ءدىنىڭ تۇرسىن ءدىن امان

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حال­قى اسسامبلەياسىنىڭ حV سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ءدىن ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىك قۇرۋ تۋرالى يدەيانى العا تارتقان بولاتىن. بۇل قۇرىلىمنىڭ مىندەتتەرىن بەلگىلەي كەلىپ، پرەزيدەنت «ءبىزدىڭ شەشۋشى كونفەسسيالارىمىز مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ىنتىماقتاستىق بارىسىندا دىنگە سەنۋشى جاستارمەن بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ، ولاردىڭ شىنايى ءدىني ءبىلىم الۋىنا كومەكتەسە الار ەدى» دەپ اتاپ كورسەتتى. وسىعان بايلانىستى ءبىز رەسپۋبليكامىزداعى بۇگىنگى ءدىني احۋال، ءدىني كونفەسسيالاردىڭ بيلىكپەن جانە ءوزارا قارىم-قاتىناسى تۋرالى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ىرىتكى سالاتىن ءدىني اعىمداردىڭ ىقپال ەتۋىنىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرى حاقىندا اگەنتتىك توراعاسى، بەلگىلى ديپلومات جانە ارابتانۋشى قايرات لاما ءشارىپتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- ەڭ الدىمەن، اڭگىمە­لەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن وسى ايدىڭ قاسيەتتى رامازان ايى ەكەندىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى. يسلام قاعيدات­تارىنا سايكەس ناق وسى ايدا پاي­عامبارىمىز مۇحاممەدكە قاسيەتتى قۇران تۇسە باستادى. ون ءبىر اي بويى ءوزىنىڭ قۇلقىنى جانە ناپسىسىمەن تۇراقتى كۇرەس جۇرگىزىپ كەلگەن ادامدار ءۇشىن ناق وسى رامازان ايىندا ولاردى جەڭۋ مۇمكىندىگى قالىپتاساتىن مارە ورنىعادى. رامازان ايىن­دا اينالانىڭ ءبارى ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىققا تولادى. ءار­بىر دىنگە سەنۋشى مۇسىلمان كۇ­نالى جانە جاعىمسىز ىستەرگە بارىنشا تىيىم سالۋعا تالپىنادى.

ءدىنىڭ تۇرسىن ءدىن امان

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حال­قى اسسامبلەياسىنىڭ حV سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ءدىن ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىك قۇرۋ تۋرالى يدەيانى العا تارتقان بولاتىن. بۇل قۇرىلىمنىڭ مىندەتتەرىن بەلگىلەي كەلىپ، پرەزيدەنت «ءبىزدىڭ شەشۋشى كونفەسسيالارىمىز مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ىنتىماقتاستىق بارىسىندا دىنگە سەنۋشى جاستارمەن بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ، ولاردىڭ شىنايى ءدىني ءبىلىم الۋىنا كومەكتەسە الار ەدى» دەپ اتاپ كورسەتتى. وسىعان بايلانىستى ءبىز رەسپۋبليكامىزداعى بۇگىنگى ءدىني احۋال، ءدىني كونفەسسيالاردىڭ بيلىكپەن جانە ءوزارا قارىم-قاتىناسى تۋرالى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ىرىتكى سالاتىن ءدىني اعىمداردىڭ ىقپال ەتۋىنىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرى حاقىندا اگەنتتىك توراعاسى، بەلگىلى ديپلومات جانە ارابتانۋشى قايرات لاما ءشارىپتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- ەڭ الدىمەن، اڭگىمە­لەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن وسى ايدىڭ قاسيەتتى رامازان ايى ەكەندىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى. يسلام قاعيدات­تارىنا سايكەس ناق وسى ايدا پاي­عامبارىمىز مۇحاممەدكە قاسيەتتى قۇران تۇسە باستادى. ون ءبىر اي بويى ءوزىنىڭ قۇلقىنى جانە ناپسىسىمەن تۇراقتى كۇرەس جۇرگىزىپ كەلگەن ادامدار ءۇشىن ناق وسى رامازان ايىندا ولاردى جەڭۋ مۇمكىندىگى قالىپتاساتىن مارە ورنىعادى. رامازان ايىن­دا اينالانىڭ ءبارى ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىققا تولادى. ءار­بىر دىنگە سەنۋشى مۇسىلمان كۇ­نالى جانە جاعىمسىز ىستەرگە بارىنشا تىيىم سالۋعا تالپىنادى.

بۇگىندە قازاقستاندا ۇلتتىق ءدىني قايتا ورلەۋ كەزەڭى بەلەڭ الۋدا. ءدىن حالىقتىڭ مادەني داستۇرلەرىن ساقتاۋشى جانە رۋحاني-ادامگەرشىلىك يدەالدار­دىڭ قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە ءبىز­دىڭ وتانداستارىمىزدىڭ كوز الدىندا زور قۇندىلىقتارعا يە.  وسىعان بايلانىستى ءدىني ەتي­كانىڭ كۇشى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ادامگەرشىلىك جانە رۋحاني ءدۇ­نيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا بارىنشا بەلسەندى قولدا­نى­لۋ­دا. ءداستۇرلى ءدىني تانىمداردىڭ سەنىم ۇدەرىستەرى عاسىرلار بويى ادامداردىڭ ءوز ۇرپاقتارىن ءتار­بيەلەۋىنە، ولىكتەرىن جەرلەۋىنە، ەڭبەك ەتۋىنە، كىتاپ جازىپ، ۇلى ونەر تۋىندىلارىن جاساۋىنا ىقپال ەتىپ كەلدى. باسقاشا ايتساق، ءداستۇرلى دىندەر قوعامدىق ءومىردىڭ جانە مادەنيەتتىڭ اجىراعىسىز ءبىر بولشەگىنە اينالدى.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارى­نىڭ ءىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە: «مىڭداعان جىلدار بويى دىنگە نەگىزدەلگەن مادەنيەت تاريحتا ءوزىنىڭ جاندى ءسوزىن ساقتاپ كەلدى. ءبىر جاعىنان ويلاپ قاراساق، ءوزىنىڭ ءدىني رۋحىن ساقتاۋ تاريحتا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى بولىپ كەلدى».

مۇسىلماندىق شىعىس مادەنيەتىنە تاريحي جاقىنداسۋ قازاقستاندا عىلىم مەن مادەنيەت­تىڭ دامۋىنا بارىنشا زور قوزعاۋ سالدى. ءبىر جاعىنان، كونە ءدىني نانىمداردىڭ ورنىنا كەلگەن يسلام قازاق حالقىنىڭ ادامگەرشىلىك جاعىنان وسۋىنە ينتەل­لەك­تۋالدىق جانە مادەني دامۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتتى. ەكىنشى جاعى­نان العاندا، مەملەكەتتى­لىكتىڭ، ەت­نوستىق جانە مادەني ەرەكشە­لىك­تەردىڭ ساقتالىپ قالۋى­نىڭ شەشۋشى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى دە يسلام بولدى. كوپتەگەن ءداۋىر­لەردەگى ءتۇر­كى دۇنيەسى جانە قازاق ويشىلدارى ەليتاسىنىڭ ۇلى وكىلدەرى - قوجا احمەت ياساۋي جانە اسان قايعىدان باستاپ اباي مەن شاكارىمگە دەيىن - يسلام رۋحاني قۇندىلىقتارىن تاراتۋشى­لار بولدى.

يسلام جانە پراۆوسلاۆيە قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ ءومىرىن­دەگى باستى مادەنيەت جاساۋشى نەگىز بولىپ تابىلادى. مەملەكەتىمىزدىڭ ارنايى رەسمي مەرەكە رەتىندە دەمالىس كۇنى دەپ قۇربان ايت پەن روجدەستۆونى مويىنداۋى دا تەگىن ەمەس.

قازاقستان بۇگىندە بۇكىل الەم ءۇشىن كونفەس­سياارالىق كەلىسىمنىڭ ۇلگىسى رەتىندە تانىلدى. عاسىرلار بويى يسلام جانە حريستيان ءدىنىنىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە پراۆوسلاۆيەنىڭ بەيبىتقاتار ءومىر سۇرۋدەگى تاجىريبەسى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا­مىزدى مەكەندەيتىن قازاق، ورىس جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ باۋىرلاستىعىنىڭ ۇلگىسى بولدى. ءاربىر ءدىن ءوزىنىڭ ۋاعىزدارىمەن ادامدارعا جالپى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى اكەلەدى، قوعامداعى تانىم، تۇسىنىك نورمالارىن بەكىتەدى، حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويعى رۋحاني قۇندى­لىق­تارىنىڭ ساقتاۋشىسى رەتىندە ءرولى اتقارادى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان - ءدىني تولەرانتتىلىق يدەياسىن تاراتۋ جونىندە تالاسسىز كوشباسشى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كونفەسسياارالىق ۇنقاتىسۋداعى تاجىريبەسى بۇكىل الەمدەگى ءدىني جەتەكشىلەردىڭ قولداۋى مەن مويىنداۋىنا يە بولىپ وتىر. ەلىمىز ءوزىنىڭ ناقتى ىستەرىمەن حالىقتار جانە دىندەر اراسىنداعى كەلىسىم مەن تۇسىنىستىككە تولىق قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعىن دالەلدەپ كەلەدى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازار­باەۆ­تىڭ سارا ساياساتىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەت ءارتۇرلى ەتنوستار مەن كونفەسسيالاردىڭ بەيبىتقاتار ءومىر ءسۇرۋىنىڭ وزىندىك مودەلىن جاسادى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مۇسىلماندار جانە پراۆوسلاۆيەلىكتەر، كاتوليكتەر جانە پروتەستانتتار، بۋدديستەر جانە يۋدەيلەر - بارلىعى ءبىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قارايدى. ويتكەنى ءاربىر ادام باسقا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنا نۇقسان كەلتىرمەي-اق ءوزىنىڭ ءدىني كوزقاراسىن تاڭداۋعا قۇقىلى. مىنە، سوندىقتان دا قازاقستاندا قازىردىڭ وزىندە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشى­لارىنىڭ ءۇش سەزى وتكىزىلدى. وسى سەزدەردە ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ جانە حالىقتاردىڭ ءدىني يەرارحياسى ءارتۇرلى مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ ۇنقاتىسۋىنا، بارلىق جەردە بىردەي قابىل­دانعان توزىمدىلىك پەن ەركىندىك قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن بىرىڭعاي وركەنيەتتىلىككە ۇمتى­لاتىندىقتارىن راستادى.

- قايرات قايىربەكۇلى، قازاقستان كونس­تي­تۋتسياسىندا ءوزىن ءدىن بيلىكتەن بولىنگەن زايىرلى مەملەكەت رەتىندە جاريالاعان. مىنە، وسىعان بايلانىستى ءسىز باسقارىپ وتىر­عان اگەنتتىك ءدىني بىرلەستىكتەرمەن قالاي قا­رىم-قاتىناس جاسايدى؟

- ءاربىر زايىرلى مەملەكەتتە ناقتى بەلگىلەنگەن زايىرلى يدەولوگيا بولۋى مىندەتتى. ەگەر مۇنداي جاعداي قالىپتاسپاسا، ول مەملەكەت كونفەسسياارالىق قاقتىعىستارعا بەيىم تۇرادى.

كوپشىلىك زايىرلىلىقتى بارلىق دىندەرگە قاتىستى بەيتاراپتىق ۇستانۋ، مەملەكەتتىڭ ءدىني تانىمداردان تاۋەلسىز جانە كەز كەلگەن تەولو­گيالىق تۇجىرىمدامالاردان ەركىن بولۋى دەپ تۇسىنەدى. الايدا بۇگىنگى تاڭدا زايىرلىلىقتى انىقتايتىن بۇل قاعيداتتار بىرتە-بىرتە وزگەرىس­كە ۇشىراۋدا.

ەگەر ءبىز باسقا مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبە­لەرىنە نازار اۋداراتىن بولساق، زايىرلىلىق پەن دەموكراتيانىڭ ارا قاتىناسىنداعى كوپتەگەن مودەلدەردى كورەمىز.  مەملەكەتتىك-ءدىني قاتى­ناس­تاردى بىرىزدىلىككە ءتۇسىرۋدىڭ بىرىڭعاي باع­دار­لاماسى جوق. ءاربىر مەملەكەتتىڭ وزىندىك تاريحي جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ەرەكشە قول­تاڭباسىن ساقتاعان بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قارىم-قاتىناستارى قالىپ­تاسقان.

مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىعى ونىڭ دامۋىنىڭ جانە مودەرنيزاتسيالانۋىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا ءدىني كوزقاراستاردىڭ رۋحانيسىزدانۋى مەن  راديكالدانۋىنا  جول بەرۋگە بولمايدى. مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىعى  ءار­تۇرلى دىندەرگە دەگەن قۇرمەت پەن ءدىني ءتوزىم­دىلىكتى ايقىنداي وتىرىپ، قوعامدا گۋمانيزمنىڭ زايىرلى ءتۇرىن قالىپتاستىرۋعا يتەرمەلەيدى، ءوز وتانىن سۇيەتىن، ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى بولىپ تا­بىلاتىن زايىرلى ازاماتتاردى قالىپتاس­تىرادى جانە سونىمەن بىرگە سول مەملەكەتكە ءتان ءداستۇرلى ءدىندى جانە ۇلتتىق مادەنيەتتى نىعايتۋ ۇدەرىستەرىن جوققا شىعارمايدى. زايىرلى گۋمانيزمدى قالىپتاستىرۋ ءوز كەزەگىندە دىنارالىق تولەرانتتىلىقتى جوققا شىعارمايتىن جاڭا ءدىني مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا،  سونىمەن بىرگە ەلدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتاۋعا ىقپال ەتەدى.

كوپتەگەن مەملەكەتتەر زايىرلىلىق پەن دەموكراتيانى جاريالاي وتىرىپ، دىنگە قاتىستى ەرەكشە قارىم-قاتىناس قالىپتاستىرعان. بۇل رەتتە ولار ءدىندى بارلىق قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك ءومىردىڭ شەكاراسىنان شىعارۋدان باستاپ، كوپتەگەن دىندەر اراسىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە ءداستۇرلى دىندەرگە ارنايى قولداۋ كورسەتۋگە دەيىنگى باعىتتى ۇستانادى. زايىرلى مەملەكەت رەتىندە قازاقستان ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك-كونفەس­سيالىق قارىم-قاتىناسىن ءوزىنىڭ تاريحىنا، ۇلت­تىق مۇددەلەرىنە جانە ءومىر تالاپتارىنا، شەت­ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ قالىپ­تاستىرۋعا زور مۇمكىندىگى بار. بۇل رەتتە، ءسوزسىز رەسپۋبليكامىزدا باسىمدىق ءداستۇرلى دىندەر جاعىندا بولۋى كەرەك.

زايىرلىلىق لايىقسىز جانە ونەگەسىزدىك جاعدايلارعا جول بەرمەيدى، سونىمەن بىرگە، ول كەيبىر تەرىس ءدىني نەمەسە سەكتانتتىق اعىمداردى ۇستانۋشىلاردىڭ قوعامداعى ەكىنشى ءبىر ادامدارعا ىقپال ەتۋىنە توسقاۋىل قويادى. كوپ رەتتە سەكتانتتىق اعىمداردى تاراتۋشىلار ازاماتتاردىڭ جەكە ومىرىنە بارىنشا ارالاسۋعا جانە ولاردىڭ ىقپالىنا تۇسكەن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن بارىنشا وزگەرتۋگە تىرىسادى. ولار ءوز ىقپالىنا تۇسكەن ادامداردىڭ زورلىق­پەن كيىم كيىستەرىن، ىشەتىن تاماقتارىن، ءدىني داستۇرلەرىن وزگەرتۋگە جانە ادامنىڭ ساناسى مەن دۇنيەتانىمىن باعىندىرۋعا كۇش سالادى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى مەملەكەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنداعى مو­دەل ادامداردىڭ ەركىندىگى مەن قۇقىعىن قۇرمەتتەۋدەگى دەموكراتيالىق ۇدەرىستەرگە، قوعامدىق جانە ءدىني مۇددەلەردىڭ تەپە-تەڭدىگىنە جانە ءوزارا تۇسىنىستىك پەن قالىپتى جاعدايدا بەيبىتقاتار ءومىر سۇرۋىنە نەگىزدەلگەن. ءدىني سەنىم ەركىندىگى سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات­تىڭ ءۇش نەگىزگى پرينتسيپتەرىن ايرىقشا ءبولىپ كورسەتۋ كەرەك، ولار - بەيتاراپتىق، تولەرانت­تىلىق جانە تەڭدىك. بۇل رەتتە ەڭ باستى ماسەلە مەملەكەتتىڭ ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋ جونىندەگى بەيتاراپتىعى بولىپ تابى­لادى. تولەرانتتىلىق ءپرينتسيپى ءدىني سەنىمگە دەگەن قۇرمەتپەن ەرەكشەلەنەدى. تەڭدىك ءپرينتسيپى زاڭ الدىنداعى بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ جانە ءارتۇرلى ءدىني سەنىمدەگى وكىلدەردىڭ تەڭدىگىن ايقىندايدى. سوندىقتان زورلىق-زومبىلىققا شاقىراتىن كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستى قۇلاتۋ­عا، بيلىكتى وزگەرتۋگە جانە باسقا كەلەڭسىزدىكتەرگە ۇندەيتىن كەز كەلگەن ءدىني بىرلەستىك زاڭ بۇزۋشى رەتىندە ودان ءارى ەركىن ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى ەمەس.

قازاقستاندا كونفەسسياارالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەيتىن، ءدىني بىرلەستىكتەر مەن مەملەكەت اراسىنداعى ۇنقاتىسۋدى نىعايتاتىن ىقپالدى تەتىكتەردىڭ ءبىرى رەتىندە 2000 جىلى ۇكىمەت جانىنان قۇرىلعان ءدىني بىرلەستىكتەرمەن بايلانىس جونىندەگى كەڭەستى جانە استانا مەن الماتى قالالارىنىڭ، وبلىس اكىمدەرىنىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان وڭىرلىك كەڭەستەردى اتاۋعا بولادى. بۇل كەڭەسۋشى-كونسۋلتاتيۆتىك ورگان­نىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى ونىڭ قۇ­رامىنىڭ جەتەكشى كونفەسسيالار وكىلدەرىنەن، ءدىنتانۋشى عالىمداردان، قوعامدىق بىرلەستىك­تەردىڭ جەتەكشىلەرىنەن، مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن جانە قوعام قايراتكەرلەرىنەن  قالىپتاسۋى بولىپ تابىلادى. بۇل ورتاق پروبلەمالاردى كەڭەسە وتىرىپ شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

الدا تۇرعان كەلەلى مىندەتتەردى ەسكەرە كەلىپ، اگەنتتىك قازاقستاندىق قوعامداعى ءدىني اعارتۋ­شىلىقتى دامىتۋعا جانە تۇراقتىلىقتى نى­عايتۋ­عا يگى ىقپال ەتەتىن شارالاردى ۇيىمداس­تىرماق. ءدىني احۋالدىڭ دامۋىن، ءدىني بىرلەس­تىكتەردىڭ، ميسسيونەرلەردىڭ جانە سانى از ءدىني توپتاردىڭ قىزمەتىن زەرتتەۋ مەن ساراپتاۋ دا اگەنتتىكتىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ تاياۋ مەرزىم ىشىندە اتقاراتىن ماڭىزدى جۇمىسىمىز - مەملەكەتتىك-كونفەسسيا­لىق قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن زاڭداردى جەتىلدىرۋ. بۇل رەتتە ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا ءمان بەرىلمەك.

- ءسىز رەسپۋبليكامىزداعى بۇگىنگى ءدىني احۋالدى قالاي باعالايسىز؟

- جالپى العاندا ول تۇراقتى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋ ەرەكشە­لىكتەرىنىڭ ءبىرى قوعامىمىزداعى ءدىن ءرولىنىڭ ەرەكشە ارتقاندىعى بولىپ وتىر. جىل سايىن دىنگە سەنۋشىلەردىڭ جانە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ءدىني عيماراتتار دا كوبەيۋدە. ماسەلەن، ەلىمىزدەگى 40-تان استام كونفەسسيالار مەن دەنوميناتسيالاردان شىققان ءدىني بىرلەس­تىكتەردىڭ جالپى سانى 4551 بولىپ وتىر. بۇل  كورسەتكىش 1990 جىلى بار بولعانى 670 قانا ەدى. قازاقستان - ءارتۇرلى ءدىني سەنىم وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىق پەن كەلىسىم جاعدايىندا بەيبىتقاتار ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ناقتى ۇلگىسى. بۇل مەملەكەتتىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە قۇرمەتپەن قاراۋىنىڭ، قوعامدا تولەرانتتىلىق جانە ءدىني توزىمدىلىك احۋالىن قالىپتاستىرۋىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولىپ تابىلادى. رەسپۋبليكا كوپ كونفەسسيالى جانە كوپ ەتنوستى مەملەكەت رەتىندە الداعى ۋاقىتتا دا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ ىزگىلىكتى ونەگەلىلىك الەۋەتىن بارىنشا پايدالانا وتىرىپ، كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى جانە ءدىني جەتەكشىلەردىڭ ديالوگىن قولداۋدى جۇزەگە اسىراتىن بولادى. بۇل رەتتە كەلەسى جىل­دىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا استانا قالاسىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ ءتورتىنشى سەزى وتەتىندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. سەزدە تالقىلاۋعا ۇسىنىلاتىن تاقىرىپ - «ادامزاتتىڭ تاڭداۋى - بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم».

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدار­دا تۇرعىنداردىڭ ءدىني سانا-سەزىمى ويانىپ، ءدىني ەرەكشەلىكتەرىنىڭ جاڭعىرۋى باستالدى. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ماقساتى قازاقستاندىق قوعامداعى ءدىني سالا ومىرىندەگى تۇراقتىلىق پەن تولەرانتتىلىقتى ساقتاۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستان حالقى ەشقاشان جەلوكپە ءدىني سەنىمگە بەيىم بولعان جوق، ودان دا گورى ەجەلدەن-اق ءدىني سەنىمگە توزىمدىلىك جانە كونفەسسياارالىق سالادا­عى تولەرانتتىلىققا جاقىندىعىمەن ەرەكشەلەندى.

سولاي بولسا تۇرسا دا، قازىرگى كەزدە ورتالىق ازيادا قالىپتاسقان ءدىني احۋالعا ىقپال ەتۋى مۇمكىن ءدىني كوزقاراستاعى اعىمداردىڭ بەلەڭ الۋى بايقالا باستادى. مۇنداي اعىمداردىڭ ورىستەۋىنە ءدىني قاعيداتتاردى تولىق تۇسىنبەۋشى­لىك، بەرىك ومىرلىك تانىمداردىڭ بولماۋى، سونى­مەن بىرگە، ازاماتتاردىڭ سەنگىشتىك قاسيەتتەرى قولايلى جاعداي جاساۋدا. ال مۇنداي كەرى ءدىني اعىمداردى  تاراتۋشىلارعا وزدەرىنىڭ كوزقاراس­تارىنان باسقا سەنىمدەگى ادامدارعا، ءتىپتى ءبىر سەنىمدەگى ادامداردىڭ وزىنە توزىمسىزدىك كورسەتۋ مىنەز-قۇلقى ءتان. دەموگوگياعا قۇرىلعان فاناتيزم جانە يدەياعا دەگەن سوقىر سەنىم، قاتالدىق جانە باسقىنشىلىق مىنەز-قۇلىقتار - ولاردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، مىنە، وسىلار.

يسلام قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋدى بەتپەردە قىلىپ الىپ، ولار ەكسترەميستىك يدەيالار­دى ناسيحاتتايدى: «يسلامدىق ءتارتىپ» ءۇشىن كۇ­رەسكە شاقىراتىن توپتار قۇرادى، حالىق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسەتىندەر رەتىندە وزدەرىنە يميدج قا­لىپتاستىرادى، باسقا ەكسترەميستىك ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىس جاسايدى جانە بىرىگەدى.

تۇرعىنداردىڭ ءدىني سەنىمدەرىن ساۋداعا سالا ءجۇرىپ، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار  مەن ءدىني ۇيىمدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى ازدا­عان تاجىريبەلەرىن پايدالانا وتىرىپ، بۇل راديكالدى توپتار وزدەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر مىندەتتەرىن شەشۋگە تىرىسادى. بۇل رەتتە اڭگىمە حيزب-ۋت-تاحرير سياقتى جانە باسقا ءدىني ۇيىمدار تۋرالى بولىپ وتىر.

ولار ءوز قىزمەتتەرىن ميسسيونەرلىك جانە ءوز ءدىنىن كۇشتەپ تاڭۋشىلىق تۇرعىدا ورىستەتۋگە تىرىسادى. راديكالداردىڭ كريمينالدىق ەكسترەميستىك قىزمەتتەرى كوپ رەتتە ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماقساتتارعا جەتۋگە باعىتتالعان. سونىمەن بىرگە، وزگە اعىمدارعا توزىمسىزدىك نەگىزىندە قۇرىلعان ءدىني قىزمەت ءوز كەزەگىندە كەز كەلگەن قوعامنىڭ رۋحاني قاۋىپسىزدىگىنە، وسى ورايدا بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ  عاسىرلار بويعى ءداستۇرلى دىنىنە، ونىڭ ىشىندە يسلام دىنىنە دە ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن.

ەكسترەميستىك يدەيالاردىڭ ورىستەۋىنە ەڭ الدىمەن ينتەللەكتۋالدى تۇرعىدا توسقاۋىل قويۋ كەرەك. فاناتيزمگە گۋمانيتارلىق جانە ءدىن­تانۋشىلىق عىلىمدار سالاسىنداعى عالىم­دار­دىڭ كۇشىمەن اكادەميالىق نەگىزدە تويتارىس بەرىلۋى كەرەك. قازاقستان ازاماتتارى ەكسترەميزم قاۋپى قيال-عاجايىپ ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنۋگە ءتيىس جانە وعان قارسى مەملەكەتپەن بىرگە بۇكىل قوعامنىڭ كۇش-جىگەرى باعىتتالۋى قاجەت. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بۇل كەلەڭسىز قۇبىلىسقا قارسى كۇرەستىڭ تيىمدىلىگى زاڭ تالاپتارىنىڭ قان­شا­لىق­تى بەرىك جانە جۇيەلى ورىندالۋىنا باي­لانىستى بولماق.

- ءدىني ەكسترەميزم مەن راديكاليزمنىڭ الدىن الۋدىڭ جانە وعان قارسى تۇرۋدىڭ تەتىكتەرى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز.

- مەملەكەتتىڭ ءدىني ماسەلەلەردى شەشۋ جانە كونفەسسياارالىق ۇنقاتىسۋدى ساقتاۋ ماسەلەسىن­دە جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋى ارقاسىندا قوعامداعى الەۋمەتتىك ءدىني تانىمدى قالىپتاس­تىرۋدا بەلگىلى ءبىر يممۋنيتەت قالىپتاسىپ، الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق مادەنيەتتى جۇرگىزۋدىڭ يگى باعىتتارى قۇرىلادى.

ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز - قازاقستانداعى ءدىني ۇيىمداردىڭ مەنتاليتەتىنە بوتەن باعىتتاعى اعىمداردىڭ كىرىپ كەتۋىنە ىقپالدى توسقاۋىل قويۋ. ەڭ باستىسى، ولاردىڭ ىقپالىنان بالالار­دى جانە جاستاردى قورعاپ قالۋ. ءبىز قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى ءدىن بولىپ تابىلاتىن اعىمدار تۋرالى جاستارعا قاجەتتى ءبىلىم بەرۋ، ولاردىڭ وسى دىندەرگە دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا جانە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزداعى ءدىني سەنىمدەرگە جاتپايتىن باسقا دىندەرگە بەرىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن تۇراقتى تۇردە جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزەتىن بولامىز.

ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - وسكەلەڭ ۇرپاققا - مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىنا ەكسترەميستىك باعىتتاعى ۇيىمداردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتپەۋى ءۇشىن جان-جاقتى كومەك كورسەتۋ.

- وتانداستارىمىزدىڭ ءدىني ساۋاتتىلى­عىن قالاي جەتىلدىرۋگە جانە ارتتىرۋعا بولادى؟

- ءوزىنىڭ ءدىنىن جەتىك ءارى جاقسى بىلەتىن ادام ەشقاشان بۇلىڭعىر اعىمداعى ءدىني كوزقاراس­تار­عا ەرىپ كەتپەيدى. ارينە، ءاربىر ادامنىڭ تاڭداۋ قۇقى بار. الايدا، تاڭداۋ جاساۋ ءۇشىن دە ادام نەنى تاڭدايتىندىعىن ءبىلۋى قاجەت. سوندىقتان اقپاراتتىق بوس كەڭىستىكتى تولتىرۋ ءۇشىن تەك ءدىنتانۋشىلار مەن  فيلوسوفتاردى عانا تارتىپ قويماي، سونىمەن بىرگە جۋرناليستەردى دە كەڭىنەن جۇمىلدىرۋ كەرەك.

ءدىن - كۇردەلى جانە كوپ قىرلى فەنومەن. سوندىقتان قازاقستاندا تۇرعىنداردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ اۋاداي قاجەت. «ءدىن جۇرگىزۋدىڭ نەگىزدەرى» اتتى ارناۋلى كۋرستىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلۋى دە تەگىن ەمەس. ءدىني ساۋاتتىلىقتى، تەك ءدىن عانا بەرەتىن رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى مەكتەپ پارتا­سىنان-اق ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. بۇل جاس سانانى ەكسترەميزمنىڭ جانە كسەنوفوبيانىڭ زياندى ىقپالدارىنان اراشالاۋ ءۇشىن قاجەت.

- جاقىندا ءسىز قازاقستاندا مولشەرلى يسلام كونتسەپتسياسىن دامىتۋدى بەلگىلەۋ تۋ­را­لى مالىمدەدىڭىز. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بو­لادى؟

- فۋندامەنتالدى يدەيالاردى كۇشەيتۋ كوپتەگەن ەلدەردىڭ دىنگە سەنۋشىلەرىنىڭ اراسىندا كەڭ ورىن العان. بۇل اعىمداردىڭ وكىلدەرى كوپ رەتتە راديكالدى باعىتتاردى ۇستانادى. ولار­دىڭ ءوز يدەيالارىن جاقىندارىنا، بالالارىنا، بۇكىل قوعامعا تاراتۋعا دەگەن قادامى دا الاڭ­داۋشىلىق تۋعىزادى. سوندىقتان ءبىز قازاق­ستان­دا راديكالدى يدەيالارعا ءارتۇرلى بالامالاردى قارسى قويۋعا تىرىسامىز.

شىنايى ءدىن وعان سەنۋشىلەردى قايىرىم­دىلىققا تاربيەلەيدى، زياندى قادامدار جاساۋعا توسقاۋىل قويادى، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى بەلسەندى جانە بىتىسپەس كۇرەس جۇرگىزۋگە ۇندەيدى. بۇل ورايدا قاسيەتتى قۇراننان جانە پايعام­بارى­مىز مۇحاممەدتىڭ ومىرىنەن كوپتەگەن مى­سال­دار كەلتىرۋگە بولادى. ماسەلەن، قۇراندا مىنا­نداي ايات بار: «ءبىز سەندەردى ۇنەمى ورتاڭعى باعىتتى ۇستاناتىن قاۋىمداستىق ەتتىك. ءوز كەزەگىندە مۇحاممەد پايعامبار بىلاي دەيدى: «اقيقاتىندا ءدىن - جەڭىلدىك. ەندەشە دىنگە قاتىستى قارىسىپ قالماڭىز، وندا وعان دەگەن سەنىمىڭىز سۋىيدى. ادامداردى دۇرىس باعىتقا باستاڭىز، ولاردى جاقىنداستىرىڭىز جانە سوعان قۋاناتىن بولىڭىز».

يسلام - بەيبىتشىلىك ءدىنى. بۇل قۇراندا كورىنىس تاپقان. ياعني ول «سالام» دەگەن ۇلى ۇعىمنان شىققان، ياعني  تىنىشتىق جانە بەيبىتشىلىك تىلەۋ بولىپ تابىلادى. وعان قوسا يسلام ءدىنىنىڭ بەيبىتشىلىككە دەگەن تالپىنىسى ونىڭ تەك قانا ءبىر رۋدىڭ، تايپانىڭ، ۇلتتىڭ نەمەسە حالىقتىڭ عانا ءدىنى ەمەس، كەرىسىنشە، جاراتۋشىنىڭ بارلىق ادامدارعا ءبىر-بىرىمەن جاقىنداسۋى ءۇشىن، باۋىرلاسۋى ءۇشىن، ءوزارا تابىسۋى جانە سۇيىسپەنشىلىگى ءۇشىن ءدىن رەتىندەگى العا تارتقان قاسيەتتى ۇعىمدارىنان تانىلادى.

يسلام ءدىنى ەڭ العاشقى قالىپتاسۋ كەزىنەن باستاپ جاراتۋشى ايقىنداعان شىنايى جوعارى تانىمدىق، ەركىندىك جانە جالپىعا بىردەي قايىرىمدىلىق يدەيالدارىن ورنىقتىرعان ادامگەرشىلىك يدەيالاردى تاراتۋشى قاسيەتتى مىندەتتەردى بويىنا قالىپتاستىردى.

- قازىرگى كەزدە يسلامدا ءتورت  نەگىزگى ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەپ - مازحاب بار ەكەندىگى بەلگىلى. ولار بۇكىل الەمگە تارالعان. نەگە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز يسلامنىڭ حانافيتتىك مازحابىن ۇستانعان؟

- يسلامداعى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋشىلىك-قۇقىقتىق ىلىمدەر تولىق بەلگىلەنگەن جانە قا­لىپ­تاسقان بۇل مازحابتاردى تالداۋشى تانىمال عالىمداردىڭ پىكىرلەرى مۇسىلمان قوعامىنىڭ بارلىق قىرلارىن قامتيدى. قازاق جەرىنە يسلام وسىدان ون ەكى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن كەلدى. سودان بەرى ءبىزدىڭ حالقىمىز حانافي مازحاب اعىمىن ۇستانادى. يسلامنىڭ ءبىر مازحابىن ۇس­تا­نۋعا دەگەن ىنتا حالىقتار ءۇشىن  بىرلىكتى، ءتۇ­سى­نىس­تىكتى، ۇيىمشىلدىقتى قالىپتاستىرادى. وعان بىرنەشە عاسىرلار بويى ورتالىق ازيادا ءدىني نەگىزدە ەشقانداي قاقتىعىستاردىڭ، تارتىس­تاردىڭ جانە ءوزارا جاۋلاسۋشىلىقتىڭ بولما­عان­دىعى دالەل. ءدىني تانىمداعى بىرتەكتىلىك باس­قا تەرىس ۇعىمداردىڭ بەلەڭ الۋىنا جول بەرمەيدى.

سوندىقتان ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى رۋحاني قۇندىلىقتارىن ارتتىرۋدىڭ باستى مىندەتى يسلام ءدىنىنىڭ بىلىكتى جانە ويلى قاعيداتتارىن ناسيحاتتاۋ، وسى ارقىلى ادال­دىقتى، ادىلدىكتى، شىنشىلدىقتى ناسيحاتتاۋ ارقىلى ەلگە، حالىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ءتار­بيەلەي وتىرىپ، وزىق داستۇرلەر مەن سالتتار­عا باسقا حالىقتار مەن دىندەرگە دەگەن قۇرمەتتى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.

ءبىرىنشى مازحابتىڭ نەگىزىن قالاۋشى ابۋ حانيفا بولىپ تابىلادى. بۇل مازحاب VIII عاسىردا يراك ەلىندە باستاۋ العان. ابۋ حانيفا (كياس) بالاماسى بويىنشا ءتيىمدى ۇردىستەردى پايدا­لانا­تىن ءداستۇردى قالىپتاستىرعان جانە قۇقىق­تىق ماسەلەلەردى شەشۋ كەزىندە (يستيحسان) ءداس­تۇرىنە باسىمدىق بەرگەن ادىستەمەنى جاساۋشى العاشقى تۇلعا بولىپ تابىلادى. ول قۇقىق باس­تاۋلارىنىڭ نەگىزىنىڭ ءبىرى رەتىندە (ۋرف) سالتى نورمالارىن پايدالانۋ مۇمكىندىگىن بەكىتتى. مازحابتى جالعاستىرۋشىلاردى حانيفاتتار دەپ اتايدى. حانيفاتتىق مازحابتى جانداندىرۋ ءبىزدىڭ قازىرگى قوعامىمىزدا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە، قازاقستاندا يسلامدى جاڭعىرتۋ بۇدان بۇرىن دا، بۇدان كەيىن دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە باسقا دىندەردىڭ ەركىن دامۋىنا كەدەرگى بولمايتىندىعىن اتاپ كورسەتۋ كەرەك. تاريح ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ حانافيتتىك نەگىزدەگى سۋنيتتەرگە جاقىن بولعاندىعىن دالەلدەيدى. اتاپ ايتقاندا، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز وزدەرىنىڭ ءدىني سەنىمىندە حانافيتتىك مازحابتىڭ ماتۋري­دي مەكتەبىنە يەك ارتقان. ماتۋريدي مەكتەبى - يمام ابۋ مانسۋر ءال-ءماتۋريديدىڭ ءىلىمى بولىپ تابىلادى. ول 852 جىلى سامارقاندتا تۋعان جانە وسىنداعى ماتۋريد ورامىندا ءومىر سۇرگەن. وسىدان ونىڭ ەسىمىندەگى ماتۋريدي تىركەسى قالىپتاسقان. ۇلى ويشىل، ورتالىق ازياداعى ءدىني ءىلىم مەكتەبىن قالىپتاستىرۋشى ءابۋ مانسۋر ءال-ماتۋريدي حانافيتتىك مازحابتى نىعايتتى جانە سۋنيتتىك ءدىني تانىمدار ءپرينتسيپىن قارسىلىق ارەكەتتەردەن قورعادى.

وكىنىشكە قاراي، وتكەن عاسىردا قازاقستان مۇسىلماندارى وزدەرىنىڭ كوپ جىلدىق ءدىني قۇندىلىقتارىنان، ونىڭ ىشىندە حانافيتتىكتەن الىستاپ قالدى. 1990 جىلدارى كەيبىر دىنگە سەنۋشىلەر ءىس جۇزىندە وزدەرىنىڭ ءدىني باستاۋلارى­نان كوز جازدى. سونىڭ سالدارىنان كەيبىرەۋلەر وزدەرىنىڭ اتا-باباسىنا جات ءدىني اعىمدارعا دەن قويىپ، يسلام ءدىنىنىڭ ءىلىمى تۋرالى ساۋاتسىز­دىعىنىڭ سالدارىنان «ءداندى قاۋىزدان ايىرا الماي» قالدى. سوندىقتان بۇگىندە كۇن تارتىبىنە يسلامدى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مۇسىلماندارى ارا­سىندا ءداستۇرلى اعىمدى قايتا جاڭعىرتۋ ءما­سەلەسى قويىلدى. بۇل رەتتە ءدىننىڭ ءداستۇرلى جاقتارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ دۇنيەتانىمدىق جانە ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە قاتىستى رۋحاني جاقتارى باسىمدىققا يە بولىپ وتىر. ءبىز دىنگە سەنۋشىلەردىڭ نازارىن ءدىني اعىمداردىڭ تاريحي-ەتنومادەني ساباقتاستىعىن جانە بىرلىككە باعىتتالعان ىشكى تانىمىن قا­لىپ­­تاستىراتىن جاقتارىنا قاراي اۋدارامىز.

حانافيتتىك مازحابتى قازىرگى كەزدە پلانە­تا­مىزداعى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستايتىن حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى، ونىڭ ىشىندە تمد ەلدە­رىن­دەگى مۇسىلمانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇستا­نادى. حانافيتتىك مازحاب باسقا تانىمعا دەگەن ءتو­زىمدىلىك، تولەرانتتىلىق قاسيەتتەرىمەن ەرەك­شەلەنەدى، ول حريستياندارعا جانە يۋدەيلەرگە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. بۇگىنگى كۇنى قازاق­ستانداعى يسلامنىڭ حانافيتتىك باع­دارىن ۇس­تانۋ­شىلار تۇرعىنداردىڭ 70 پايىزىنا جۋىعىن قۇرايدى. ءبىز ءۇشىن ارقاشان دا يسلام ءدىنىن ساياسات­تان­دىرۋ جانە ءدىني فاناتيزم جات بولىپ كەلدى. مۇنداي قاتىناس بارلىق دوگماشىلىقتى جوققا شىعارادى.

- ءسىزدىڭ قازاق ايەلدەرىنىڭ حيد­جاب كيۋى ۇلتتىق بولمىستى جوياتىن قادام ەكەندىگى تۋرالى كوزقاراسىڭىز بەلگىلى. وسى ماسەلە تۋرالى كەڭىرەك ايتىپ بەرسەڭىز؟

- ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىز قازاق حالقىنىڭ باسقاعا ۇقسامايتىن بول­مىسىن قالىپتاستىرعان، ونىڭ قۇن­دىلىق باعدارلارىن ايقىنداعان حا­نا­فيتتىك مازحابتىڭ سۋنيتتىك با­عى­تىن­داعى يسلاممەن اجىراعىسىز باي­لانىستا. قازاقتىڭ ۇلان-عايىر دالا­سىنا تاراعان سايىن يسلام ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ جانە مادەنيەت­تىڭ اجىراعىسىز بولىگىنە اينالدى. كەلە-كەلە ول ءدىني ۇدەرىستەردىڭ جانە قازاق ءداستۇرى مەن سالتىنىڭ سينتەزىنە اينالدى. بۇل رەتتە بىزگە ءوزىمىزدىڭ يسلامدى قالاي قابىل­دايتىنىمىزعا ۇيالۋدىڭ قاجەتى جوق، ول ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى، ءداستۇرىمىز بەن مەنتاليتەتىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ بەيىمدەلدى، ول يسلامنىڭ شى­نايى قاعيداتتارىن ۇستانا وتىرىپ، تابيعي تۇردە  ءوز ەرەكشەلىكتەرىن ساقتايتىن بولادى.

تاريحي شەجىرەلەردەن جانە ادەبي شىعار­ما­لاردان بەلگىلى بولىپ وتىرعانداي، قازاقتار وزدەرىنىڭ قىزدارىن ەركىن ءوسىردى، ولاردى شاش­تارىن نەمەسە بەتتەرىن جاۋىپ جۇرۋگە ءماج­بۇرلەگەن جوق. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەسىمدەرىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ شاش ادەمىلىگىنە ەرەكشە دەن قويعانىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ حالىق قىزدارىن سۇلۋشاش، قاراشاش، التىنشاش، گۇلشاش دەپ اتاعان. قىزدارىنا ادەمىلىك پەن سۇلۋلىقتى تىلەگەن حالىق ولارعا: بوتاگوز، اجار، قىز جىبەك، بايانسۇلۋ، كۇنسۇلۋ، اسەم، قىرمىزى دەپ سازدى دا اياۋلى ەسىمدەر بەرگەن. ءبىزدىڭ حالقى­مىزدا قىزدار جىگىتتەرمەن ايتىسقا تۇسكەن، «قىز قۋ» سايىسىندا شاڭ قاپتىرىپ، «التىباقان» ويىندارىن قىزدىرعان.

سولاي بولا تۇرسا دا بۇرىنعى قازاق قو­عامىن­دا ەرلەر دە، ايەلدەر دە جىل ماۋسىم­دا­رىنا جانە تۇرمىس جاعدايىنا لايىقتالعان ءداستۇرلى باس كيىمدەر كيگەن. بارلىق بالالارعا - ۇلدارعا دا، قىزدارعا دا شاشىن جاپپاي جۇرۋگە رۇقسات ەتىلگەن.

بويجەتكەندەر جانە تۇرمىسقا شىقپاعان قىز­دار كوپ رەتتە قۇندىزبەن كومكەرىلگەن بورىك نەمەسە ويۋمەن ادىپتەلگەن تاقيا كيگەن.

ايەلدەر قازاقتىڭ ءداستۇرلى عۇرپىنا ساي ورامال تارتاتىن. جاسى كەلگەن ايەلدەر مەن اجە­لەرىمىز وقالى كيمەشەك كيەتىن. قالىڭدىقتار قول ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن كومكەرىلگەن باس كيىم - ساۋكەلە كيگەن.

قازاق حالقىندا ايەلدەردىڭ بەتتەرىن تولىق جاۋىپ جۇرەتىن ءداستۇر ەشقاشان بولعان ەمەس. قازاق ايەلدەرى كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا بەت-ءجۇزىن تۇمشالاپ كورگەن جوق. قازاق ايەلدەرى ەشقاشان قاراڭعىلىق قاپاسقا قامالىپ نەمەسە ەرلەرىنىڭ رۇقساتىنسىز باسقالارمەن سويلەسۋ قۇقىنان ايىرىلىپ كورگەن ەمەس.

بەتتەرىن تۇمشالاپ ءجۇرۋ ءداستۇرى - قازاق ساحاراسىندا مۇلدەم بولماعان قۇبىلىس. بۇگىنگى تاڭداعى حيدجاب تۋرالى تۇسىنىكسىز ۇعىمدارعا، ءبىزدىڭ ىشىمىزگە كىرىپ كەتكەن جات مادەنيەت پەن يدەولوگيانىڭ كورىنىستەرىنە ءبىزدىڭ حالقىمىز ۇستانعان ءداستۇرلى يسلام عۇرپى عانا قارسى تۇرا الادى. قازاقتىڭ ءنارلى دە قاسيەتتى باي تىلىندە «حيدجاب» دەگەن ۇعىم مۇلدە جوق. سوندا نەمەنە ءبىزدىڭ اتا-بابامىز حيدجاب دەگەن ۇعىمدى تۇسىنبەگەن بە؟! ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قاسيەتتى قۇران كىتابىندا «حيدجاب» ءسوزىنىڭ ايەلدەردىڭ كيىمىنە قاتىستى ايتىلماعاندىعىن انىق بىلگەن. قۇراندا حيدجاب ءسوزىنىڭ ماعىناسى - قورشاۋ، بۇركەۋ، ءبولۋ، شىمىلدىق، پەردە ۇعىمىندا بەرىلەدى.

قاسيەتتى قۇراندا «حيدجاب» ءسوزى بار بولعا­نى ءتورت رەت قانا پايدالانىلعان. اتاپ ايتقان­دا، «ءال-اعراف» سۇرەسىنىڭ 46-اياتىندا: «ولار­دىڭ (جۇماق پەن توزاقتىڭ) اراسىندا حيدجاب (قورشاۋ) بولادى» دەلىنسە، «فۋسسىلات» سۇرە­سىنىڭ 5-اياتىندا: «ولار ء(الى يسلام ءدىنىن قابىلداماعان مەككە تۇرعىندارى) بىلاي دەيدى (پايعامبارىمىز مۇحاممەدكە): «ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز سەن ءبىزدى شاقىرعان ۇندەۋلەر ءۇشىن جابىق، ءبىزدىڭ قۇلاعىمىز تاسكەرەڭ بولىپ قالدى، سەنىمەن ءبىزدىڭ ارامىزدا - حيدجاب (شىمىلدىق) ورناعان. ەڭبەك ەتسەڭشى جانە ءبىز دە ەڭبەكتەنەتىن بولامىز». اش-شۋرا سۇرەسىنىڭ 51-اياتىندا: «ادام اللانىڭ ونىمەن  اشىق تۇردە نەمەسە حيدجاب (بۇركەۋ), (شىمىلدىق) ارقىلى سويلەسۋىنە لايىقتى ەمەس. نەمەسە ول (اللا) جاۋشى جىبەرۋ ارقىلى ول ءوزى قالايتىن اشىق اڭگىمەگە ونىڭ ءوزى قالايتىن دارەجەدە سويلەسۋگە عانا مۇمكىندىگى بار».

«ءال-احزاب» سۇرەسىنىڭ 53-اياتىندا «ەگەر ءسىز ولاردان (پايعامبارىمىزدىڭ ايەلدەرىنەن) الدەبىر ابزەل سۇرايتىن بولساڭىز، تەك قانا ولاردان حيدجاب (پەردە), (قالقا) ارقىلى عانا سۇراڭىز» دەلىنگەن.

مىنە، ءبىز كورىپ وتىرعانداي، قۇراننىڭ بۇل اياتتارىندا «حيدجاب» ءسوزىنىڭ ايەلدەردىڭ بەتىن ورامالمەن تۇمشالاۋ ۇعىمىمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق.

مىنە، وسى ماسەلەلەردى جان-جاقتى ايتا كەلىپ، بوتەننىڭ سالت-داستۇرىنە، بوتەن مادە­نيەتكە، اتاپ ايتقاندا، اراب عۇرپىنا كوزسىز كوشىرمە جاساۋعا بولمايدى. وسى ورايدا قازاق حالقى ءوزىنىڭ بىرلىگىنە، تاتۋلىعى مەن تۇتاس­تىعىنا اتا-بابامىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ادەت-عۇرپىن بەرىك ۇستاۋ ارقىلى قول جەتكىزە الاتىندىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

- ساليقالى اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن  جىلقىباي جاعىپارۇلى.

http://www.egemen.kz/310856.html