سەرىك احانوۆ: «حالىقتىڭ ءومىرى – اقشا اينالىمىنىڭ زاڭدارىنا بايلانىستى»
- سەرىك احمەتجانۇلى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا وتاندىق بانك جۇيەسى عالامدىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستان شىقتى ما؟
- سەرىك احمەتجانۇلى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا وتاندىق بانك جۇيەسى عالامدىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستان شىقتى ما؟
- قارجى نارىعىنىڭ بىركەلكى بولماۋى جانە دە ۇلتتىق بانك جۇيەسىنىڭ تاريحى، ءسىزدىڭ قويىپ وتىرعان سۇراعىڭىزعا بىركەلكى جاۋاپ بەرە المايتىنىمدى كورسەتىپ وتىر. وتاندىق بانك جۇيەسىنىڭ تاريحي جاعىنان قاراساق، ۇلتتىق قارجى سەكتورىنىڭ دامۋىن بەس كەزەڭگە بولۋگە بولادى: ا) ءوسىم - (2000 جىلدان - 2007-ءشى جىلدىڭ ەكىنشى توقسانى); ب) سىرتقى قارجى كوزدەرىنىڭ جابىلۋى نەمەسە توقتاتىلۋى - (2007-ءشى جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىمەن 2008-ءشى جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانى); ۆ) تولەمپازدىق تىعىرىعى، داعدارىس، قايتا قارجىلاندىرۋ پروتسەسى، نەسيە پورتفەلىنىڭ ساپالىلىعى ماسەلەسى - (2008-ءشى جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانى - 2009-شى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانى); گ) قايتا قالپىنا كەلۋ پروتسەسى - (2009-شى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانى - 2009-شى جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانى); د) جاندانۋ - (2009-شى جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانى - 2011-ءشى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعى). اتاپ وتكەن كەزەڭدەردەن بارلىق بانكتەر بىردەي جاقسى ءوتىپ شىقتى دەپ ايتۋعا بولمايدى. قيىن جاعدايعا بىرەر ۇلكەن بانكتەر دە تاپ بولدى، ال كەيبىر جۇيەقۇراۋشى بانكتەر ديستانتسيانى ازعانتاي تاۋەلدىلىكپەن ءوتىپ شىقتى. نەگىزىنەن، جاعدايلارى ءبىر قالىپتى جانە تۇراقتىلاۋ بولعان بۇل - ورتا دەڭگەيلى بانكتەر، سونىمەن قاتار، شەتەلدىك كاپيتالى بار بانكتەر، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ ۇلەسى بار بانكتەر. ساقتاندىرۋ كومپانيالارىمەن زەينەتاقى قورلارى ونداي قاتتى زارداپ شەككەن جوق. دەگەنمەن دە، ولاردىڭ تابىستىلىعىمەن باسەكەلەستىك ماسەلەلەرى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. داعدارىس كەزىندە، ونىڭ ورشۋىنە ەڭ ماڭىزدى سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولعان بۇل - مەنەدجمەنتتىڭ دەڭگەيى مەن ساپالىلىعى سونىمەن بىرگە، كورپوراتيۆتى باسقارۋ ماسەلەسىمەن كورپوراتيۆتى مادەنيتەتتىڭ دە الاتىن ورنى زور.
ارينە، قارجى سەكتورى قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ۋاقىتتا، ونى تۇراقتى ەتۋ پروتسەسىندە مەملەكەتتىڭ ءرولى وتە ۇلكەن بولدى. مەملەكەت ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىرىپ، جۇيەقۇراۋشى بانكتەرگە كولەمدى قارجى ءبولىپ، سول ارقىلى ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك سالاسىنا، قۇرىلىس كومپانيالارىنا، ءوندىرىس، وڭدەۋ سالالارى كومپانيالارىنا قولداۋىن كورسەتتى. ءارتۇرلى سەكتورداعى مەملەكەت قولداۋىنا يە بولعان كومپانيالار بانكتەردىڭ زاەمششيكتەرى بولىپ تابىلادى.
بۇل جەردە بارلىعىنا انىق بولۋ ءۇشىن اتاپ كەتەيىن دەگەنىم، بولىنگەن قارجى تولەمدى، اقىلى، جەدەل جانە قايتارىمدى شارتتارىمەن بەرىلدى، ەشقانداي قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتۋ يدەياسى بولعان ەمەس. مەملەكەتتىڭ داعدارىس كەزىندە جاساعان كومەگى ناقتىلى، نۇكتەلى جانە دايەكتى بولدى. قايتا قۇرىلىمداۋ بويىنشا جاسالعان شارالار، بىرەگەي، جاڭا جانە كرەاتيۆتى نەگىزدە بولدى. قايتا قۇرىلىمداۋ شارالارىنىڭ قاتارىنا رەكاپيتاليزاتسيا جانە اكتيۆتەردىڭ باعاسىن قايتا جاساقتاۋ، قارىزدارمەن كاپيتالدىڭ وتەمدىلىگىمەن كونۆەرتاتسياسىن قولداپ وتىرۋ، كولەمدى شىعىنداردى وتەۋ جانە ت.ب. دەپوزيت ساياساتى بويىنشا، اسىرەسە، ىشكى ءىرى دەپوزيتاريلەر بويىنشا، ساياسات تۇراقتى جانە وڭتايلى تۇردە جۇرگىزىلدى. نەگىزگى تاۋەكەلدىلىكتەر وتاندىق بانكتەردىڭ اكتسيونەرلەرىمەن سىرتقى نەسيە بەرۋشىلەردىڭ ءوزارا بولىنىسۋىنە يە بولدى.
بۇنداي كولەمدەگى جانە نەگىزدەگى داعدارىس سالدارىنا قارسى شارالار جۇيەسى، شەتەلدىك تاجىريبەدە دە، وتاندىق تاجىريبەدە دە وسىعان دەيىن بولعان ەمەس. باستىسى، كلينەتتەردىڭ سەنىمدىلىگى ساقتالىپ قالدى، ارينە، ول سەنىمدىلىك وتە نازىك كۇيدە قالىپ وتىر. جالپى العاندا، وتاندىق قارجى سەكتورى ءوزىنىڭ تۇراقتىلىعىن دالەلدەي الدى. سونىڭ ارقاسىندا، بۇگىنگى كۇنى بەلسەندىلىك بەلگىلەرى كورىنۋدە: ەكى جۇيەقۇراۋشى بانكتەردىڭ سىرتقى نارىق كاپيتالىنا شىعۋى، ناقتى سەكتوردى نەسيەلەندىرۋدىڭ جاندانۋى جانە ت.ب. ءبىر عۇلاما قارجىگەر ايتىپ كەتكەندەي، ادامنىڭ ءومىرى قان اينالىمىنا بايلانىستى بولسا، حالىقتىڭ ءومىرى - اقشا اينالىمىنىڭ زاڭدارىنا بايلانىستى.
- دەگەمەن دە، قارجى سەكتورىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان نەگاتيۆتى تەندەنتسيالار ساقتالىپ وتىر ما؟
- بانكتەردىڭ كاپيتالى ءۇشىن ءۇش ءىرى پروبلەما نەمەسە سترەسستى فاكتورلار ساقتالىپ وتىر. بىرىنشىدەن، نەسيەلىك پورتفەل ساپاسىنىڭ ناشارلىلىعى جانە مۇمكىن بولا قالاتىن شىعىنداردى جابۋ ءۇشىن قور جاساقتاۋ، قورلاندىرۋ كوزدەرىنىڭ انىق ەمەستىگى جانە دەفيتسيتى، قارجى ينستيتۋتتارى كاپيتاليزاتسيالارىنىڭ تومەن دەڭگەيلىلىگى، پرۋدەنتسيالدى رەتتەۋدى قاتالداندىرۋ تەندەنتسياسى. كورپوراتيۆتى سەكتوردا، ونىڭ ىشىندە، ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك سەكتورىندا، قايتا وڭدەۋ، ساۋدا، قۇرىلىس سالالارى كومپانيالارىندا قارىزدىڭ جوعارى دەڭگەيى ساقتالۋدا. بانكتەردەگى جۇمىس جاسامايتىن نەسيەلەردىڭ، قارىز نەسيەلەردىڭ كولەمى، شامامەن 30%-عا جەتىپ وتىر.
ناشار نەسيەلەردىڭ دەڭگەيىن قالايشا تومەندەتۋگە بولادى؟ تەك قانا نەسيەلەندىرۋدىڭ جولدارىن ارتتىرۋ ارقىلى جانە ىنتالاندىرۋ، ءوسۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ ارقىلى عانا. بۇل جۇمىستى ىسكە اتقارۋ ءۇشىن قارجىلىق مۇمكىندىكتەر جەتكىلىكتى، بۇل - تولەمپازدىلىقتىڭ جەتكىلىكتى بولۋى، ول قازىرگى كەزدە 12 ميلليارد اقش دوللارىن قۇراپ وتىر. الايدا، ول وكىنىشكە وراي، قىسقا مەرزىمدى. بۇل قارجىنىڭ ساقتالۋ مەرزىمى، ءارى كەتكەندە تەك ءبىر جىل عانا. ال ەكونوميكا ۇزاق مەرزىمدى زايىمدارعا ءزارۋ. «قىسقا» اقشانى، «ۇزاق» اقشاعا اينالدىرۋ ءۇشىن، قاراجاتتاندىرۋ جانە كەپىلدەندىرۋ مەحانيزمدەرى ارقىلى جاساۋعا بولادى. زەينەتاقى قورلارىندا تولەمپازدىق قارجى كولەمى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە، سونى دا پايدالانۋعا بولادى. اتالعان قارجىنى ۇكىمەتتىڭ كەپىلدەمەسى جانە كەپىلگەرلىگى اياسىندا، ينفورقۇرىلىمدىق جوبالارعا پايدالانۋعا بولادى، ولاردى قارجىلاندىرۋ وتە ماڭىزدى جانە ءتيىمدى. وكىنىشتىسى، بۇل مەحانيزمدەردىڭ جۇمىس جاساۋى ءالى دە بولسا ءالسىز كۇيدە.
ەكىنشى ماڭىزدى پروبلەما، بۇل - قورلاندىرۋ، قاراجاتتاندىرۋ كوزدەرىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. داعدارىسقا دەيىن، نەسيەلەندىرۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى، سىرتقى قارجى كوزدەرى ارقىلى جۇرگىزىلدى، ال داعدارىس كۇشىنە ەنگەننەن بەرى سىرتقى نەسيە نارىعى جابىلىپ قالدى. قازىرگى كەزدە، سىرتقى، الەمدىك كاپيتال نارىعىندا اقشانىڭ باعاسى وتە قىمبات، ول 10 پايىزدان اسىپ وتىر. ەگەر دە، سول اقشانى الامىز دەسەك جانە وعان تاۋەكەلدىلىكپەن بانك مارجاسىنىڭ باعاسىن قوساتىن بولساق، ول ءتىپتى قىمبات بولىپ كەتەدى، ءبىز ءۇشىن، ول وندا 15 پايىزدى قۇرايتىن بولادى. سول سەبەپتى، ابزالى - ىشكى قارجى كوزدەرىن ۇتىمدى پايدالانعان دۇرىس، بۇل - حالىقتىڭ جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرى. زاڭدى تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرىنىڭ كولەمىنىڭ ءوسۋى ءالى دە بولسا ارتۋى قاجەت. دەپوزيتتەردىڭ ءوسىمى، ونىڭ ىشىندە تەڭگەمەن سالىنعان دەپوزيتتەردىڭ ءرولى ارتىپ كەلەدى. بۇل جاعدايدا، نەگىزگى مۇمكىندىك - مەملەكەتتىڭ قارجىسىن ۇتىمدى پايدالانۋ، ۇكىمەت، قازىرگى كەزدە اتالعان قارجىنى ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ءۇشىن، ولاردى ىنتىلاندىرۋ ءۇشىن ناتيجەلى قولدانىپ، پايدالانىپ كەلەدى.
ءۇشىنشى ماڭىزدى پروبلەما، بۇل - بانكتەر كاپيتاليزاتسيالارىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ قارجى ينستيتۋتتارى، مىسالى ءۇشىن، ەۋروپالىق قارجى ينستيتۋتتارىمەن سالىستىرعاندا دەڭگەيلەرى ۇلكەن ەمەس. ال بانكتىڭ كولەمى، باسەكەلەستىكپەن، ونىڭ كورسەتەتىن قارجى قىزمەتىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. بانكتەردىڭ كاپيتاليزاتسيالارىن ۇلعايتۋ ءۇشىن، بۇرىنعى بار جانە جاڭادان اكتسيونەرلىك كاپيتالداردى ۇلعايتۋ ارقىلى جاساۋعا بولادى. بۇل تاراپتا، ماڭىزدىسى، ەلىمىزدەگى بارلىق قارجى مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانۋدا بولىپ وتىر. مىسالى ءۇشىن، ارزان كولەمدەگى قورلاندىرۋدى بيۋدجەت لينياسى ارقىلى جاساۋعا بولادى، سونىمەن قاتار، بانكتەر ءىرى ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى بىرلەسىپ قارجىلاندىرۋ سياقتى شارالار ارقىلى جۇمىس جاساۋعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بار.
- ۇلتتىق بانكتىڭ سوڭعى دەرەكتەرىنە قاراساق، نەسيلەندىرۋدىڭ توقىراۋ، تومەندەۋ ترەندتەرى ارتتا قالىپ، بىرتىندەپ ءوسىم نىشاندارى بايقالۋدا. ءوسىم ۇدەرىسى قانشالىقتى تۇراقتى بولىپ قالادى؟
- قارجى تەورياسىندا «داعدارىس تۇيىندەرى»، - دەگەن انىقتاما بار، بۇل انىقتاما بويىنشا، ەكونوميكادا قالىپتاسقان ترەندەترمەن تەندەنتسيالاردىڭ وسكەن نۇكتەسىنە جەتكەن ۋاقىتتا، پارامەترلەردىڭ وزگەرۋ ۇدەرىسى. بۇل - ىسكەرلىك تسيكلداردىڭ قوسىلۋ نۇكتەسى جانە دە بۇل ناقتى نۇكتەدە قارجىلىق تاۋەكەلدىلىك مۇمكىندىكتەرى تەك ارتا تۇسەدى. ارينە، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا سىرتقى نارىقتاعى، قارجى نارىعىنداعى، يپوتەكالىق جانە تاۋار نارىعىنداعى شوكتاردىڭ اسەرى ۇلكەن. بۇل پروتسەسستەردىڭ اسەرىنىڭ كورىنىسى رەتىندە، سىرتقى قارجى كوزدەرىنىڭ قىمباتتاۋى، ىشكى قۇرىلىس سالاسىمەن يپوتەكالىق سالاسىن نەسيەلەندىرۋدىڭ كۇرت تومەندەۋى، ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك سەكتورىن قارجىلاندىرۋ بويىنشا پروبلەمالار، سونىمەن قاتار، ىشكى نەسيەنىڭ دە قىمباتتىلىعى، بانكتەردەگى دەپوزيتتەر مولشەرىنىڭ ازدىعى دا اسەرىن بەرىپ وتىر.
بىراق، جالپى العاندا، وتاندىق قارجى جۇيەسىندەگى جاعداي تۇراقتى، قالىپتى. قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگى جانە تۇراقتىلىعى ساقتالۋدا. ولاردىڭ ورنىقتىلىعى مىقتى دەڭگەيدە، مەنەدجەمەنتتەرى كرەاتيۆتى جانە ءتيىمدى جۇمىس جاساپ كەلەدى. دەگەنمەن، ۇزاق مەرزىمدى تولەمپازدىق بويىنشا سۇراقتار ساقتالۋدا. وتكەن جىلى، ەكونوميكاداعى نەسيەلەندىرۋدىڭ جالپى ءوسىمى 2,6%-دى قۇرادى، بۇعان بالانستاعى جۇمىس جاسامايتىن نەسيەلەردى دە قوسۋعا بولادى. بۇل شىندىق، الايدا بارلىق شىندىق ەمەس. سونىمەن قاتار، نەسيەلەندىرۋدىڭ قۇرىلىمىن، نەسيەلەردى كەشىرۋ، سىزىپ تاستاۋ جانە ت.ب. ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرگەن ءجون. ەلىمىزدەگى 39 بانكتىڭ، 11-دە، جۇمىس جاسامايتىن نەسيەلەردى سىزىپ تاستاۋدى قوسساق، اتالعان 11 بانكتە نەسيەلەندىرۋ كولەمى تومەندەپ كەتتى. نەسيەلەندىرۋ قۇلدىراۋىنىڭ دياپازونى 0,7-دان 39%-عا دەيىن بولدى. قۇلدىراۋ پروتسەسىندەگى قاتىسۋشىلار ءار-ءتۇرلى، ونىڭ ىشىندە ۇلكەن-ءىرى بانكتەر، ورتا، كىشكەنە بانكتەر جانە ءبىر جۇيەقۇراۋشى بانك بار. ال قالعان 28 بانكتە ءوسىم ۇدەرىسى جاقسى كورىندى. ءوسىم 0,2- دان 569%-عا دەيىن ءوستى. ءوسىم كورسەتكەن بانكتەردىڭ ىشىندە، كولەمى كىشكەنتاي جانە ورتا دەڭگەيلى بانكتەر بار. ناقتىراق الىپ قاراساق، نەسيەلەندىرۋ بويىنشا ءوسىم كورسەتكەن بانكتەر قاتارىندا، نەگىزىنەن وتكەن جىلى قۇرىلعان جانە وتكەن جىلى ءبىرىنشى نەسيەلەرىن بەرگەن بانكتەر نەگىزىگى بولىگىن قۇراپ وتىر، ارينە، ولاردا تومەن پايىزدىق بازا بولدى جانە ءوسىم كورسەتكىشى كولەمدى بولدى. بارلىق كورسەتكىشتەردى مەحانيكالىق تۇردە قابىلداۋعا بولمايدى، ولاردى بارىنشا تارازىلاپ، تالداعان دۇرىس. باسقا بانكتەرمەن سالىستىرعاندا جۇمىس جاسامايتىن نەسيەلەر كولەمى از بانكتەردە، قازىردىڭ وزىندە نەسيەلەندىرۋ كورسەتكىشىنىڭ ءوسىمى بايقالىپ وتىر. ورتا دەڭگەيلى بانكتەر جاقسى كورسەتكىشتەر كورسەتۋدە. شەتەلدىك، مەملەكەتتىڭ ۇلەسى بار بانكتەر تاراپىنان اگرەسسيۆتى نەسيەلەندىرۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر، ونىڭ سەبەبى، ولار ارزان قارجىلاندىرۋ كوزدەرىنە قول جەتكىزىپ وتىر. نەگىزگى قورىتىندىلاردىڭ ءبىرى، بانك سەكتورىندا تومەندەۋ، قۇلدىراۋ ۇدەرىسى بولدى، دەگەنمەن، كەيبىر جۇيەقۇراۋشى بانكتەردە تومەندەۋ دە، ءوسىم دە بولمادى. جاعدايدىڭ ءبىر قىزىعى وسىندا بولىپ تۇر. جاڭا ايتىپ كەتكەندەي، ءوسىم كورسەتكىشى شەتەلدىك، مەملەكەتتىك ۇلەسى بار بانكتەر تاراپىنان بولدى، ارينە، مەملەكەتتىك بانكپەن جەكە بانك باسەكەگە تۇسكەندە، مەملەكەتتىك بانككە قاراعاندا، جەكەمەنشىك بانك ءۇشىن قورلاندىرۋدىڭ باعاسى ەسەلەنە قىمباتقا تۇسەتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ باعالاۋىمىز بويىنشا، كۇزگە قاراي نەسيەلەندىرۋدىڭ جالپى ءوسىمىن كورەمىز، بۇل بانكتەردىڭ ەكونوميكانى دامىتۋ بويىنشا مەملەكەتتىك باعدارلامالارعا قاتىسۋىنىڭ نەگىزگى ناتيجەسى بولماق. بانك سەكتورىنداعى نەسيەلەندىرۋ بويىنشا نەگىزگى بولجام 5%-عا جۋىق. جۇيەقۇراۋشى بانكتەردە نەسيەلەندىرۋدىڭ ناعىز قوزعالىسى بولماق، ول ءىجو-ءنىڭ شامامەن 5- 7% بولسا، ءىرى بانكتەردەگى كورسەتكىش 5-تەن 10%-عا دەيىنگى كورسەتكىشتەردى كورسەتۋى مۇمكىن. بۇنداي باسەكەلەستىك قىزعان ۋاقىتتا، باقتالاستىق تا ارتا تۇسەدى. قازاقستاندىق بانكتەر ءۇشىن باستىسى - تۇتىنۋشىلاردى ۇستاپ، ساقتاپ قالۋ، ول ءۇشىن، بيزنەستىڭ كليەنت ءۇشىن جۇمىس جاساۋ باعىتىن كۇشەيتۋ، ولار ءۇشىن قايتا قۇرىلىمداۋدى ۇسىنۋ، تۇتىنۋشىلاردىڭ بانكپەن كەلىسە الماعان ماسەلەسى بويىنشا، ونىمەن ىمىراعا بارىپ، ماسەلەنى بىرىگىپ شەشۋ سەكىلدى شارالاردى اتقارۋ.
قارجى سەكتورى - الەمدەگى شارۋاشىلىققا تەرەڭ ىقپالداسقان سەكتور. قارجى ينستيتۋتتارى حالىقارالىق ستاندارتتارمەن نورمالار بويىنشا جۇمىس جاسايدى. الداعى 2013-ءشى جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ بانكتەر ءوز جۇمىستارىن بازەل III پرينتسيپتەرىنە باعىتتاپ، وزگەرتەدى. ءبىزدىڭ بانكتەر الەمدىك بانكتەرمەن اشىق باسەكەگە تۇسەتىن بولادى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شەتەلدىك ۇلەسى بار 16 بانك جۇمىس جاسايدى، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىندا الەمنىڭ ءىرى بانك كورپوراتسيالارى جۇمىس جاساۋدا، مىسالى، قىتاي يندۋستريالدى-كوممەرتسيالىق بانكى، Citibank, HSBC, UniCredit توبى، كورەيالىق Kookmin Bank جانە Shinhan Bank. ازىرگە، ءبىزدىڭ نارىققا جاڭا بانكتەردىڭ كەلۋى نەعايبىل، سەبەبى، نەگىزگى دەگەن بانك ۇيىمدارى بىزدە جۇمىس جاساپ جاتىر. كەيبىر شەتەلدىك بانكتەر، وزدەرىنىڭ كليەنتتەرى ءۇشىن ىڭعايلى، ءوز بانكتەرى بولىپ سانالادى. ولاردىڭ نەگىزگى كليەنتتەرى، ەلىمىزدە جۇمىس جاساپ جاتىرعان مۇناي كومپانيالارى، ءىرى كومپانيالار، مەتاللۋرگيالىق كورپوراتسيالار بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ كەلۋىنە وراي، ارتتارىنان، ءوز ەلدەرىندە ولارعا قىزمەت كورسەتەتىن بانكتەر دە كەلدى. بۇنداي ءىرى بانك كورپوراتسيالارىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەنىنە قۋانۋىمىز قاجەت، ولاردىڭ كەلۋلەرىنىڭ ارقاسىندا بانكتەر اراسىندا شىنايى باسەكەلەستىك تۋادى. شەتەلدىك بانكتەردىڭ تۇتىنۋشىلارعا ۇسىنىپ وتىرعان قارجى ونىمدەرىمەن ۇسىنىستارىنىڭ سانى 300-دەن اسادى. ءبىزدىڭ بانكتەر ۇسىناتىن قارجىلىق ونىمدەرمەن ۇسىنىستار، ولاردىڭ ۇسىنىستارىنا قاراعاندا از، سوعان بايلانىستى باسەكەلەسۋ قيىنعا سوعادى. بىراق، جاعدايعا باسقا قىرىنان قارايتىن بولساق، ءبىزدىڭ بانكتەر كورپوراتيۆتى جانە مەنتالدى جاعىنان باسىمدىققا يە، وتاندىق بانكتەر ىشكى نارىقتى، ايماقتارمەن تۇتىنۋشىلاردى جاقسى بىلەدى. وتاندىق بانكتەر، ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا جۇمىس جاسايدى، ولار، شەتەلدىك بانكتەرگە قاراعاندا وبلىس-ايماقتاردا جاقسى كورسەتىلگەن، ال شەتەلدىك بانكتەر نەگىزىنەن نۇكتەلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋدە، ولاردىڭ قىزمەت كورسەتەتىن كورپوراتسيالارى قاي جەردە ورنالاسقان، ولار دا سول ايماقتاردا ورنالاسىپ جۇمىس جاسايدى. جاعدايدىڭ ءپوزيتيۆتى باسىمدىقتارى كوپ. وسىعان بايلانىستى باسەكەلەستىك وسەدى، تۇتىنۋشىلارعا دەگەن قىزمەت كورسەتۋ ۇسىنىستارىمەن ساپاسى ارتادى، سونىمەن قاتار، توپ-مەنەدجەمەنت ءۇشىن تالاپپەن ساپالى جۇمىس جاساۋ دەڭگەيى ۇلعايادى. وتاندىق بانكتەر، ىشكى نارىقتا شەتەلدىك ارىپتەستەرىمەن باسەكەلەستىكتە، وزدەرىن لايىقتى باسەكەلەس رەتىندە كورسەتۋدە. دەگەنمەن دە، شەتەلدىك بانك ينستيتۋتتارىمەن باسەكەدە ەڭ ماڭىزدىسى - وتاندىق بانكتەردىڭ كاپيتاليزاتسياسى دەڭگەيى. نەگىزگى انىقتاۋشى، ماڭىزدى فاكتور وسى بولىپ وتىر.
جەدەل وزگەرىپ وتىرعان جاعدايلارمەن وزگەرمەلى شارتتار، فاكتورلار قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ دامۋ ستراتەگياسىنا اسەرىن بەرمەي قويمايدى. ينستيتۋتتار ءۇشىن باستى باسىمدىقتار رەتىندە تاۋەكەلدىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىن جاڭارتۋ، جينالعان رەسۋرستاردى ءتيىمدى پايدالانۋ، جەتەكشى بولۋ ءۇشىن تالپىنۋ جانە تەحنولوگيالىق جاعىنان باسىپ وزۋ. ىسكەرلىكتىڭ ءوسىم كەزەڭىنەن داعدارىس كەزەڭىنە دەيىنگى ءار-ءتۇرلى ساتى ينديكاتورلارىنا دياگنوستيكا جاساۋ تەحنولوگياسىن جاقسى مەڭگەرۋ ماڭىزدى ماسەلە. ءدال بۇگىنگى كۇندە قارجى ينستيتۋتتارى مەنەدجمەنتىندە جاڭا مودەرنيزاتسيالىق پاراديگما قالىپتاسىپ وتىر، ول: «ۋاقىت - ۇسىنىس - تۇتىنۋشى» جانە «كەڭىستىك - تەحنولوگيالار - باسەكەلەستىك».
قازىرگى كەزدە قارجى نارىعى سەكتورىندا ارتىق تولەمپازدىق بالانسى قالىپتاسىپ وتىر، بۇل ءبىز ءۇشىن پارادوكسالدى جاعداي، سەبەبى، داعدارىس سەرپىن العان كەزدە بارلىعى كەرىسىنشە بولعان ەدى، تولەمپازدىق بالانسىنىڭ جەتىسپەۋشلىگى ۇلكەن پروبلەما بولعانتۇعىن. داعدارىستىڭ نەگىزگى تولقىنى ءوتىپ، قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ قالپىنا كەلۋ كەزەڭىندە، بانكتەردە ارتىق تولەمپازدىق بالانسى پايدى بولدى. بالانستا ارتىق اقشانىڭ پايدا بولۋى جاقسى، دەگەنمەن دە، ونىڭ جۇمىس جاساۋ مەرزىمى جانە پايدالانۋ ۋاقىتى ءبىر جىلدان اسپايدى. بۇل اقشانى ناقتى سەكتوردى نەسيەلەندىرۋگە جۇمساۋعا بولادى ما؟ بۇل ءۇشىن زايىم الۋشىنىڭ تاۋەكەلدىلىگىن جانە قارجىلىق جاعدايىن دۇرىستاپ ولشەپ، باعالاپ العان ءجون. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن كاسىپورىندار وزدەرىن قارجىلاندىرۋدا نەسيەلەردەن ادەيى تۇردە باس تارتىپ، نەگىزىنەن ءوز قارجى كوزدەرىمەن جۇمىس جاساۋدا. سول سەبەپتى، اتالعان جاعدايدا، نەسيە الۋشى ۇيىمنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن دۇرىستاپ ءبىلىپ العان ءجون.
- بانكتەردىڭ بالانستارىن ناشار نەسيەلەردەن تازارتۋ ماسەلەسى ءجيى قويىلىپ ءجۇر. بانكتەر وزدەرىن ناشار نەسيەلەردەن تازارتپايىنشا، جەدەل دامۋ تۋرالى ايتۋ قيىن ەكەنى بەلگىلى. بىراق تا، بۇل جەردە بارلىعى تەك بانكتەرگە بايلانىستى ەمەس، سونىمەن قاتار، زاڭنامالىق جاعى دا بار. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، اتالعان ماسەلەنىڭ اۋىرتپالىقسىز، ءتيىمدى شەشىمى بارما؟
- اتالعان ماسەلەنى شەشۋدە ەكونوميكا عىلىمىمەن ەكونوميكالىق تاجىريبە بىرنەشە مەحانيزمدەرگە جۇگىنەدى. مەحانيزمدەر قاتارىندا، مەملەكەتتىڭ كەپىلدەمە بەرۋى جانە ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن قارىزداردى ساتىپ الۋ، سترەسستى اكتيۆتەر قورىن قۇرۋ جانە SPV ارقىلى نەمەسە «ەنشىلەس ۇيىمى» ارقىلى بانكتەردىڭ ناشار نەسيەلەرىن سىزىپ تاستاۋ جانە ت.ب. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىمەن ۇلتتىق بانكىنىڭ باستاماسىمەن قارجى جۇيەسىمەن ەكونوميكانىڭ داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى دامۋى باعدارلاماسى جاسالدى، بۇل شىنىمەن ايتقاندا، ەكونوميكامىزدىڭ قايتا قالپىنا كەلۋى باعدارلاماسى بولىپ وتىر. اتالمىش باعدارلاما ەكى بولىمنەن تۇرادى، ءبىرىنشىسى، ول - وندىرىستىك ساۋىقتىرۋ شارالارى، ەكىنشىسى - بانكتەردى ساۋىقتىرۋ شارالارى. بۇل ەكى باعدارلاما دا، ءبىر-بىرلەرىمەن تىعىز بايلانىستى، ونىمەن قوسا، ەكى باعدارلامانى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەستىرىپ جۇزەگە اسىرعان دۇرىس بولار ەدى. زايىم الۋشىنىڭ ەكى باعدارلاما دا قاتىسۋعا مۇمكىندىگى بولۋى قاجەت.
باعدارلامانىڭ ءبىرىنشى بولىگىنە بانكتەر بەلسەندى تۇردە ات سالىسىپ، قاتىستى، ولاردىڭ كوپتەگەن ۇسىنىستارى نازارعا الىندى. باعدارلامانىڭ باستى بولىگىنىڭ ءبىرى، ءىرى جۇيەقۇراۋشى جانە قالاقۇراۋشى كاسىپورىندارعا قولداۋ ءبىلدىرۋ، ولارعا كومەك كورسەتۋ، سەبەبى، ول كاسىپورىنداردىڭ ماڭىزدىلىعى تەك قانا ءبىر وبلىستىڭ كولەمىندە عانا ەمەس، ول بۇكىل ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا دا اسەرىن بەرىپ وتىر عوي. ۇلكەن كاسىپورىنداردى ساۋىقتىرۋ شارالارى، وسى كاسىپورىنداردىڭ اينالاسىنداعى شاعىن بيزنەستىڭ دامۋى ءۇشىن ۇلكەن سەرپىن بەرەدى دەپ ويلايمىن. قازىرگى ۋاقىتتا باعدارلاماعا ەنەتىن كاسىپورىنداردىڭ ءتىزىمى جاسالۋدا. باعدارلاماعا ەنگەن كاسىپورىندار كەيبىر سۇراقتار بويىنشا، سالىقتىق جەڭىلدىكتەرگە يە بولۋى مۇمكىن، بۇل وتە ماڭىزدى قادام، سونىمەن قاتار، نەسيەلەردىڭ پايىزدىق ستاۆكالارىنا جاردەم بەرۋ قادامى بولىپ وتىر. باعدارلامانىڭ ەكىنشى ءبولىمىن ۇلتتىق بانك جاساپ شىقتى. باعدارلاماعا سايكەس، بانكتەردىڭ ناشار اكتيۆتەرىن تازارتۋ ءۇشىن «سترەسستىك اكتيۆتەر قورى - 2» (ساق - 2) جوباسى جاسالدى. جوبانىڭ ىسكە اسىرىلۋ جانە جۇمىس جاساۋ مەحانيزمدەرى بەلگىلەندى. جوسپارعا بايلانىستى ساق - 2 قۇندى قاعازدار شىعارادى، ال، ول قۇندى قاعازداردى بانكتەرمەن زەينەتاقى قورلارى الا الادى، ولاردان قالعان قۇندى قاعازداردى ۇلتتىق بانك ءوزى الادى. بۇل، كولەمدى جانە ماڭىزدى پروتسەستەردى ساق - 2-ءنىڭ جوعارى دارەجەلى توپ-مەنەدجمەنتىمەن بانكتەردىڭ جانىنداعى كۇماندى اكتيۆتەرمەن جۇمىس جاسايتىن ۇيىمدار اينالىساتىن بولادى. جۇمىس جاسايتىن ۇيىمدار ءار-ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن، مىسالى ءۇشىن، ءبىر بولىگى جىلجىمايتىن مۇلىك سالاسىنداعى ناشار اكتيۆتەرمەن جۇمىس جاسايتىن بولسا، باسقا بولىگى - ناشار كورپوراتيۆتى زايىمدارمەن جۇمىس جاسايتىن بولادى. بۇل ماسەلەدە، ءتۇسىنۋ ءۇشىن اتاپ كەتەتىن ماڭىزدى ءبىر ماسەلە، ءار بانكتىڭ نەسيەلىك قۇرىلىمى ءار-ءتۇرلى جانە ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. پرينتسيپيالدى سۇراق، ول - ناشار اكتيۆتەرمەن جۇمىس جاساۋ مەحانيزمدەرى بولىپ وتىر. مىسالى ءۇشىن قاراستىرىپ كورسەك، ءبىر كاسىپورىن دەفولتقا ۇشىراسا، بۇل جاعدايدا، كاسىپورىننىڭ نەسيەلەرى تۇگەلىمەن ساق - 2 سەكىلدى ۇيىمدارعا كوشەدى. شەشىم نۇسقالارى ءار-ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن، سونىڭ ءبىرى رەتىندە، كاسىپورىن زايىمنىڭ تەك ءبىر بولىگىن عانا جابا الۋى مۇمكىن، بۇل جاعدايدا كۇماندى اكتيۆتەرمەن جۇمىس جاسايتىن ۇيىمدار، كاسىپورىن نەسيەسىنىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە الۋى ىقتيمال. وسىنداي جوبالارمەن شارالار نەسيەلىك پورتفەلدەردى تازارتىپ شىعارۋى كەرەك. قازىرگى كەزدە، اتالعان ماسەلە بويىنشا، جاعداي قيىن بولىپ تۇر، جۇمىس جاساماي تۇرعان، ناشار نەسيەلەردىڭ جالپى كولەمى 30%-عا جەتىپ وتىر. قازىر باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋىنا بايلانىستى وڭ بەلگىلەر بايقالۋدا، پورتفەلدەر جاقسى كورسەتكىشتەر كورسەتۋدى باستاپ كەلەدى، دەگەنمەن، ۇدەرىس ءبىز ويلاعاننان باياۋ جۇرۋدە. بانك سەكتورىنداعى پورتفەلدەردىڭ ساپالىلىعى ماسەلەسى بىركەلكى ەمەس، بۇگىنگى كۇنى باستىسى - نەسيەلەندىرۋدى جانداندىرۋ. ال نەسيەلەندىرۋدى جانداندىرۋ ءۇشىن، بانكتەردىڭ نەسيەلىك پورتفەلدەرى جاقسارۋى قاجەت، ەگەر دە، بانكتەر ساق - 2-ءنىڭ قۇندى قاعازدارىن الۋ ارقىلى، قوردان ناقتى اقشا السا، ول ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. باعام بويىنشا، بۇل سحەمانىڭ جۇمىس جاساۋى ۇلكەن مۇمكىندىككە يە، ول ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتۋى كەرەك. وسىعان بايلانىستى، ءبىر جاعىنان ساق - 2 ارقىلى ساۋىقتىرۋدان ءوتىپ، ناشار اكتيۆتەردەن قۇتىلىپ، پورتفەلدەرىنىڭ ساپاسىن جاقسارتىپ السا، كاسىپورىندار ءۇشىن باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋى ارقىلى، ولاردىڭ قارىز مولشەرلەرى دە ازايار ەدى. وسى ەكى باعىت جۇمىس جاساسا، نەسيەلەندىرۋدىڭ جاڭا تولقىنى باستالادى دەگەن ويدامىن. بۇل الەمدىك تاجىريبەدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جوبا، قازاقستان بۇل جاعىنان جەتەكشى بولىپ تۇر.
ەسكە سالا كەتەيىن، ءبىرىنشى سترەسستىك اكتيۆتەر قورى (ساق - 1) ءوزىنىڭ باستى ميسسياسىن ورىندادى، ول ورتا جانە شاعىن بيزنەس سەكتورىمەن ەلىمىزدىڭ ءوندىرىس سالاسىن جانە جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىن تولىق قولداپ شىقتى. ول قوردىڭ رەسۋرستارى ءبىتتى، ونىمەن ونىڭ نەگىزگى فۋنكتسيالارى اياقتالدى، قازىر ساق - 1 بۇرىن بەرىلگەن نەسيەلەردىڭ جۇمىس جاساۋىن مونيتورينگ جاساپ، باقىلاپ وتىرادى. كولەمدى جوبانى ىسكە اسىرۋدا، كاسىپورىنداردىڭ بالانستارىن تازارتۋدا ۇكىمەتپەن ۇلتتىق بانكتىڭ كەلىسىپ جۇمىس اتقارعانى دۇرىس، ولار وسى ءىستى كەلىسىپ اتقارۋدا. باعادارلاماداعى نەگىزگى ماقسات - الەۋمەتتىك سالا، الەۋمەتتىك باعىتتى دامىتا وتىرىپ، جۇمىسسىزدىق سانىنىڭ ارتۋىنا جول بەرمەۋ. پروبلەمالىق قارىزداردى بىرتىندەپ جابۋ ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالىپ وتىر. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا، پروبلەمالى نەسيەلەردىڭ كەپىلدەمەلەرى رەتىندەگى مۇلىكتەردى جاپپاي ساتۋ ورىن الىپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ كولەمى، جالپى پروبلەمالىق نەسيەلەر كولەمىنىڭ 1%-دا جەتپەيدى. سونىمەن بىرگە، جاپپاي بانكروت بولۋ، قارىز كاسىپورىنداردىڭ جاپپاي جابىلۋى دا جوق، بۇل ءپوزيتيۆتى نىشان.
- سەرىك احمەتجانۇلى، عىلىممەن تاجىريبە جونىندەگى سۇراق. ءسىز قازىرگى ەكونوميكا عىلىمنىڭ، پراكتيكالىق قاتىناستاعى ءرولىن قالاي باعالايسىز؟
- فۋندامەنتالدى عىلىمنىڭ قوعامداعى الاتىن ورنىن باعالاۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. تاريحتان بەلگىلى، كۆانتتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى م.پلانك، ەكونوميكامەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، ونى تاستاپ كەتتى، سەبەبى، ول ءۇشىن ەكونوميكا عىلىمى وتە كۇردەلى بولىپتى. ال ماتەماتيكالىق لوگيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى ب.راسسەل، ەكونوميكانى زەرتتەۋدى، ونىڭ تىپتەن قاراپايىم بولعانى ءۇشىن تاستاپ كەتىپتى. اتاپ وتەتىندەي، قازاقستاندىق داعدارىسقا قارسى شارالار جۇيەسى، قازىرگى كەزەڭدەگى ەكونوميكالىق عىلىممەن، ونىڭ وتاندىق نارىق تاجىريبەسىمەن سايكەستەندىرۋ، بايلانىستىرۋ ارقىلى ءتيىمدى ناتيجەگە جەتىپ وتىرعانىمىزدى كورسەتەدى. ەكونوميكالىق عىلىم - بۇل ۇلتتىق شارۋاشىلىقتاعى ينتەلللەكتۋالدىق اۋەسقويلىلىقپەن قۇلىقتىلىق دراماسىنىڭ فورمالارى كورىنەتىن «قاسيەتتى اينا» دەسە بولادى. قازىرگى تاڭداعى ەكونوميكالىق جاعدايدا كوپ نارسەنى تۇسىندىرۋگە بولادى، الايدا، كەي ۋاقىتتا نە بولىپ جاتىرعانىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي قالادى.
ەكونوميكا عىلىمى - بۇل «ەكونوميكالىق ادامنىڭ» بولجاپ بولمايتىن الەمىنە كىرۋدىڭ بىرەگەي مۇمكىندىگى. بۇل - ۇلتتىق بايلىقتىڭ تابيعاتىن، قۇپيالارىمەن جۇمباقتارىن اشۋ ءۇشىن بىتپەيتىن ىزدەنىس. ىزدەنىس اراسىندا، تيىمدىلىكپەن ادىلەتتىلىكتى دە اتاپ كەتۋىمىز كەرەك. بۇل - ماكروەكونوميكالىق پارامەترلەردىڭ اسسيمەترياسىن، ديسبالانسىن، وزگەرمەلىلىگىن توقتاۋسىز زەرتتەۋ. ەكونوميكالىق عىلىمدى تولىققاندى يگەرۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن وسى سالانىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلۋ ماڭىزدى، سەبەبى، ومىردە بارلىعى قايتالانىپ وتىرادى، الەمدىك دەڭگەيدەگى بارلىق ۇلكەن دىندەردەگى ون ادامگەرشىلىك، ىزگىلىلىك، ونەگەلىلىك ۋاعىزى وسى دىندەردىڭ بارلىعىندا دا ايتىلادى، سونىمەن بىرگە، بيولوگيانى جاقسى بىلگەن دۇرىس، قان اينالىمىنىڭ زاڭدارى، اقشا اينالىمدارى اعىنىنىڭ زاڭدارىنا قاتتى ۇقساس بولىپ كەلەدى. كەزىندە، اتاقتى فيزيكتەر، ونىڭ ىشىندە، ل.فون بولتسمان جانە ر.فەينمان، جاقسى تەوريادان اسقان پراكتيكالىق ەشتەڭە جوق دەپ جاقسى ايتىپ كەتىپتى. ر.فەينمان، ەلەكترقۋاتىنىڭ اشىلۋى دۇنيەجۇزىلىك تاريحتا، بارلىق فۋندامەنتالدىق عىلىمداردىڭ شىعىنىن جاۋىپ شىقتى دەسە، ل.فون بولتسمان، جاقسى تەوريا، پراكتيكالىق جاعىنان ىسكە اسىرىلسا، كوپ پايدا اكەلەتىنىن ايتىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى كەزەڭدەگى ەكونوميكا عىلىمىندا داعدارىس تەندەنتسيالارىمەن ۇدەرىستەرى ورىن الىپ كەلەدى، ونسىز، ارينە، تاعى دا بولمايتىنى بەلگىلى. وسىعان وراي، پروبلەماتيكا كۇن تارتىبىندە قالا بەرمەك، شەشىمدەردىڭ جاڭا كونتسەپتسيالارى ىزدەستىرىلۋدە، قالىپتاسقان پروبلەمالارعا بايلانىستى شارۋاشىلىق پراكتيكادا ادەكۆاتتى شەشىمدەر قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىر جاقسىسى، بۇگىنگى كۇندە، ەكونوميكالىق عىلىم شىنىمەن دە قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن وتكەرۋدە. قىسقا مەرزىمدەگى جانە ۇزاق مەرزىمدەگى بولاشاقتا، ەكونوميكا عىلىمىنداعى فۋندامەنتالدى يدەيالار جانە نەوكەينسياندىق، نەومونەتارلىق، نەوكارديزم جانە نەوماركسيزمنىڭ ەرەجەلەرى بارلىق اسپەكتىلەر بويىنشا بۇرىن-سوڭدى ءبىز بىلمەگەن تاريحي سينتەزگە ۇشىراپ جاتىر. ەكونوميكانى ەكى قول باسقارادى، ءبىرىنشىسى - بۇل اتاقتى، نارىقتىڭ «كوزگە كورىنبەيتىن قولى». بۇل سۇرانىسپەن ۇسىنىس. بۇل نەومونەتاريزممەن نەوكارديزمنىڭ ادىستەرى. ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ مادەنيەتىمەن قاسيەتى، ول ءار پەريودتا وسۋىمەن تومەندەۋى كەزەڭدەرىندە نارىقتا «كورىنبەيتىن قول» ءادىسىن وڭتايلى، پايدالى قولدانۋ بولىپ تابىلادى. ەكونوميكانى باسقارۋداعى ەكىنشى ەرەجە، بۇل - نارىقتاعى «كوزگە كورىنەتىن قول» تۇسىنىگى. بۇل نەوكەينسيانستىق جانە نەوماركسيزم ادىستەرى. ەكونوميكانى باسقارۋ عىلىمى انىقتاپ بەرگەندەي، نارىقتىڭ «كورىنەتىن قولى» نەگىزىنەن، رەتسەسسيا، قۇلدىراۋ جانە داعدارىس كەزەڭدەرىندە ىسكە قوسىلادى. باستىسى، ەكونوميكاداعى ىسكەرلىك دامۋ تسيكلىن دۇرىس ءبىلىپ، ەكونوميكالىق رەتتەۋمەن جوسپارلاۋ ادىستەرىنىڭ بايلانىسىن ۇتىمدى پايدالانۋ بولىپ وتىر. ماسەلەنى قالاي شەشۋ كەرەك، بۇل ەندى ەكونوميكالىق عىلىمنىڭ باستى فۋندامەنتالدى ماقساتى.
سەرىك احانوۆ، قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ كەڭەس توراعاسى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
«اباي-اقپارات»
