ءاسيا باعداۋلەتقىزى. ايۋحانوۆ ايدان ءتۇستى مە نەمەسە «قارا جورعا» عىلىمي تۇجىرىمعا ءزارۋ
جاقىندا ءورىستىلدى ءبىر باسىلىمعا قازاقستاننىڭ حالىق ءاءرتىسى بولات ايۋحانوۆتىڭ سۇحباتى شىقتى. اعامىز ايدى اسپانعا شىعارىپ، «نارودنىي تانەتس تاكوە جە پريۆنەسەننوە يسكۋسستۆو ۆ كازاحستانە، كاك ي بالەت. نۋ نە بىلو ۋ كازاحوۆ تانتسەۆ! يح ۆىسوسالي يز پالتسا، پريدۋمالي نا وسنوۆە وبريادوۆ ي تراديتسي»، - دەيدى. دەيدى دە، «پوسكولكۋ ۋ كازاحوۆ نيكوگدا نە بىلو تانتسا، ۆليۋبلەننايا ۆ كازاحستان ليديا چەرنىشەۆا سوزداۆالا پلاستيكۋ نا وسنوۆە پەسەن، وبريادوۆ، پودراجانيا تراديتسيوننىم زانياتيام كوچەۆنيكوۆ» دەگەن تءۇيىندەمە جاسايدى.
جاقىندا ءورىستىلدى ءبىر باسىلىمعا قازاقستاننىڭ حالىق ءاءرتىسى بولات ايۋحانوۆتىڭ سۇحباتى شىقتى. اعامىز ايدى اسپانعا شىعارىپ، «نارودنىي تانەتس تاكوە جە پريۆنەسەننوە يسكۋسستۆو ۆ كازاحستانە، كاك ي بالەت. نۋ نە بىلو ۋ كازاحوۆ تانتسەۆ! يح ۆىسوسالي يز پالتسا، پريدۋمالي نا وسنوۆە وبريادوۆ ي تراديتسي»، - دەيدى. دەيدى دە، «پوسكولكۋ ۋ كازاحوۆ نيكوگدا نە بىلو تانتسا، ۆليۋبلەننايا ۆ كازاحستان ليديا چەرنىشەۆا سوزداۆالا پلاستيكۋ نا وسنوۆە پەسەن، وبريادوۆ، پودراجانيا تراديتسيوننىم زانياتيام كوچەۆنيكوۆ» دەگەن تءۇيىندەمە جاسايدى.
قالايشا جاعاڭدى ۇستامايسىڭ؟ بىزدە ءبيدىڭ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن كىسى نەكەن-ساياق. ءبىر بىلەدى دەپ سەنسەك، ءبيدىڭ «سۇيەگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن» بولات ايۋحانوۆقا سەنەمىز. ال وسىلاي دەپ ءبارىمىز باس ۇرىپ جۇرگەن مارتەبەلى مامانىمىز مىڭجىلدىقتار بويى دامىپ كەلگەن كوشپەلى حالىقتىڭ مادەنيەتىن جات جۇرتتان كەلگەن بىرەۋگە جىعىپ بەرە سالادى. چەرنىشەۆا جاقسى مامان بولسا، بولعان شىعار، بىراق سول بولماعاندا، قازاقتىڭ ءبيى قاراڭ قالاتىن ەدى، قاراڭ قالعانىڭ نە، ءتىپتى تابيعاتتا بولماس ەدى دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ قاراپايىم قيسىنعا سالعاننىڭ وزىندە، جىل ون ەكى اي كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن ديناميكالى حالىقتىڭ بيلەۋدى بىلمەدى دەگەنىنە سەنە الاسىز با؟! قىزدارىمىز مىڭ بۇرالا بيلەيتىن تانىمال بيلەردى قوسپاعاندا، جىگىتتەرگە عانا ءتان «ايۋ ءبيى»، «بۇركىت ءبيى»، «قارا جورعالار» قايدا قالادى سوندا؟ ايتپاعىمىز وسى «قارا جورعا» تۋرالى ەدى. بىراق اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسە قالعانداي بولىپ وتىرعان ايۋحانوۆ اعامىزدىڭ جايىن انىقتاي كەتەيىك.
باسىندا ابدىراپ قالىپ، ءبيشىنىڭ نەگە ايبات شەگىپ وتىرعانىن تۇسىنبەپ ەدىك. «تەسىپ بارا جاتقانى» قارابايىر عانا كورە الماۋشىلىق ەكەن. سۇحبات نەدەن شىعىپ ەدى، «سالتانات» بي ءانسامبلىنىڭ 55 جىلدىعىنان. ءوزى سىناپ وتىرعان «سالتاناتتىڭ» بيۋدجەتى 29 ملن. تەڭگە، «ا ۋ موەگو كوللەكتيۆا»، ياعني مەملەكەتتىك اكادەميالىق بي تەاترىنىكى - 9 ملن. ال «سالتانات» جامان-اق بولسىن. ساۋاتسىز بولسىن، تالعامسىز بولسىن. سوندا مەن سودان ارتىق ەكەنمىن دەپ، ۇلتتىڭ مادەنيەتىن مانسۇقتاۋعا بولا ما؟ بۇل نە دەگەن جاۋاپسىزدىق؟ بوكەڭنىڭ جاۋاپسىزدىعىن مىنا ءبىر پىكىردەن دە بايقادىق. «سەيچاس چتو پولۋچاەتسيا: رۋسسكيم يازىكوم پوپولزوۆاليس، زاششيتيلي نا نەم ديسسەرتاتسي، يمپورتيروۆالي س ەگو پوموششيۋ تەحنولوگي ي زاپادنىە جانرى يسكۋسستۆا - ي دو سۆيدانيا؟ تەپەر نادو ۆوزۆراششاتسيا ك سكاچكام، يۋرتام ي دەلات ۆيد، چتو ەتو ي ەست ناشە ناتسيونالنوە يسكۋسستۆو؟». وۋ، كوكە، قازاق ءتىلىن بىلمەدىڭ دەپ ەشكىمدى الاستامايدى بۇل مەملەكەت. بىراق جەكە باستىڭ مۇددەسىنەن گورى ۇلتتىڭ ۇيىسۋىن، حالىقتىڭ كەلەشەگىن ويلاساڭىزدار ەتتى!
قازاقتا بي بولماسا، بولات ايۋحانوۆ قايدان شىقتى؟ قازاقتا بي بولماسا، ايۋحانوۆ قويعان «قىز جىبەكتى» دە سىزىپ تاستاۋ كەرەك شىعار؟ سول بالەتتە قولدانىلاتىن بۋىن ءبيىن دە بوكەڭە چەرنىشەۆا كەلىپ ۇيرەتىپ كەتكەن شىعار، بالكىم؟ بولات ايۋحانوۆ ايتقانداي، ورىستىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى «ءبىزدى ۇشپاققا شىعارىپ وتىرعانى» قانداي راس بولسا، سول ءتىلدى كۇشتەپ تىقپالاعان ساياساتتىڭ بارشا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان كۇشتەپ ايىرعانى سونداي شىندىق. Cول سەبەپتى ورىس تىلىنە جانىمىز اشىپ، وزەگىمىزدى سۋىرىپ بەرەتىندەي ەشتەڭەسى جوق. ەستى ۇل بولسا، قازىر سول جوعالتىپ العان جاۋھارلارىمىزدى تۇگەندەۋدى وسيەت قىلار ەدى قايتا. وسىنىڭ ءبارى نەدەن؟ بيگە بولسىن، ءان مەن كۇيگە بولسىن، مادەنيەت پەن تۇرمىستىڭ قاي سالاسىنا بولسىن، عىلىمي زەردەلەۋدىڭ، عىلىمي تۇيىندەۋ مەن باعا بەرۋدىڭ كەمشىن تۇسۋىنەن.
سوڭعى كەزدە «قارا جورعاعا» قارسى شابۋىل باستالعانداي. بەرىك سۇلتان دەگەن بلوگەر باۋىرىمىز «قارا جورعا زيناعا باستايدى» دەپ ءبىر تاڭعالدىردى. جان-جاقتان، قالماقتىڭ ءبيى ەكەن، موڭعولدىڭ ءبيى ەكەن دەپ كۇبىرلەسىپ-جىبىرلاسقاندار قانشاما. تاريحشى گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا «قارا جورعا قازاقتىڭ ءبيى ەمەس» دەپ ءبىر، «قارا جورعا ادامداردى زومبىلايدى» دەپ ەكى «انىقتاما» بەردى. قازاقتىڭ ءتىلىن دە دۇرىس بىلمەيتىن ادامعا («التىباقاندى» «التىن باقا» دەپ وتىرعان), «ونداي بي قازاقتا بولماعان» دەپ كەسىپ-پىشۋگە كىم قۇقىق بەرىپتى؟ ماسەلە وزىڭدىكىن وزەكتەن تەبۋدە دە ەمەس. كوپە-كورىنەۋ سوقىرلىقتا. ەگەر «قارا جورعا» قازاقتىڭ قانىندا بولماسا، قالايشا سونشاما تەز تارالىپ، كارى-جاس جاپپاي بيلەپ كەتتى؟ بۇل «قارا جورعانى» كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ وزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ بيلەگەن. بۇل «قارا جورعانى» قىتايدان كەلگەن قانداسىمىز، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى الiمعازى داۋلەتحان «ىقىلىم زاماننان بولعان» دەيدى. ءتىپتى ونىڭ پىكىرىنشە، «قارا جورعا» دالالىق تسيركتىڭ ءتۇپ-تامىرى بولۋى دا مۇمكىن.
«بiز بiلەتiن "قارا جورعا" بيiنiڭ دومبىرادا ورىندالاتىن ارناۋلى كۇي سارىندى اۋەنi بار. ول بۇگiنگi "قارا جورعا" بيi اۋەنiنەن مۇلدە بولەك، باياۋلاۋ ورىندالادى. ال بيدiڭ ءوزi - بiرتۇتاس جەلiگە قۇرىلعان، بiرنەشە بولiمنەن تۇراتىن، بەرiك كومپوزيتسيالى، ناعىز بۋىن بيi. الدىمەن بۇل بي نەگە "قارا جورعا" اتالادى دەگەنگە نازار اۋدارايىق. ونى قىستىڭ سۋىق كۇندەرى، شارۋادان قولى بوساعان جۇرت تاماشالايتىن بولعان. بيلەۋ ءۇشiن بiر قارۋلى، مىعىم جiگiتتi ورتاعا قارا جورعا رەتiندە شىعارىپ، اتقا ۇقساتىپ ءتورت اياقتاتىپ تۇرعىزىپ قوياتىن. سونان كەيiن بiر بوزبالانى ورتاعا شىعارىپ، قول سوعاتىن. دومبىراشى ءداستۇرلi "قارا جورعا" بي اۋەنiن تارتا باستاعاندا بوزبالا اتقا، ياكي قارا جورعاعا بيلەي ءجۇرiپ جاقىنداپ، الدىمەن اتتىڭ كەكiلiن، قۇلاعىن، جالىن سيپاپ، نوقتا، جۇگەن سالۋ ءراسiمiن جاسايدى. بۇدان كەيiن ارقاسىن، ساۋىرىن سيپاپ ءجۇرiپ، اتتى ەرتتەۋگە كiرiسەدi. مۇنىڭ ءبارi, ارينە، بي ارقىلى ورىندالادى. Iشپەك، توقىم-ەر سالىپ، قۇيىسقانداۋعا كەلگەندە ات ۇركiپ، تەپپەك بولىپ مiنەز كورسەتەدi. ونىڭ ءوزi راحاتتانا كۇلۋگە سەبەپ بولادى. ات ەرتتەلiپ بولعاننان كەيiن، بيشi جiگiتiمiز اتتى اينالا كوپشiلiكتiڭ الدىندا بۋىن بيiنiڭ نەبiر نازiك قيمىلدارىن جاساپ، ونەرiن كورسەتۋگە بارىن سالادى. وسىدان كەيiن بيدiڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگiنە كۋا بولاسىز. بيشiمiز ەرتتەۋلi اتتىڭ ءتورت اياعىن تاعالاۋ جوسىنىن جاساپ، "قارا جورعاسىنا" قارعىپ مiنiپ، ءاتۇستi قوزعالىسىنىڭ ەڭ كۇردەلi دە اسەم قيمىلىن كورسەتە باستايدى. اتتىڭ قولتىعىنا اياقتارىن وتكiزiپ الىپ، شالقايىپ، ەڭكەيiپ، وڭعا-سولعا اۋناي اتتىڭ باۋىرىنا تۇسە بيلەپ، جۇرتتى قىران-توپان كۇلكiگە باتىرادى. ەگەر قوناقتار اراسىندا جاس بيشiلەر بولسا، ولار دا بيگە قوسىلىپ، ويىن كورiگiن قىزدىرا تۇسەدi. ال قازاق جاز جايلاۋعا شىعىپ، قىمىز بەن باعلان ەتiنە تويىنعان شاعىندا «قارا جورعا» ات ۇستiندە بيلەيتiن، بۇگiنگi اكروباتتارشا ونەر سايىسىنا تۇسەتiن ويىن-تاماشانىڭ گۇلiنە اينالاتىن. "قارا جورعا" بيiنiڭ شىعۋ تاريحى تىم ەرتە زامانعا مەڭزەيدi. ەجەلگi عۇن، ءۇيسiن، قاڭلى، نايمان-كەرەي حاندىقتارى تۇسىندا اتتى اسكەرلەر ۇزاق جورىقتاردا جۇرگەندە ۇزiلiستەردە القا-قوتان تۇرا قالىپ، جاپپاي بي بيلەيتiنi, ول بيدiڭ "جىلقى بيi" ("ما ۋ") دەپ اتالاتىنى جونiندە ەرتەدەگi قىتاي جازبالارىندا ساقتالعان».
قارشادايىنان «قارا جورعانى» كورىپ وسكەن كىسى وسىلاي دەيدى. بىراق ءبيدى قورعاپ قالۋ دەگەنىمىز، ونى كورىنگەن جەرگە تىقپالاۋ دەپ تۇسىنگەن دە ابزال ەمەس. مىسالى، رۇستەم ابدىراشەۆ تۇسىرگەن «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانىندا» 1945 جىلى قۋانىشتان جۇرەگى جارىلعان قازاقتار «قارا جورعاسىن» بيلەيدى-مىس. وۋ، ول كەزدە «قارا جورعا» قايدا ەدى، ءبىز قايدا ەدىك؟ تالعات تەمەنوۆتىڭ «مەنىڭ كۇنالى پەرىشتەم» دەگەن جاڭا فيلمىندە دە «قارا جورعانى» بيلەيتىن كورىنىس بار. قاتەلەسپەسەم، «ەلىم-اي» ءفيلمى دە ونسىز وتپەيدى. «نۇرعيسا» دەگەن حورەوگرافيالىق قويىلىم قويىلدى. وندا دا سول «قارا جورعا». تەاترداعى قاي پرەمەرا بولسىن، «قارا جورعانىڭ» قيمىلىن كىرگىزىپ جىبەرەدى. بۋىن ءبيىن شىعارماعا قوسۋ-قوسپاۋدا ەمەس، ماسەلە. ونىڭ تاريحي شىندىققا سايكەس كەلۋىندە. ماسەلەن، «جەزتىرناق» سەكىلدى، نەمەسە «قىز جىبەك» سياقتى ۇلتتىق بالەتتە بي ءوزىن اقتاپ تۇر. ءتىپتى ول جەرگە «قارا جورعا» كەرەك. ال «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» سياقتى، تۇرمىستىق دالدىككە قۇرىلعان، ءداۋىر جىلناماسى ەسەپتى شىعارمالارعا «قارا جورعانى» قوسۋ - جالعان قيقۋ، سول باياعى داراقىلىق.
بىزگە قازىر ارتىق بوياۋ ەمەس، اقيقات قىمبات. سوراقىسى، سونى اجىراتىپ بەرەر مامان بولماي وتىر. ايتپەسە، «قارا جورعا» قازاق دالاسىندا قاشانعا دەيىن بيلەنىپ كەلدى، حالىق ودان قاشان اجىراپ قالدى، قاي وڭىرلەردە كوبىرەك بيلەندى، قانداي جاعدايدا بيلەندى، قانشا ادام، قانداي سۇيەمەلدەۋمەن بيلەگەن ەدى؟ وسىنىڭ بارىنە عىلىمي تۇجىرىم جاسايتىن، سونى زەرتتەيتىن كەز باياعىدا كەلگەن. «بەۋ-بەۋلەپ» ءجۇرىپ بيىككە شىقپايمىز. مەكتەپ تۇگىل، بالاباقشادان باستاپ ۇيرەتسەڭ دە عىلىمي نەگىزى بولماسا، بي قازىرگى «بارەكەلدى» كۇيىندە قالىپ قويا بەرەدى. سوسىن ەرتەڭگى ۇرپاق ءبيدى بولدىرماي تاستاعان بولات ايۋحانوۆتاردىڭ سوزىنە سۇيەنەتىن بولادى...
ءاسيا باعداۋلەتقىزى
