قازاقتا «ىنساپ» دەگەن ءسوز بار ەكەنى انىق. بىراق سول ءسوزدى كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدا مۇلدە پايدالانبايتىندايمىز. سونشالىقتى تانىس بولا تۇرا، ماعىناسى بۇلىڭعىر تارتقان، ۇعىمى ويىمىزعا بىردەن ورالا كەتپەيدى...

فيلولوگيا عىلىمىندا «ەگەر ءبىر حالىقتىڭ تىلىندە قانداي دا ءبىر ءسوز بولمايتىن بولسا، وندا ول حالىقتا سونداي ۇعىم، ونداي تۇسىنىك مۇلدە جوق» دەگەن اكسيوما بار. ءسوز دەگەنىمىز ۇعىمنىڭ اتاۋى. مىسالعا، اتقا مىنگەن ادام اتىنىڭ ءجۇرىسىن جىلدامداتا ءتۇسۋ ءۇشىن، يا بولماسا قۋعان مالىن جاسقاۋ ءۇشىن پايدالاناتىن بۇيىمدى قامشى دەپ اتايمىز. قامشى دەگەن ءسوز ايتىلعاندا بۇلدىرىگى كەلىسكەن، اعاش ساپ، توعىز ءورىم نەمەسە قايىستى توبىلعىعا بايلاي سالعان ءبىر زات ويىمىزعا كەلە قالادى. وسى ويىمىزداعى سۋرەت - ۇعىم. سول ۇعىمنىڭ اتاۋى - تىلىمىزبەن ايتاتىن، قۇلاعىمىزبەن ەستيتىن، بەس ارىپتەن تۇراتىن «قامشى» دەگەن ءسوز.

كوكوس وسىمدىگى بىزدە ەشقاشان وسكەن ەمەس، قازاق ونى كىتاپ بەتىنەن تانىعانعا دەيىن ونداي وسىمدىك بار ەكەنىن بىلگەن جوق. تيىسىنشە، ونداي ءسوز دە بولعان جوق. سول سياقتى تىلىمىزدە جوق سوزدەردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزدا دا بولمايدى دەگەن ءسوز. بىراق الگىندەي تۇرمىستىق زاتتار، تابيعات ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى دۇنيەلەردىڭ اتاۋلارى بولماسا، ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا قاتىستى ۇعىمدار مەن ابستراكتىلى تۇسىنىكتەردىڭ اتاۋلارى قازاق تىلىنەن تابىلمايتىنى سيرەك. دەسەك تە، سولاردىڭ ىشىندە بۇگىندە كومەسكى تارتىپ، قولدانىستان ءتۇسىپ قالعاندارى دا بارشىلىق ەكەن. سونىڭ ءبىرى جوعارىدا ايتىلعان «ىنساپ».

قازاقتا «ىنساپ» دەگەن ءسوز بار ەكەنى انىق. بىراق سول ءسوزدى كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدا مۇلدە پايدالانبايتىندايمىز. سونشالىقتى تانىس بولا تۇرا، ماعىناسى بۇلىڭعىر تارتقان، ۇعىمى ويىمىزعا بىردەن ورالا كەتپەيدى...

فيلولوگيا عىلىمىندا «ەگەر ءبىر حالىقتىڭ تىلىندە قانداي دا ءبىر ءسوز بولمايتىن بولسا، وندا ول حالىقتا سونداي ۇعىم، ونداي تۇسىنىك مۇلدە جوق» دەگەن اكسيوما بار. ءسوز دەگەنىمىز ۇعىمنىڭ اتاۋى. مىسالعا، اتقا مىنگەن ادام اتىنىڭ ءجۇرىسىن جىلدامداتا ءتۇسۋ ءۇشىن، يا بولماسا قۋعان مالىن جاسقاۋ ءۇشىن پايدالاناتىن بۇيىمدى قامشى دەپ اتايمىز. قامشى دەگەن ءسوز ايتىلعاندا بۇلدىرىگى كەلىسكەن، اعاش ساپ، توعىز ءورىم نەمەسە قايىستى توبىلعىعا بايلاي سالعان ءبىر زات ويىمىزعا كەلە قالادى. وسى ويىمىزداعى سۋرەت - ۇعىم. سول ۇعىمنىڭ اتاۋى - تىلىمىزبەن ايتاتىن، قۇلاعىمىزبەن ەستيتىن، بەس ارىپتەن تۇراتىن «قامشى» دەگەن ءسوز.

كوكوس وسىمدىگى بىزدە ەشقاشان وسكەن ەمەس، قازاق ونى كىتاپ بەتىنەن تانىعانعا دەيىن ونداي وسىمدىك بار ەكەنىن بىلگەن جوق. تيىسىنشە، ونداي ءسوز دە بولعان جوق. سول سياقتى تىلىمىزدە جوق سوزدەردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزدا دا بولمايدى دەگەن ءسوز. بىراق الگىندەي تۇرمىستىق زاتتار، تابيعات ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى دۇنيەلەردىڭ اتاۋلارى بولماسا، ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا قاتىستى ۇعىمدار مەن ابستراكتىلى تۇسىنىكتەردىڭ اتاۋلارى قازاق تىلىنەن تابىلمايتىنى سيرەك. دەسەك تە، سولاردىڭ ىشىندە بۇگىندە كومەسكى تارتىپ، قولدانىستان ءتۇسىپ قالعاندارى دا بارشىلىق ەكەن. سونىڭ ءبىرى جوعارىدا ايتىلعان «ىنساپ».

بىردە ءبىر ۇلكەن كىسى اينالاسىنداعى القا قوتان جينالعان ادامدارعا اۋقىمدى تاقىرىپتا اڭگىمە ايتىپ وتىر ەدى. مۇدىرمەي سويلەپ تۇرعان. ءبىر مەزگىلدە تۋرا وسى ىنساپ تۋرالى ايتار كەزدە قازاقشاسى سارقىلىپ قالسىن. كەستەلەنە توقىلىپ كەلە جاتقان ءماتىنى شاتپاقتالدى دا قالدى. ارۋدىڭ شاشىنان سۋسىپ كەتكەن ورامالشا تۇسە قالايىن دەپ تۇرعان سويلەمىنىڭ ءبىر بولىگى ويسىراپ، ۇڭىرەيىپ قالدى. سول جاعىندا ءبىر ۇلكەندەۋ كىسى وتىر ەدى: «ىنساپ»، - دەپ، سىبىر ەتتى. سويلەپ تۇرعان كىسى: «ءا، نىساپ دەي مە وندايدى... ءيا، سول نىساپ»، - دەپ اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى. سول جيىننان كەيىن ىنساپتى ءارى ءوزىم ءۇشىن انىقتاپ الايىن دەپ، ءارى ەل نەگە بىلمەيدى ەكەن دەپ، سوزدىكتەرگە جۇگىنىپ ەدىم. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» بۇل ۇعىمدى نىسانمەن بايلانىستىرىپتى. كۇندىز-ءتۇنى ءسوز تەرىپ، ازاپتى جۇمىستان شارشاعان ءبىر كىسى فورمالىق جاعىنان ۇقساتىپ، سايكەستەندىرە سالعان بولۋى كەرەك. «قازاقشا-ورىسشا سوزدىكتە» «ۋدوۆلەتۆورەنيە»، «سوۆەست» دەپ بەرىپتى. دەمەك، ورىستىڭ ۇعىمىندا «ىنساپ» تۇسىنىگى جوق دەگەن ءسوز. سوندىقتان قاناعات پەن ۇجداننىڭ اراسىنداعى ىنساپتى ەكى جاقتان وراپ، «ءداۋ دە بولسا وسى تۇس بولسا كەرەك» دەپ جوبالاپ قويعان.

«قازاقشا-ورىسشا سوزدىكتە» ىنساپتى قاناعات پەن ۇجداننىڭ اراسىنا قويۋى تەگىن ەمەس. قاناعات بەلگىلى ءبىر جاعدايدا اشكوزدىككە سالىنباي، بارعا شۇكىرشىلىك ەتە ءبىلۋ بولسا، ىنساپ سول قاناعاتتى تۋدىراتىن، جاراتۋشىنىڭ بەرگەنىنە تاۋبە ەتۋدەن پايدا بولاتىن ادام جانىنىڭ ءبىر قازىناسى. ىنساپتى ادام - يماندى ادام. ءتىلىن كاليماعا كەلتىرمەگەن بولسا دا، الدەقانداي ءبىر كۇشتەن قورقىپ، قۇلقىنىنىڭ قامىن ويلاپ كەتپەي، سابىر ەتىپ، قاناعات ەتەتىن بولسا، جۇرەگىندە يماننىڭ باستاۋى، كوڭىلىندە ىنساپ بولعانى.

ادامعا ارام مەن ادالدىڭ اراسىندا تاڭداۋ جاسايتىن ءسات كەلگەندە ۇجدانى بەلگى بەرەدى. ارىڭدى بىلعاپ، اقيقاتتان اتتاما دەيدى. سوندا بايقاساڭىز، ۇجدان دەگەن - ادامنىڭ قۇدايدان ۇيالۋى، ياكي قورقۋى. ەگەر ادام ۇجدانىن تىڭداسا، قاناعات ەتەدى. سول ەكى ورتادا ىنساپ جاتىر. جۇرەكتەگى ۇجدان مەن امالدان كورىنەتىن قاناعاتتى بايلانىستىرىپ تۇرعان كوپىر - سول ىنساپ. ىنساپ تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا عانا قاتىستى كەرەك قازىنا ەمەس. اللا-تاعالانىڭ كەز كەلگەن بەرگەن نىعمەتىنە شۇكىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن قاجەت.

ىنساپ ادامنان باسقا بار جاراتىلىستىڭ تابيعاتىندا بار. قارنى توق قاسقىر قويعا ەشقاشان شاپپايدى. ەگەر ءبىر شاپقاندا بىرنەشەۋىن قارپىپ كەتسە، وندا قىسقا قام جاساعانى. ەگەر قاسقىرلار ىنساپسىزدىققا سالىنار بولسا، دالانىڭ بار اڭىن قىرىپ سالار ەدى. ءبىر كەزدەرى ارقادا كيىكتى ادامنىڭ قىرىپ تاستاعانى سەكىلدى، سول جىلدارى اۋىلدان قاننىڭ ءيسى شىعىپ تۇرادى ەكەن. اڭشىسى بار، مىلتىق ۇستاپ، كولىك مىنگەنىنە ءماز بولىپ، كوزدەرىنە قان تولعان بوركەمىگى بار، ءبارى جابىلىپ قىس دەمەي، جاز دەمەي بەيشارا اڭدى اۋلاي بەرىپتى عوي... ءوزىم ءتاۋىر كورەتىن ءبىر اعام ايتىپ وتىرۋشى ەدى:

«بىردە تاۋدىڭ ەتەگىندە جايىلىپ جۇرگەن كيىكتىڭ تابىنىن اڭدىپ باردىق. مەن موتوتسيكلدى جەتەكتەپ، دىمىمدى سەزدىرمەستەن، قىردى اينالىپ ارعى بەتىنەن شىقتىم. ءتورت-بەس جىگىت ءبىر-ءبىر مىلتىقتى كەزەپ، بەرگى بەتتە قالعان. كيىك جارىقتىق، شاشىراپ جايىلىپ جاتىر ەكەن، دوستارىمنان ەداۋىر ۇزاپ كەتتىم. جەتەر جەرىمە جەتتىم-اۋ، دەگەن كەزدە «ۆوسحودىمدى» گۇر ەتكىزدىم دە تۋرالاپ تارتا جونەلدىم. جەر ءدۇر سىلكىندى دە، تابىن جوڭكي جونەلدى. انە-مىنە دەگەنشە مىلتىقتىڭ تارسىلى دا ەستىلە باستادى. شەڭبەر جاساپ بەس-التى رەت اينالدىم دا، وقتىڭ داۋىسى باسىلعاندا دوستارىما قاراي ءجۇردىم. جيىرماداي كيىك ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قۇلاپ، جان تاپسىرىپتى. الىپ كەلگەن ەكى جارتىمىزدى توعايدىڭ اراسىنا، كولەڭكەگە بارىپ ىشتىك. قايتاردا قانسىراعان كيىكتى ەشكىم الىپ جۇرگىسى كەلمەدى، سول جەردە تاستاپ كەتتىك».

قازىر ويلايمىن، «ەلەڭدەپ، جاس بالاشا جاۋتاڭداعان» كيىكتىڭ كيەسىن ەسكە الىپ، قازىر سول كىسىلەر الاڭداي ما ەكەن. مۇمكىن، ءبىر كەزدەگى ىنساپسىزدىقتارى ءۇشىن ىشتەي قۇدايدان كەشىرىم دە سۇرايتىن شىعار. كەي تۇندەرى تۇستەرىندە جان تاپسىرىپ جاتقان كيىكتىڭ مولدىرەگەن كوزىنەن وزدەرىنىڭ سۇلبالارىن كورىپ، شوشىپ وياناتىن دا شىعار...

ىنساپسىزدىق...

ءبىر مەملەكەت بار دەيىك. ول جاقتا ەشكىم سوعىس دەگەن ءسوزدى بىلمەيدى. ويتكەنى، ولار ەشقاشان سوعىس كورمەگەن. بويلارىندا زۇلىمدىقتىڭ جۇقاناسى دا جوق. ءاي، ونداي مەملەكەت بولمايدى-اۋ... ەسەسىنە ىنساپ دەگەن ءسوزدى بىلمەيتىندەر كوبەيىپ بارا جاتقان ءبىر مەملەكەت بار. بۇل ەلدە ادامدار بايىسا، ءشىري بايدى. كەدەيلەنسە، جالتاقتاپ كەتەدى. يماننىڭ جارتىسىنداي ىنساپتى بىلمەيتىندەر كوپ. ىنساپ جوق جەردە ۇجداننىڭ دا بولماعانى.

جوقتى تۇگەندەي بەرسەڭىز، «ءبىر جوقتى، ءبىر جوق تاۋىپ»، تۇبىنە جەتۋ قيىنداي بەرەدى. ال ىنساپ ءسوزىنىڭ ماعىناسىن جۇرەكتەن ەمەس، سوزدىكتەن ىزدەپ جۇرگەندە ول جوقتار تۇگەلدەنبەك ەمەس.

"اباي-اقپارات"