مەن ولارعا مىندەتتى تۇردە ماڭگۇرت جايلى اڭگىمەنى ايتىپ بەرەمىن. بۇل اڭىز عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا كوشىپ كەلەدى. ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى، ەڭ قورقىنىشتى وسى ءبىر قۇبىلىستى ءاربىر جاڭا ۇرپاق ءبىلسىن دەپ تالماي ايتىلىپ كەلە جاتقان اڭىز. ءاربىر بەيبىت مال باققان ادام  دالادا جاۋىنگەر بولۋى ءتيىس دەپ تۇسىندىرمەكپىن. كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە ولار ءوز جايىلىمدارىن دۇشپانداردىڭ الىپ قويعانىن كورۋى مۇمكىن. نەمەسە دۇشپاندارى كەنەتتەن شابۋىل جاساپ، شايقاسقا ارالاسىپ كەتۋى ءجيى بولىپ تۇرادى. ونداي كەزدە قاريالار مەن انا-بالالاردى دالاعا جىبەرىپ، وزدەرى دۇشپان ايداپ كەتكەن مالدى قايتارۋعا اتتانادى.

ماڭگۇرت جايلى اڭىزدا وسىنداي ءبىر شابۋىل كەزىندە بولعان وقيعاعا قۇرىلعان.

مەن ولارعا مىندەتتى تۇردە ماڭگۇرت جايلى اڭگىمەنى ايتىپ بەرەمىن. بۇل اڭىز عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا كوشىپ كەلەدى. ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى، ەڭ قورقىنىشتى وسى ءبىر قۇبىلىستى ءاربىر جاڭا ۇرپاق ءبىلسىن دەپ تالماي ايتىلىپ كەلە جاتقان اڭىز. ءاربىر بەيبىت مال باققان ادام  دالادا جاۋىنگەر بولۋى ءتيىس دەپ تۇسىندىرمەكپىن. كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە ولار ءوز جايىلىمدارىن دۇشپانداردىڭ الىپ قويعانىن كورۋى مۇمكىن. نەمەسە دۇشپاندارى كەنەتتەن شابۋىل جاساپ، شايقاسقا ارالاسىپ كەتۋى ءجيى بولىپ تۇرادى. ونداي كەزدە قاريالار مەن انا-بالالاردى دالاعا جىبەرىپ، وزدەرى دۇشپان ايداپ كەتكەن مالدى قايتارۋعا اتتانادى.

ماڭگۇرت جايلى اڭىزدا وسىنداي ءبىر شابۋىل كەزىندە بولعان وقيعاعا قۇرىلعان.

جوڭعارلار دالادا اتى شىققان جاس باتىردى قولعا تۇسىرەدى. جوڭعارلار ءۇشىن بۇل كەرەمەت ولجا ەدى. جاس باتىرعا جوڭعاردىڭ قىزىن بەرىپ وزدەرىنىڭ باتىرى ەتۋگە، ونىڭ باتىرلىق ونەرىن، اسكەري شەبەرلىگىن ۇيرەنىپ ءوز اسكەرلەرىن دايىنداۋعا بولادى. جوڭعارلار وزدەرىنىڭ جاس قازاق باتىرىن تۇتقىنعا العانىن ەرەكشە ماقتانىش تۇتىپ، بۇكىل دالاعا جاريا ەتەدى. بىراق، قازاق باتىرى جوڭعارلارعا كونبەيدى، ەلىن اڭساي بەردى، بىرنەشە رەت قاشۋدىڭ امالىن جاسادى. سول ءۇشىن ونى تالاي رەت ازاپتاپ، ۇرىپ، اش ۇستاپ، اعاشقا بايلاپ كوندىرمەك بولدى، بىراق ول قاشۋ ارەكەتىن قويمادى. ەكى جىلدان سوڭ جوڭعارلار جاس باتىردىڭ كۇشىن مالشى رەتىندە پايدالانباق بولدى. ول ءۇشىن ونىڭ ەركىن سىندىرىپ، ەلىنە، قازاق دالاسىنا دەگەن اڭساۋىن ۇمىتتىرۋى ءتيىس بولاتىن. جازدىڭ قايناعان ءبىر ىستىق كۇندەرىندە جوڭعارلار جاس باتىردى ءشول دالاعا الىپ بارىپ، شاشىن ۇستارامەن تىقىرلاپ،  باسىنا مالدىڭ جاڭا سويىلعان تەرىسىن تاڭىپ بايلاپ، موينىنا قامىت سالىپ دالاعا جالعىز قالدىرىپ كەتەدى. قايناعان ىستىق كۇندە باسىنداعى تەرىسى كەۋىپ، جىگىتتىڭ باسىن قىسا باستايدى. قولىمەن باسىنداعى تەرىنى الىپ تاستاۋعا موينىنداعى قامىت مۇرشا بەرمەيدى. جاقىن جەردە وزەن نەمەسە تاۋ جوق، سۋعا باتىپ نەمەسە تاستان قۇلاپ ولۋگە دە مۇمكىندىك جوق. جول الىس، اياعى قۇرساۋ. كۇنى بويى ءشول ازابى قىستى، تۇندە باسىنداعى تەرىنىڭ قىلشىقتارى باسىنا كىرىپ قىشىتىپ ۇيىقتاتپادى، ەسىنەن تاندىردى. جىگىت ازاپتان ۇلي باستادى. ول تاڭىرىنە سىيىنىپ «جوڭعارلار كەلىپ ولتىرسە ەكەن» دەپ جالبارىندى. ءبىر كۇننەن كەيىن تەرى ابدەن كەۋىپ جىگىتتىڭ باسىنا تەمىر تەلپەك بولىپ جابىسىپ قالدى. وسىنداي جان توزبەيتىن ازاپتى جاعدايدا ەكى كۇن ءوتتى. باسىنداعى قايتا وسە باستاعان شاشى قاتىپ قالعان كون تەرىدەن وتە الماي، مىڭداعان شاش ينەلەرى ونىڭ باس تەرىسىنە قادالدى. بەسىنشى كۇنى ءشول دالادا سۋسىراعان جىگىت ەسىنەن تانىپ قۇلاپ جاتتى. وسىدان كەيىن جوڭعارلار وعان كۇنىنە ەكى رەت اۋزىنا سۋ تامىزاتىن بولدى. جان توزبەيتىن باستىڭ اۋرۋى ازايا باستادى. جىگىت تەك قانا سۋ ىشۋدەن باسقانى ويلامادى، باسقا ويلار جوعالدى. سۋ اكەپ بەرگەن ادام وعان قۇدايداي بولىپ كورىندى. ءۇش اپتادان سوڭ جوڭعارلار جىگىتتى قوستارىنا الىپ كەلدى. بىراق بۇرىنعى تاكاپپار، ەر جىگىت جوق، قوجايىنىنا قارسى كەلمەيتىن ءۇنسىز قۇل. بالالار ونى مازاق قىلدى، كەشە عانا ونىڭ قاسىنا جاتۋدى ارمانداعان قىزدار جيىركەنىپ تەرىس اينالدى. تالاي سوعىستى، تالاي باتىردىڭ ەرلىگىن كورگەندەر ءۇنسىز، قور بولعان، قورقاق مىنەزدى ەزگە اينالعان بيشارانى كورىپ ءوز ىستەگەندەرىنە وزدەرى ۇيالدى. بىرتە بىرتە وعان دا ۇيرەندى. كەزىندە باتىر بولعان تۇتقىن قازاقتى ءبارى ۇمىتتى، ەندى ولاردىڭ الدارىندا كوز جانارى سولعان، كاۋپەك داۋقارا ءجۇردى. ماڭگۇرتتىڭ ءبىر قاسيەتى - نە تاماق بەرسەڭ دە جەي بەرەدى، جۇمىسقا ءتوزىمدى، بالا سياقتى تىلالعىش، ەڭ جاقسى مىنەزى  -  ەشقايدا كەتۋگە تىرىسپايدى، ەشتەڭەنى ويلامادى، وتكەنىن، كىم بولعانىن بىلمەيدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جوڭعارلاردىڭ ماڭگۇرت تۇراتىن قوسىندا قولىنا تاياق ۇستاعان، قالجىراعان، قارتايعان ءبىر شال پايدا بولدى. شال جاس جىگىتتەردىڭ بەتىنە قاراپ بىرەۋدى ىزدەگەندەي جۇرەتىن. شال سويلەمەگەندىكتەن ونى مىلقاۋ دەپ ويلاعان. كەلەسى كۇنى شال ساپارىن جالعاستىرىپ جولعا شىقپاق بولعان كەزىندە مال سوڭىندا كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتى كوردى. ونىڭ ىزدەگەن ادامى وسى جىگىت ەدى. جىگىت  شالدىڭ نەمەرەسى ەدى. بىراق، باسقا ادام. نەمەرەسىنە ۇقسامايدى. كوزى سولعىن، ەكى يىعى سالبىراعان، ءۇنسىز سۇلبا. باسىنداعى كون تەلپەگىن ۇستاعان ماڭگۇرت شالدىڭ قاسىنان ۇندەمەي وتە شىقتى. سەلك ەتە قالعان شال جىگىتپەن سويلەسكىسى كەلگەن. جوڭعارلار شالدىڭ كىم ەكەنىن سول كەزدە تۇسىنە قويىپ، ونى جازالاماقشى بولادى. اۋەلى بۇعان  ماڭگۇرتتىڭ تاريحىن ايتىپ بەرەدى. شالدى مازاقتاپ: - مىناۋ كەزىندە قازاقتىڭ نامىستى باتىر جىگىتى ەدى. مىنە، كوردىڭ بە، بىزدەگى ءتۇرىن - دەپ قارقىلداپ كۇلىستى. شالدىڭ قاتۋلى ءجۇزى سەلت ەتكەن جوق، تەك قانا سۇيەگى ىرسيعان تارامىس ساۋساقتارىمەن قولىنداعى تاياعىن قىسا بەردى. اڭگىمەنى تولىق تىڭداپ بولعان اقساقال بۇل جەردەن كەتەدى. بىراق الىسقا بارماي، جوڭعارلار قوسىنىنىڭ قاسىنا تىعىلىپ جاتادى. وسىلاي كۇن وتەدى، كەش تۇسەدى.

وسىدان ءۇش جىل بۇرىن اقساقال ايەلدەر مەن بالالاردى ەرتىپ دالاعا كەتىپ، ۇلى مەن ۇلكەن نەمەرەسى اۋىلدىڭ باسقا جىگىتتەرىمەن بىرگە جوڭعارلار ايداپ كەتكەن مالدى قايتارۋعا شاۋىپ كەتەدى. مالىن قايتارادى، بىراق نەمەرەسى جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، ونى بايلاپ الىپ كەتىپتى. نەمەرەسىن ايلار كۇتكەن اتاسى جولعا دايىندالادى. ەگەر نەمەرەسى ولگەن بولسا اتا-بابا جولىمەن جەرلەۋ كەرەك. وسى بورىشتى قايتسەم دە ورىنداۋعا ءتيىسپىن دەپ بەكىنگەن اقساقال ءۇش جىل بويى نەمەرەسىن ىزدەپ ءجۇردى. ەندى ول نەمەرەسىنىڭ امان-ساۋ، ءتىرى ەكەنىنە كوزى جەتتى.  مۇنداي ازاپتى تەك جابايى باسقىنشىلار عانا ويلاپ تابادى. جوڭعارلاردىڭ ايتۋىنشا، ادامنىڭ جادىن جويۋدى ولارعا قىتايلار ۇيرەتسە كەرەك. قازاقتار عاسىرلار بويى اتا-باباسىن، تۇپكى تامىرىن ەرەكشە اسپەتتەگەن حالىق. قازاقتار ادامنىڭ جادىن قۇرتىپ امان قالدىرعانشا ونى ولتىرگەن دۇرىس دەپ سانايدى. قازاقتىڭ ءاربىر بالاسى ءوزىنىڭ جەتى اتاسىن بىلەدى، اتا-بابالارىنىڭ ءومىر تاريحىن، ۇلى قازاق باتىرلارىنىڭ اتى-ءجونىن، ۇلى شايقاستاردى بىلەدى. سول سەبەپتەن دە ەر ازاماتتار ارتىمداعى ۇرپاعىما جامان اتىم قالماسىن دەپ ابىرويى مەن نامىسىن جوعارى ۇستاپ ءومىر سۇرەدى. قازاق ءۇشىن جادى - ەرەكشە نارسە. قازاقتىڭ جادى  -  قازاقتىڭ ءبىلىمى. بىلگەنى اكەدەن بالاعا، اتادان نەمەرەگە بەرىلىپ تۇرادى. رۋ تاريحى، ادەت، سالت-ءداستۇر، كوشى-قون جولدارى، جايلاۋى مەن قىستاۋى، سۋ ىشەتىن قۇدىعى، شەجىرەسى مەن جىلناماسى، تابيعاتتىڭ  «ءتىلىن» وقۋ، ونى پايدالانا ءبىلۋ، اسكەري ستراتەگيا، باسقا رۋلاردىڭ قىستاۋى، تۇرمىستىق قۇرىلىمى، رۋ ىشىندەگى ساتىلى قارىم-قاتىناس  -   وسىنىڭ ءبارىن جادى ارقىلى ساقتاپ، كوشپەلى حالىقتىڭ ءومىر  الەمىن جادى ارقىلى سۋرەتكە سالىپ قالدىردى. جادى جوق قازاق  -  سۇم قازاق. ەندى ونىڭ نەمەرەسىنىڭ جادى جوق ياعني، ول ادام ەمەس، قۇر سۇلدە. نەگە قولى مەن اياعىن شاۋىپ تاستامادى، ەڭ بولماعاندا ادام بولىپ قالار ەدى. نەگە ولتىرە سالمادى؟! قورقاق ادام دۇشپانىن سىندىرا الماسا، ونىڭ جادىن جويادى. جادى جويىلعان ادام  -  ولگەن ادام. سەنىڭ ونى ولتىرگەنىڭ، ونىڭ جادىن جويعاننان گورى ادىلەتتى، ءارى ادامگەرشىلىك بولار ەدى! دۇشپانىڭ سەنىڭ جادىڭا تيىسپەي، ونىڭ وتانىنا دەگەن ماحابباتىن، ءوز حالقىنا دەگەن  ادالدىعىن  وزىندە قالدىرعانى  -   دۇشپانىن سىيلاعانى، ونىڭ رۋحى مەن قۋاتىنا قۇرمەتى. شالدىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ اقتى، بىراق بايسالدىلىعىن جوعالتپادى. شالدىڭ ساپارى اياقتالىپ كەلەدى. ەندى جوڭعارلاردىڭ اڭگىمەسىنىڭ راس، وتىرىگىن تەكسەرۋ عانا قالدى. تاڭ قىلاڭ بەرە باستاعان كەزدە اقساقال اعاش تۇبىندە ۇيىقتاپ جاتقان ماڭگۇرت نەمەرەسىنە كەلدى. بالا كەزىندە نەمەرەسىنە ايتاتىن: «جانىم مەنىڭ، كوزىم مەنىڭ، بوتام» دەپ اينالىپ تولعانا باستادى. ماڭگۇرت كوزىن اشىپ شالدان شوشىنعان كەيىپ تانىتتى. وڭ قولىمەن باسىن ۇستاپ، سول قولىمەن نايزاسىن قارمالاي باستادى. شال اينالعان سوزدەرىن تاعى قايتالاپ ايتتى. ءبىر كەزدە ماڭگۇرت اتاسىنا قولىن سەرمەي بەرگەندە شال كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن پىشاقتى نەمەرەسىنىڭ جۇرەگىنە كىرگىزدى...

تاڭەرتەڭ ماڭگۇرتكە تاماق اكەلگەن ايەل، ونىڭ ءولىپ جاتقانىن حابارلادى. جوڭعارلار باتىسقا قاراپ ەدى، الىس كوكجيەكتە بۇكىرەيگەن شالدىڭ ۇزاپ بارا جاتقانىن كوردى. جوڭعارلار اشۋلانعانىن دا، ساسقاندىقتارىن دا بىلدىرە المادى. شالدىڭ ارتىنان قۋعىن دا جىبەرمەدى. كىمگە كەرەك، قاۋقارسىز قايىرشى شال....

«ماڭگۇرتستان» رومانىنان ءۇزىندى

«اباي-اقپارات»