مەن قىر­عىز­ستان جانە شەكارالاس اۋماق­تاردا 1ملن. 643,4 مىڭ قازاق جانە 353,1 مىڭ قىرعىزدار مەكەن ەتسە، ءحىح عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا 2.416,5 مىڭ قازاق جانە 542,5 مىڭ قىرعىز بولدى، دەپ جازادى.

اكەلى-بالالى بەكماحانوۆتاردىڭ بۇل تۇ­جىرىمدارى ناقتىلى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ (سالىق ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كيىز ءۇي (كيبيتكا) ەسەبىنە) نەگىزدەلگەندىكتەن، شىندىققا جا­قىن دەپ ساناۋعا بولادى. سەبەبى، كيىز ءۇي ەسەبى ءار اۋىل، بولىس جانە ۋەزد (ديستانتسيا) بويىنشا مۇقيات جۇرگىزىلەتىن، ەسەپتەن قاش­قاندار مەن ونى بۇزعاندار قاتتى جازا­لاناتىن. ءحىح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى وتارلىق بيلىكتىڭ قازاقتارعا كيىز ءۇي ەسەبى ارقىلى سالىق سالۋ ءىسىن ەداۋىر جولعا قويا العانىن ەسكەرسەك، بۇل بولجامنىڭ دۇرىس­تىعى كۇشەيە تۇسەدى. دەگەنمەن، جوعارىدا كورسەتىلگەن قازاقتار سانى نەگىزىندە ء(ار كيىز ۇيگە نە 4, 5, نە 6 جان باسىنان كەلەدى دەگەن) بولجامعا جاقىن ەكەنىن باسا ايتقانىمىز ءجون.

العاشقى، ناقتىلىققا ءبىر تابان جاقىن، قازاقتاردىڭ جالپى سانى، جاستىق، جىنىس­تىق قۇرامى، ءبىلىم دەڭگەيى (نەگىزىندە ساۋات­تىلىعى تۋرالى), الەۋمەتتىك جاعدايى، ءدىنى، ءتىلى، تۋعان جەرىندە تۇرعاندىعى جانە ت.ب.قۇندى مالىمەتتەردى 1897 جىلى 28 قاڭتار­دا جۇرگىزىلگەن رەسەي يمپەرياسى حال­قىنىڭ ءبىرىنشى جالپى ساناعىنان عانا الا الامىز. بۇل ساناقتىڭ ناتيجەسى بويىنشا، رەسەيدەگى قازاقتار، انا تىلىنە قاراي ءبول­گەندە، 4.084,1 مىڭ ادام ەدى، ونىڭ 53,3%-ى - ەرلەر، 46,7%-ى ايەلدەر بولدى. قازىرگى قازاقستان رەس­پۋبلي­كا­سى اۋماعىندا قازاق­تار­دىڭ 3392,7 مىڭى ءومىر ءسۇرىپ، رەسەيدەگى قازاق­تاردىڭ 83,0%-دان استا­مى وسىندا شو­عىر­لان­عان-دى. ن.­بەك­ماحا­نوۆا­نىڭ مالىمەتتەرى بو­يىنشا، رەسەيدەگى قا­زاق­تاردىڭ سانى 1916 جىلى 4678,8 مىڭعا جەتىپ، سول جىلعى قازاق­تار­دىڭ پاتشاعا قارسى كوتەرلىسىنەن كەيىن، ياع­ني 1917 جىلى 4061,3 مىڭعا تۇسكەن.

ن.بەكماحانوۆا­نىڭ بۇل ناقتىلى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن تۇجى­رىم­دارىمەن قابات، ءا. ءبو­كەيحان جانە م. تى­نىشباەۆ سياقتى ۇلت كوشباسشىلارىنىڭ وسى ماسەلەدە ءوز بول­جامدارى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. مى­سالى، ءا.بوكەيحان «وب­لىستىق شولۋلاردىڭ» مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، 1908 جىلى رەسەيدە 4,999,6 مىڭ، ال 1913 جىلى 5 ملن. 64 مىڭ (جەتىسۋ وب­لىسىنداعى قىر­عىز­دار­دى قوسا ەسەپتەگەندە) قازاق بولعان، - دەپ جازعان-دى. ال م.­تى­نىشباەۆ ء(وز دەرەكتەرىن كورسەتپەي-اق) ءبۇ­كىل الەمدە 1917 جىلى 6,3 ملن.-نان استام قا­زاق بولدى، ونىڭ 5,480 ملن. كەڭەس وداعىندا، 450 مىڭى قىتايدا، 100 مىڭعا جۋىعى اۋ­عانستاندا تۇرادى، - دەپ بولجاعان-دى. دەگەنمەن، بۇل پىكىردىڭ دەرەك كوزدەرى بەلگىسىز بولعاندىقتان، ءالى دە بولسا ناقتىلاپ زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى.

ارينە، 1916 جىلعى كوتەرىلىستى قانعا بوكتىرىپ باسىپ-جانشۋ، سول جىلى تىلداعى جۇمىسقا الىنعاندار اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىم، ازامات سوعىسى، 1918 جانە 1921 جىلدارداعى اشارشىلىق، ءولىمنىڭ كوبەيىپ، تۋدىڭ ازايۋى جانە ت.ب. كەلەڭسىز جاع­دايلاردىڭ سالدارىنان، كوبىسى كوشپەلى، سو­نىڭ ناتيجەسىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ جاعىنان قورعانسىز قازاق ۇلتىنىڭ كوپ شىعىنعا ۇشىراعانى دا تاريحتان بەلگىلى. مىنە، سوندىقتان 1926 جىلى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعى بويىنشا، كەڭەس وداعىنداعى قازاق­تاردىڭ سانى 3 ملن. 959,8 مىڭعا ءتۇستى، ياعني 1897 جىلمەن سالىستىرعاندا 567 مىڭعا كوبەيگەنىمەن، 1917 جىلعا قاراعاندا (ن.بەكماحانوۆانىڭ پىكىرىنە ساي - 4061,3 مىڭ ادام دەسەك) - 101,5 مىڭ ادامعا كەمىگەن، ياعني سول 9 جىل بۇرىنعى دەڭگەيدەن دە از بولعان. 1926 جىلى قازاقتاردىڭ 3627,6 مىڭى، ياعني 91,6 %-ى وزدەرى تۋعان جەرىندە - قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن.

مۇنان كەيىنگى جىلدارى بولعان بايلار­دى تاركىلەۋ، كۋلاكتاردى جويۋ، جەر اۋدارۋ، 1931-1933 جىلدارداعى جاپپاي اشارشىلىق (كەيبىر عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا 1,2 ملن.-نان 2,5 ملن.-عا دەيىن ادام قازا بولعان), 1930 - جىلدارداعى ساياسي قۋ­عىن-سۇرگىن جانە ت.ب. زورلىق-زومبىلىق سال­دارىنان قازاق ۇلتىنىڭ سانى كۇرت تومەن­دەپ كەتتى. 1939 جىلعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعى بويىنشا، كەڭەس وداعىنداعى قازاق­تاردىڭ سانى 3.100, 9 مىڭعا ءتۇسىپ، 1926 جىلعا قاراعاندا، 858,9 مىڭعا، ياعني 21,7%-عا ازايدى. قازاقتاردىڭ 2.458,5 مىڭى، ياعني 75%-ى عانا ءوز رەسپۋبليكاسىندا ءومىر ءسۇردى. قالعان 25%-ى كەڭەس وداعىنىڭ باسقا ايماق­تارىندا تۇردى. بۇلاردىڭ كوبى قازاق­ستاننان تىس ايماقتاردا بولسا دا وزدەرىنىڭ اتا مەكەندەرىندە تۇرعانىمەن، ەداۋىر بولىگى اشارشىلىق پەن قۋعىن سۇرگىننەن اۋا كوشىپ بارعاندار ەدى.

جوعارىدا كورسەتىلگەن كەلەڭسىز وقيعا­لار­دىڭ سالدارىنان جانە قازاقستانعا سىرت­تان كەلگەن كوشى-قون تولقىندارىنىڭ كۇ­شەيە ءتۇسۋى ناتيجەسىندە، رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى دە قۇلدىراپ ءتۇسىپ كەتتى. ەگەر 1897 جىلى قازاقستاننىڭ قازىرگى تەرريتورياسىنا ساي جەر ايماعىندا قازاق­تاردىڭ ۇلەسى 81,7% بولسا، 1917 جىلى 58,0 %، 1926 جىلى 58,5%، ال 1939 جىلى 38,0%-عا دەيىن تومەندەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى قازاقستان حالقى دا كوپ شىعىنعا ۇشىرادى، 1,2 ملن. ازامات وتان قورعاۋعا اتتاندى، ونىڭ جارتىسىنان كوبى ەلگە قايتا ورالمادى، 700 مىڭنان استام ادام تىلداعى اۋىر جۇمىسقا شاقىرىلدى. سوعىس جىلدارى تۇرعىندار اراسىندا ءولىم-ءجىتىم كوبەيىپ، تۋ ازايدى. قازاقستانعا كوپتەگەن حالىقتار (نەمىس، چەشەن، قاراشاي، جانە ت.ب.) كۇشپەن اۋدارىلدى، كارلاگ، ستەپ­لاگ سياقتى جەرلەردەگى تۇتقىندار كوبەيدى. سوعىستان كەيىن باستالعان تىڭ جانە تى­ڭايعان جەرلەردى يگەرۋگە، وداقتىق ماڭىزى بار ونەركاسىپ ورىندارىن سالۋعا جانە دامىتۋعا 2 ملن.-نان استام جۇمىسشى كۇشى كەلدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ سالدارىنان رەس­پۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى (سانى 1939 جىلى سالىستىرعاندا 467,3 مىڭعا كو­بەيگەنىنە قاراماستان) 28,9%-عا دەيىن ءتۇسىپ كەتتى، ياعني قازاقتار ءوز ەلىندە حالىقتىڭ ازشىلىعىنا اينالدى، ال ورىستار، ۋكرايندار مەن بەلارۋستار كوپشىلىك بولىپ شىعا كەلدى (ولار تيىسىنشە 42,7%، 8,2 % جانە 1,1% بولىپ، ۇشەۋىن قوسقاندا 52%-عا جەتتى).

1959 جىلعى ساناق قازاقتاردىڭ ۇلەسىنىڭ ەڭ تومەنگى قۇلدىراۋ شەگى بولىپ سانالادى. بۇدان كەيىن قازاقتاردىڭ تابيعي ءوسىمى كۇرت كوتەرىلدى («دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ» دەپ تە اتالادى), ال ول حالىقتىڭ جالپى سانىنىڭ كوبەيۋىنە اكەلدى. تابيعي ءوسىمنىڭ كۇشەيۋىنە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، اسىرەسە حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، دا­مىتا تۇسكەن كەزدە، تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، اسىرەسە انالار مەن بالالارعا، كوپ بالالى وتباسىلارعا دەگەن قامقورلىق اسەر ەتتى. سونداي-اق تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ وركەندەۋى، وقۋ-ءبىلىم سالاسىنىڭ كەڭەيۋى جانە ت.ب. الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ جاقسارۋى دا تابيعي وسىمگە كۇشتى اسەر ەتتى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

قازاق ۇلتىنىڭ ءوسىپ-ءونىپ كوبەيۋىنە، سونىڭ ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا تۇرعىندارى اراسىندا ءوز ۇلەسىنىڭ كوتەرىلۋىنە شەت جەرلەردەن قايتا ورالعان وتانداستارىمىزدىڭ دا اسەرى كۇشتى بولدى. قازاقستانعا باعىت­تالعان بۇل كوشى-قون ءۇردىسى 1918-1920, 1933-1935, جانە 1950 جىلداردىڭ ەكىنشى جار­تىسى مەن 1960 جىلداردىڭ باسىندا ءجۇرىپ ءوتتى. 1916 جىلى كوتەرىلىستى اياۋسىز باسىپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان كەزدە 300 مىڭداي قازاق پەن قىرعىزدار قىتايعا قاشىپ، باس ساۋعالاعان-دى. ولاردىڭ كوبى 1918-1920 جىلداردا قايتا ورالدى. 1931-1933 جىل­دارداعى اشارشىلىقتان اۋا كوشكەندەردىڭ كوبى رەسەي، وزبەكستان، تۇركىمەنستان جانە باسقا كەڭەس وداعى ايماقتارىندا پانالاعان-دى، ولاردىڭ دا باسىم كوپشىلىگى قايتىپ ورالدى. سىرت ەلدەرگە، اسىرەسە اۋعانستانعا، يران، تۇركياعا كەتكەندەر تاۋەلسىزدىك جاع­دايىندا عانا قايتا ورالا باستادى. تەك قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق­تاردىڭ قايتا ورالۋىنا 1950 جىلداردان باستاپ مۇمكىندىك تۋدى. بۇل كەڭەس وداعى مەن جاڭا قۇرىلعان قحر اراسىنداعى دوستىق قاتىناستىڭ ناتيجەسى ەدى. قىتايدان كەڭەس زامانىندا ورالعان قازاقتار سانى تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەتتەر بار، كەيدە ولاردىڭ سانىن كوبەيتىپ ايتاتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى. سوڭعى، ناقتىلى، مۇراعاتتان الىنعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1954-1963 جىلدار ارالىعىندا قىتايدان ۇيىمداسقان تۇردە، ءوز بەتىنشە جانە باسقا جولدارمەن قايتا ورالعانداردىڭ سانى 268371 ادام بولسا، ولاردىڭ قازاقستاننىڭ وبلىس-اۋدان­دا­رىندا قالىپ، ورنالاسقاندارى 254398 ادام، ال قالعان 8989-ى كەڭەس وداعىنىڭ باسقا ايماقتارىنا كەتكەن ەكەن. قازاقستاندا قا­لىپ، ورىن تەپكەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار ەدى، ال باسقالارى ۇيعىر، ورىس جانە ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى بولاتىن.

سونىمەن 1950-1980 جىلدار ارالىعىن­داعى تابيعي ءوسىمنىڭ كوتەرىلۋى، سىرتتان كەلەتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوشى-قونىنىڭ باسەڭدەۋى، قىتايداعى قازاقتاردىڭ ورالا باستاۋى جانە ت.ب. ءتيىمدى جاعدايلار رەسپۋب­ليكاعا ءوز اتىن بەرگەن ۇلتتىڭ سانى دا، ۇلەسى دە ءوسىپ، قۇرامىنىڭ نىعايا تۇسۋىنە اكەلدى. 1959-1989 جىلدار ارالىعىندا قازاقتاردىڭ سانى 2.787,3 مىڭنان 6.534.6 مىڭعا جەتتى، ياعني 2,3 ەسە ءوستى، ال ۇلەسى 28,9%-دان 39,7%-عا جەتىپ، 10,8%-عا ءوستى. قازاقتار رەسپۋبلي­كاداعى ەڭ كوپ ۇلتقا اينالدى، بىراق ورىستار (37,8%), ۋكرايندار (5,4%), بەلورۋستار (1,1%), ياعني شىعىس سلاۆياندار وكىلدەرى ء(بارىن قوسا ەسەپتەگەندە - 44,3%) مەن باسقا ورىس ءتىلدى ۇلت وكىلدەرى (نەمىستەر - 5,8%، كورەيلەر - 0,6% جانە ت.ب.) ءالى دە قازاقستان جۇر­تىنىڭ جارتىسىنان اسىپ تۇردى.

ەندى تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى قازاقتاردىڭ جاي-كۇيىنە قىسقاشا بولسا دا توقتالىپ وتەيىك. قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك جاعدايىن­دا سانى ءوسىپ، ۇلەسى كوبەيۋى جوعارىدا ايتىلعان ەكى فاكتورعا بايلانىستى بولدى: 1) تابيعي ءوسىم; 2) سىرتقا كەتەتىندەردەن كە­لەتىندەردىڭ كوپ بولۋى - وڭ ايىرىم (سالدو), سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە وتانداس­تا­رى­مىزدىڭ ورالىپ، تىڭعىلىقتى ورىن تابۋى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەكو­نوميكاداعى داعدارىسقا بايلانىستى، الەۋ­مەتتىك قيىنشىلىقتار كوبەيگەن كەزدە تۇر­عىنداردىڭ تابيعي ءوسىمى قۇلدىراپ ءتۇسىپ كەتتى: 1987 جىلى 18,1 پروميللە بولسا، 1998 جىلى 4,6 پروميللە بولدى ء(بىر مىڭ ادامعا شاققاندا، تۋ مەن ءولىمنىڭ ايىرماسى). وسىدان كەيىن بىرتىندەپ تابيعي ءوسىم قايتا­دان كوتەرىلىپ، 2000 جىلى - 4,9; 2005 جىلى - 8,05; ال 2009 جىلى 13,5 پروميللەگە جەتتى، دەگەنمەن ءالى دە 1980 جىلدارداعى كورسەت­كىش­كە جەتە الماي وتىرمىز. تابيعي ءوسىمنىڭ 90% قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن ەكەنىن ەسكەرسەك، ۇلتىمىزدىڭ ءوسۋى كەڭ، تۋرا جانە داڭعىل جولعا ءتۇسىپ، بولاشاقتا قازاقتاردىڭ ءوسىپ-ءونۋى قام­تاماسىز ەتىلە باس­تا­عانىن كورەمىز. 2009 جى­لى تابيعي ءوسىم 215 مىڭداي بولعانىن ەسكەرسەك، كەلەشەكتەگى قازاق­تىڭ سانى وسە بەرەتىنىنە سەنىمىمىز كۇشەيە تۇسەدى.

قازاقتاردىڭ قاتارىن وسىرەتىن ەكىنشى قاينار بۇلاق - شەتەلدەگى وتان­داستارىمىزدىڭ قايتا ورالۋىنا كەلسەك، تاۋەل­سىز­دىك جىلدارى رەسمي ەسەپ بويىنشا 753,4 مىڭ، ال بۇل ەسەپتەن تىس ءوز­دىگىمەن كەلگەندەردى قوس­قاندا 1 ملن. قازاق قاي­تىپ كەلدى دەگەن پىكىر بار.

قايتا ورالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەي، قى­تاي، موڭعوليا مەن ءوز­بەكستاننان، ال قال­عاندارى تۇركىمەنستان، اۋ­عانستان، تۇركيا، يران جانە ت.ب. الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلگەندەر. شە­تەلدەردەگى قا­زاقتار سانى دا ەداۋىر پىكىرتالاس تۋدىرىپ كەلەدى. زەرتتەۋشى گ.مەڭدىقۇلوۆا 1997 جىلى جاريالانعان ەڭبە­گىندە بۇرىنعى كەڭەس ودا­عىنىڭ 14 مەملەكەتىندە جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ 25 ەلىندە 4,5 ملن. قازاق ءومىر سۇرەدى، دەگەن مالىمەت اي­تادى. الايدا بۇل ويىنا نەگىز بولعان دەرەكتەردى كور­سەتپەگەن. ال 2000 جى­لى جاريالانعان م.اسىل­بەكوۆ پەن ۆ.كوزينانىڭ «قا­زاقتار» دەگەن ەڭبەگىندە شەتەلدەردەگى قانداس­تارى­مىز­دىڭ سانى 3.211.208 ادام دەپ كورسەتىلگەن. بۇل مالىمەت قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كونسۋلدىق قىز­­مەت دەپارتامەنتى باس­قار­­ماسى­نىڭ باستىعى ب.سە­يىت­باتتالوۆتىڭ 2000 جىلعى 20 ساۋىردەگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىنا سۇيەنىپ بەرىلگەن. سايلاۋ باتىر­شاۇلى 2004 جىلدىڭ باسىندا شەتەلدەردەگى قازاقتار سانى 5,2 ملن. ادامنان اسىپ تۇسەدى، - دەگەن بولجام ايتادى. وسى پىكىر شىندىققا جاقىنىراق، - دەپ سانايمىز. سەبەبى، قازاق­تاردىڭ دۇنيە­جۇزىلىك قاۋىمداستىعى جيناعان («ەگەمەن قازاقستانعا» بەرگەن) مالىمەتتەرى بويىنشا، 40 شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ سانى 5 ملن. 600 مىڭنان استام دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ ىشىندە، جاقىن شەتەلدەردە - 3 ملن. 137 مىڭ; الىس شەتەلدەردە 2 ملن. 529 مىڭ 800. قازاقتار كوپ شوعىرلانعان مەملەكەتتەر قىتاي - 2.260 مىڭ; وزبەكستان - 1.750 مىڭ; رەسەي - 1.100 مىڭ; مونعوليا - 150 مىڭ; قالعاندارى: ءتۇر­كيا - 15 مىڭ; اقش - 14 مىڭ; تاجىكستان - 10 مىڭ; يران - 10 مىڭ; گەرمانيا - 9 مىڭ جانە ت.س.س. 2000-2005 جىلدار ارالىعىندا شەتەلدەردەگى قازاقتار­دىڭ سانى 3,2 ملن.-نان 5,6 ملن.-عا دەيىن ءوسۋىن ەكى سەبەپپەن تۇسىندىرۋگە بولار ەدى. بىرىنشىدەن، العاشقى كورسەتىلگەن مالىمەت تو­لىق بولماي، 1,5 - 2ملن.-داي قازاق ەسەپتەن تىس قالىپ قويۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، وسى 5-6 جىل ىشىندە ەداۋىر تابيعي ءوسىم ناتيجەسىندە قازاق­تار سانى تەز وسكەن دە شىعار دەپ ويلايمىز.

رەسپۋبليكا حالقىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ اۋماقتىق، ياعني ايماقتارعا، اۋىل مەن قالالارعا ورنالاسۋىندا داستۇرگە اينالىپ، قالىپتاسقان ەرەكشەلىكتەر بار. قازاقستان حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى - 45-46%-ى وڭتۇستىك ايماقتا (الماتى قالاسى، الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاق­ستان جانە قىزىلوردا وبلىستارى) ورنالاس­قان بولسا، رەسپۋبليكا قازاقتارىنىڭ دا جارتىسىنا جۋىعى، ياعني 49,8%-ى وسى اي­ماقتاردا تۇرادى. ولاردىڭ ۇلەسى قىزىل­وردا وبلىسىندا 95,8%، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 70,1%، جامبىل وبلىسىندا - 69,0%، الماتى وبلىسىندا - 64,2% جانە الماتى قالاسىندا - 50,1%. بۇل جاعدايدىڭ تاريحي قالىپتاسۋى: بىرىنشىدەن، ايماقتىڭ رەسەيگە باعىنۋى باسقالاردان 130 جىلداي كەش بولعاندىعىنان; ەكىنشىدەن، ايماق تۇرعىندارى سانى مەن قۇرامىنا سىرتتان كەلگەن كوشى-قوننىڭ اۋقىمى مەن اسەرى ءالسىز بولعاندىعىنان; ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ، اسىرەسە قازاق، وزبەك، ۇيعىر جانە باسقا تۇركى تىلدەس ەتنوستاردىڭ تابيعي ءوسىمى كەلىمسەكتەردەن باسىم ەكەندىگىنەن جانە باسقا ءتيىمدى جاعدايلاردىڭ اسەرى كۇشتى بولدى. سولتۇستىك ايماقتا (اقمولا، قوستاناي، پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاق­ستان وبلىستارى جانە استانا قالاسى) رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 23,0%-ى ورنالاسقان. الايدا مۇندا  قازاقتاردىڭ سانى دا، ۇلەسى دە، تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا ەداۋىر وسكەنىمەن، ءالى دە باسىمدىلىققا جەتە قويعان جوق. رەسپۋبليكا بويىنشا ايماقتاعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى بار بولعانى 16,9% بولسا، قازاقتار اقمولا مەن پاۆلودار وبلىستارىندا ولار­داعى تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيدى (تيىسىنشە 44,6% جانە 45,7%), ال قوستاناي مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا ونان دا تومەن (تيىسىنشە 35,6% جانە 33,7%، ياعني وسى وبلىستارداعى تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا). تەك استانادا عانا قازاق­تاردىڭ ۇلەسى 63,4%-عا جەتتى. قازاقتاردىڭ وڭتۇستىك ايماقتان كەيىنگى كوپ شوعىرلانعان جەرى - باتىس قازاقستان. مۇندا قازاقتاردىڭ 19,1%-ى، ياعني بەستەن بىرىنە جۋىعى مەكەن ەتەدى. اتىراۋ وبلىسىنداعى تۇرعىنداردىڭ ىشىندە قازاقتار 91,3%، ماڭعىستاۋ وبلى­سىندا - 86,1%، اقتوبە وبلىسىندا - 77,9%، باتىس قازاقستان وبلىسىندا - 70,9%. رەس­پۋبليكانىڭ قالعان ەكى ايماعىندا قازاق­تاردىڭ ۇلەسى ەداۋىر ءوسىپ كەلەدى، 2009 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا، شىعىس قازاقستاندا جارتىدان اسىپ ءتۇستى - 53,9%، ال ورتالىق قازاقستاندا (قاراعاندى وبلىسى ) - 44,1%-عا جەتتى. وسى باعىتتاعى دامۋ ءارى قاراي جالعاسا بەرسە، بولاشاقتا وسى ءۇش ايماق­تاردا دا قازاقتاردىڭ ۇلەسى باسىم بولماق.

تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا قالا مەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءوزارا سالماعى وزگەرىسكە ۇشىرادى. قالا تۇرعىندارىنىڭ ۇلەسى 1989-2009 جىلدار اراسىندا از دا بولسا تومەندەگەنىمەن (3,3%), ولار بۇرىنعىشا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبى (53,4%) بولىپ وتىر. ال اۋىل تۇرعىندارى 43,3% -دان 46,0% -عا جەتتى. بۇل كورسەتكىش حالىقتىڭ ۋربانداندىرۋ پروتسەسىنىڭ باياۋلاي باستاعانىن بايقاتادى. قازاقستاندا ەڭ كۇشتى ۋرباندالعان قاراعاندى (قالا تۇرعىن­دارى 77,0%), پاۆلودار (67,9%) جانە اقتوبە وبلىستارى (61,1%) بولسا، اۋىل تۇرعىندارى الماتى (76,0%), سولتۇستىك قازاقستان (61,5%), قىزىلوردا (60,8%) جانە جامبىل (60,5%) وبلىستارىندا كوبىرەك بولىپ وتىر.

دەگەنمەن، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقتار­دىڭ قالاعا بەت بۇرعانىن اتاپ ايتقان ءجون. قازىر ەكى قازاقتىڭ بىرەۋى - قالا تۇرعىنى. قازاقتار قىزىلوردا مەن اتىراۋ وبلىستا­رىنداعى قالا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندە تيىسىنشە 91,3% جانە 82,3%، ال ماڭعىستاۋ وبلى­سىندا - 72,9%، اقتوبە وبلىسىندا - 62,2%، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 61,6%، جامبىل وبلىسىندا - 54,5%. بىراق باسقا ايماق­تاردا قازاقتار قالا تۇرعىندارى ىشىندە ءالى دە از. قوستاناي وبلىسىندا بار بولعانى 20,2%، اقمولا وبلىسىندا - 28,5%، پاۆلودار وبلىسىندا -30,0%، قاراعاندى وبلىسىندا - 30,7%، شىعىس قازاقستان وبلى­سىندا - 33,1%. باتىس قازاقستان وبلىسىندا دا كوپ ەمەس - 39,6%. ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ەكى قالا­سىندا قازاقتار ۇلەسى ەداۋىر ءوسىپ كەلەدى: قازىر استانا تۇرعىندارىنىڭ (639,3 مىڭ) 63,4%(405,3 مىڭى) قازاقتار.

قازاقتار شوعىرلانعان وڭتۇستىك جانە باتىس ايماق قالالارىندا ولاردىڭ ۇلەسى وسە ءتۇستى. قىزىلوردادا 90,4%، اتىراۋدا - 82,9%، اق­توبەدە - 68,2% ، اقتاۋدا - 64,4%، تال­دىقورعاندا - 64,2%، تارازدا - 59,1% ; جانە شىم­كەنتتە - 48,4% بولدى. سونىمەن بىرگە سەمەيدە 42,6%، كوكشەتاۋدا 50,9% جەزقاز­عان­دا - 62,1%، قاراعاندىدا - 46,2%، بالقاشتا -58,8% عا جەتتى. دەگەنمەن، سلاۆيان حالىقتا­رىنىڭ وكىلدەرى مەن باسقا ورىس ءتىلدى ەتنوستار كوپتەپ ورنالاسقان ايماق قالالا­رىندا جاعداي اسا وزگەرە قويعان جوق.

تۇرعىنداردىڭ جاستىق قۇرامى دا تابيعي وسىمگە ۇلكەن اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. ادەتتە حالىق­تىڭ جاستىق قۇرامى وسى وسىمگە بايلا­نىستى ءۇش تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى - پروگرەسسيۆتىك - تۇرعىندار اراسىندا بالا­لار­دىڭ ۇلەسى كوپ بولسا، تابيعي ءوسىمنىڭ كوپتىگىنەن حالىق سانى وسەدى، ەكىنشىسى - قا­لىپتاسقان (ستاتسيونارلىق) ءتۇرى - بالالار مەن ەرەسەك جاستاعىلار اراسى بىرقالىپتى; بۇل جاع­دايدا تۇرعىندار ازايمايدى دا، كوبەيمەيدى دە. ءۇشىنشىسى - رەگرەسسيۆتىك ءتۇرى - 60 جاس ءجا­نە ونان ۇلكەندەردىڭ ۇلەسى 12% جانە ودان جوعارى بولسا، تۇرعىندار سانى ازايا تۇسەدى. قازىرگى جاعدايدا قازاقستان حالقىنىڭ 60 جاستان اسقاندارى 10,3%، ونىڭ ىشىندە ەرلەرى - 7,8%، ايەلدەرى - 12,3%. دەگەنمەن، 1990 جىلدارمەن سالىستىرعاندا ( 9%) 60 جاس­تاعىلار مەن ودان ۇلكەندەردىڭ ۇلەسى 1,3%-عا وسكەن، ياعني حالىقتىڭ «قارتايا» باستاعانى بايقالادى. بۇل كەلەڭسىز جاعدايعا ورىس، ۋكراين، بەلورۋستاردىڭ وسى جاستاعى­لارى كوپ بولعانى اسەر ەتەدى.

دەگەنمەن، قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك-دە­موگرافيالىق دامۋىندا ءالى دە كەلەڭسىز جاعدايلار كەزدەسەتىنىن دە ايتقان ءجون. تابيعي ءوسىم جاعىنان قازاقتار باسقا تۇركى-مۇسىلمان ەتنوستارىنان ءالى دە ەداۋىر كەيىن قالىپ كەلەدى. وزبەك، ۇيعىر، ءازىربايجان، تۇرىك، كۇرد جانە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تابيعي ءوسىمى قازاقتاردان ەداۋىر باسىم كەلىپ، سانى ءوسىپ، قۇرامى كۇشەيۋدە. قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايماقتاردىڭ اۋىلدى مەكەندەرىندە تۇراتىنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ءوز دەڭگەيىندە ەمەس ەكەندىگىن بايقايمىز. قازاقتاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دە وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن ءالى دە تومەن. 1999 جىلعى مالىمەت بويىنشا، 44 ەتنوستىڭ ىشىندە قازاقتار جوعارعى ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا - سەگىزىنشى ورىندا، اياقتالماعان جوعارعى ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا - 19 - ورىندا، ارنايى ور­تا ءبىلىم بويىنشا 28 - ورىندا، جالپى ورتا ءبىلىم بويىنشا - 11 - ورىندا، نەگىزىندە ور­تا ءبىلىم بويىنشا - 37 - ورىندا، ال باس­تاۋىش ءبىلىم بويىنشا - 35 - ورىندا.

قالا تۇرعىندارى، ونەركاسىپ، قۇرىلىس جانە ترانسپورت سالالارىندا قازاقتار ۇلەسى ءالى دە تومەن، ءوز دەڭگەيىندە ەمەس. اسىرەسە، كاسىبي جۇمىسشى ماماندار، ينجەنەر-تەحنيكتەر اراسىندا ۇلتتىق كادرلاردى كوپتەپ تاربيەلەۋ پروبلەماسى كۇن تارتىبىندە تۇرعان وزەكتى ماسەلە.

«كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن اتا-بابا­لارىمىزدان قالعان ءسوز بار. تاۋەلسىزدىگىمىز نىعايا ءتۇسىپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاع­دايى­مىز جاقسارعان سايىن، حالقىمىز­دىڭ، ونىڭ ۇيىتقىسى - قازاقتاردىڭ سانى ءوسىپ، قۇرا­مى كۇشەيە تۇسەتىنى بارشامىزعا انىق جانە بولاشاقتىڭ كەپىلى. بۇل ءۇشىن رەسپۋبليكادا عىلىمعا نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك-دەموگرافيا­لىق جانە كوشى-قون ساياساتى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.

مالىكايدار اسىلبەكوۆ، اكادەميك، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،

ءجاميلا اسىلبەكوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.