قازاق ەلىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىندە جاندوسوۆتار اۋلەتىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.  جاندوسوۆتار اۋلەتى تۋرالى اڭگىمەمىزدە ءبىز بۇگىن  مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، قارجىگەر-ەكونوميست وراز ءاليۇلى جاندوسوۆ تۋرالى ايتپاقپىز. دەگەنمەن دە، قازاق ەلىنىڭ تاريحىنان حابارى بار ادامدار، وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا قازاق كسر-نىڭ قۇرىلۋىنا، قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا  ات سالىسقان، ەل باسشىلىعىندا ۇلكەن قىزمەتتەر اتقارعان، بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى - وراز قيقىمۇلى جاندوسوۆتى دا جاقسى بىلەدى. وراز قيقىمۇلىنىڭ مەملەكەت ءۇشىن اتقارعان جۇمىستارى مەن ەڭبەكتەرىن باعالاۋ ءۇشىن ۇلكەن بىلىمدىلىكپەن بىلىكتىلىك قاجەت. وتكەن عاسىردىڭ زۇلماتتى، تەكسىزىن قۇتىرتقان، تەكتىسىن تۇقىرتقان 30-شى جىلدارىندا سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەن وراز قيقىمۇلى جاندوسوۆتىڭ تاعدىرى اسا قيىن، قيىن بولعانىمەن ۇلتى مەن ەل الدىندا ادال ءام ابرويلى ازامات اتانىپ كەتكەنى تاريحتان ايان. ءبىز سول وراز جاندوسوۆتىڭ كەمەل پاراساتىن ءالى كۇنگە دەيىن تولىق باعالاي الماي جۇرگەنگە ۇقسايمىز. البەتتە، وراز قيقىمۇلىنىڭ تۇلعاسى كاسىبي تاريحشىلار تاراپىنان ءالى دە زەرتتەلۋدە. وراز قيقىمۇلىنىڭ ارتىندا سانجار، ءالي اتتى ۇلدارى قالدى، سانجار جاندوسوۆ - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ومىردەن وزعان سانجار ورازۇلى ۇلتجاندىلىعىمەن جۇرت جادىندا ساقتالىپ قالدى. ال، ءالي ورازۇلى - عالىم، تانىمال تاريحشى. ءالي اعانىڭ ۇلى وراز جاندوسوۆ - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، بەلگىلى قارجىگەر - ەكونوميست.

قازاق ەلىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىندە جاندوسوۆتار اۋلەتىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.  جاندوسوۆتار اۋلەتى تۋرالى اڭگىمەمىزدە ءبىز بۇگىن  مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، قارجىگەر-ەكونوميست وراز ءاليۇلى جاندوسوۆ تۋرالى ايتپاقپىز. دەگەنمەن دە، قازاق ەلىنىڭ تاريحىنان حابارى بار ادامدار، وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا قازاق كسر-نىڭ قۇرىلۋىنا، قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا  ات سالىسقان، ەل باسشىلىعىندا ۇلكەن قىزمەتتەر اتقارعان، بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى - وراز قيقىمۇلى جاندوسوۆتى دا جاقسى بىلەدى. وراز قيقىمۇلىنىڭ مەملەكەت ءۇشىن اتقارعان جۇمىستارى مەن ەڭبەكتەرىن باعالاۋ ءۇشىن ۇلكەن بىلىمدىلىكپەن بىلىكتىلىك قاجەت. وتكەن عاسىردىڭ زۇلماتتى، تەكسىزىن قۇتىرتقان، تەكتىسىن تۇقىرتقان 30-شى جىلدارىندا سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەن وراز قيقىمۇلى جاندوسوۆتىڭ تاعدىرى اسا قيىن، قيىن بولعانىمەن ۇلتى مەن ەل الدىندا ادال ءام ابرويلى ازامات اتانىپ كەتكەنى تاريحتان ايان. ءبىز سول وراز جاندوسوۆتىڭ كەمەل پاراساتىن ءالى كۇنگە دەيىن تولىق باعالاي الماي جۇرگەنگە ۇقسايمىز. البەتتە، وراز قيقىمۇلىنىڭ تۇلعاسى كاسىبي تاريحشىلار تاراپىنان ءالى دە زەرتتەلۋدە. وراز قيقىمۇلىنىڭ ارتىندا سانجار، ءالي اتتى ۇلدارى قالدى، سانجار جاندوسوۆ - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ومىردەن وزعان سانجار ورازۇلى ۇلتجاندىلىعىمەن جۇرت جادىندا ساقتالىپ قالدى. ال، ءالي ورازۇلى - عالىم، تانىمال تاريحشى. ءالي اعانىڭ ۇلى وراز جاندوسوۆ - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، بەلگىلى قارجىگەر - ەكونوميست.

قازاقستان ەگەمەندىك الىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىنان بەرگى ۋاقىتتا، ەلدىڭ الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتشىل تۇلعالارى رەتىندە شىققان ازاماتتاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى - وراز جاندوسوۆ. وراز جاندوسوۆ سوۆەت وداعى ىدىراۋعا تاياپ، كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلىعىنىڭ «قايتا قۇرۋ» ساياساتى بەلسەندى كۇش العان 1987-ءشى جىلى م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۇنيۆەرسيتەتىن «ەكونوميست - كيبەرنەتيك» ماماندىعى بويىنشا ءتامامدادى. كەڭەس ۇكىمەتى بيلىك جۇرگىزگەن، ەلىمىز كەڭەستىك يدەولوگيا جۇيەسىنىڭ بولشەگى بولعان ۋاقىتتا، بەلگىلى قارجىگەر داۋلەت سەمباەۆ ايتقانداي، كەڭەستىك جوسپارلاۋ جۇيەسىمەن قاتار، نارىق ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزدەرىن ۇيرەتەتىن بىردەن-ءبىر وقۋ ورنى - ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بولعان-تۇعىن. ارينە، وقۋ جۇيەسىندەگى اتالمىش ليبەرالدىلىق باعىت باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەر ءۇشىن بۇيىرماعان نەسىبە بولاتىن. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل اتانىپ، ەتەك-جەڭىن جيىپ، جەرى، بايلىعىمەن نەسىبەسى وزىنە بۇيىرعان مەملەكەت بولۋى، وراز جاندوسوۆتىڭ جانە ونىمەن قاتارلاس وزگە دە جاستاردىڭ وقۋ ورىندارىن ءتامامداپ، ەلگە ورالۋلارىمەن قاتارلاس كەلدى. 90-شى جىلداردىڭ باسى ەل ەكونوميكاسىنىڭ توقىراۋعا ۇشىراعان، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاي-كۇيى ناشارلاپ، تۇرمىس-تىرشىلىك كۇرت تومەندەپ كەتكەن جاداۋ - جابىرقاۋ كەزى بولاتىن. بازبىرەۋلەر ايتاتىنداي، وراز جاندوسوۆ جانە ونىڭ وزگە دە قاتارلاستارى بيلىك باسشىلىعىنا، ۇكىمەتكە لەزدە كەلە قويعان جوق. ءتورت جىلدان اسا قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكونوميكا ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر (1987-1991 جج.) بولىپ، ەگەمەندىك العانننان كەيىن قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جوعارى ەكونوميكالىق كەڭەستە كونسۋلتانت، كەڭەس جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى (1991-1993 جج.) قىزمەتتەرىن اتقاردى. ول دەگەنىڭىز - بۇگىنگى كۇندەگىدەي جوعارعى وقۋ ورنىن نەمەسە شەتەلدىك ءبىر-ەكى جىلدىق ماگيستراتۋرا مەن كۋرستاردى بىتىرە سالا استاناداعى ۇلكەن ءبىر ۆەدومستۆانىڭ جىلى ورىنتاعىنا قونجيا  سالۋ ەمەس ەدى. ەكى جاعدايدىڭ اراسى جەرمەن كوكتەي.

وراز جاندوسوۆتىڭ ودان كەيىنگى ومىردەرەگىن قاراپ وتىرساق، بارلىق قىزمەت باسپالداقتارىمەن ەڭبەك ەتكەن ورىندارى قارجى-ەكونوميكامەن ەتەنە بايلانىستى ەكەن. وتكەن 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا قر ەكونوميكا ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى - قر شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار جونىندەگى اگەنتتىك توراعاسى; قر ۇلتتىق بانكى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى (1993-ءشى جىلدىڭ جەلتوقسانىمەن 1996-شى جىلدىڭ قاڭتار ايى ارالىعىندا); ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى (1996-شى جىلدىڭ قاڭتار ايىمەن 1998-ءشى جىلدىڭ اقپان ايى ارالىعىندا) بولدى. ۇلتتىق بانك باسشىلىعىندا بىرنەشە جىل قىزمەت اتقارۋ ارقىلى، وراز جاندوسوۆ مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ بىردەن-ءبىر ايعاقتى سيمۆولى - ءتول تەڭگەمىزدىڭ شىعۋىنا، ونىڭ قولدانىسقا ەنگىزىلۋىنە بەلسەندىلىكپەن ات سالىسقانداردىڭ ءبىرى بولدى، سول ارقىلى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇرىلۋى مەن قالىپتاسۋىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، بار بىلىگىن ورتاق ىسكە باعىتتاپ وتىردى.  قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ نەگىزگى اياققا تۇرۋ كەزەڭىن قارجىگەر داۋلەت سەمباەۆتىڭ باسقارعان ۋاقىتىمەن بايلانىستىرامىز، ال، ول كىسىدەن كەيىن توراعالىققا كەلگەن وراز جاندوسوۆ، ۇلتتىق بانككە جاڭاشا لەپ اكەلدى دەۋگە بولادى. وراز جاندوسوۆ ۇلتتىق بانكتىڭ العاشقى توراعالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، بانككە وزىمەن بىرگە بىلىكتى دە، تالانتتى جاستاردى كوپتەپ تارتتى. بۇل جايت قارجى سەكتورىنداعى ماماندارعا جاقسى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بانك ورەكەڭ باسقارعان جىلدارى قازاق قارجى-بانك جۇيەسىنىڭ جاڭا اعىمعا بەيىمدەلىپ، ورنىعىپ، تۇراقتالا باستاعان، ەلىمىزدىڭ قارجى-مونەتارلىق جۇيەسىنە ەڭ قاجەتتى زاڭنامالىق قۇجاتتار قابىلدانىپ، قازىرگى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ نەگىزى قالانعان، جالپىلاي ايتساق: وتاندىق قارجى جۇيەسىنىڭ تۇپقازىعى قاعىلعان كەزەڭ  دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار. بىلىكتى قارجىگەر جاندوسوۆ ۇلتتىق بانكتىڭ جەتەكشىسى بولعان ۋاقىتتا، وتاندىق قارجى سەكتورىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. وراز ءاليۇلى ۇلتتىق بانك باسشىلىعىنان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنە اۋىستىرىلدى. ول ۇكىمەتتە ءار جىلدارى قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى - قر ينۆەستيتسيالار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ توراعاسى (1998-شى جىلدىڭ اقپانىمەن 1999-شى جىلدىڭ قاڭتارى ارالىعىندا); قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى - قر قارجى ءمينيسترى (1999-شى جىلدىڭ قاڭتار-قازان ايلارى); «KEGOK» ااق-نىڭ پرەزيدەنتى (1999-شى جىلدىڭ قازانىمەن 2000-شى جىلدىڭ جەلتوقسان ايلارى ارالىعىندا); جانە قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى (2000-شى جىلدىڭ جەلتوقسانىمەن 2001-ءشى جىلدىڭ قاراشا ايلارىنىڭ ارالىعىندا).

وراز جاندوسوۆ تاۋەلسىزدىك العان 90-شى جىلداردىڭ باسىنان 2001-ءشى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن مەملەكەتتىك قىزمەتتى ابىرويمەن اتقاردى. ال، 2001-ءشى جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ ورەكەڭ ءوزىنىڭ ۇكىمەتتەگى كەيبىر ارىپتەستەستەرىمەن، بيزنەس وكىلدەرىمەن، كەيبىر ءماجىلىس دەپۋتاتتارىمەن بىرىگىپ اشىق ساياساتقا شىقتى. اشىق ساياساتتا حالىقپەن تىكەلەي ارالاسۋعا، شىنايى بولۋعا، باسەكەلستىككە توزە بىلۋگە، ايتىلعان سىندى قابىلداي بىلۋگە تۋرا كەلەدى. وراز ءاليۇلى «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» رقب-ءنىڭ ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، كەيىننەن «اقجول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ تەڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. ودان كەيىن ازعانتاي ۋاقىت مەملەكەتتىك قىزمەتكە قايتا ورالعان وراز ءاليۇلى 2003-ءشى جىلدىڭ قاڭتار-ماۋسىم ايلارى ارالىعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەلەر جونىندەگى كومەكشىسى، ودان كەيىن، 2003-ءشى جىلدىڭ ماۋسىم ايى مەن 2004-ءشى جىلدىڭ شىلدە ايلارى ارالىعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تابيعي مونوپوليالارعا قارسى اگەنتتىك توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ساياساتتاعى بىرىزدىلىكتىڭ بولماۋى 2004-ءشى جىلدىڭ سوڭىندا «اقجولدىڭ» ەكىگە بولىنۋىنە الىپ كەلدى. وراز ءاليۇلى قاسىنداعى سەنىمدى ارىپتەستەرىمەن بىرگە «ناعىز اقجول» قدپ-نىڭ قۇرىلۋىنا بەلسەندى ات سالىسقان بولاتىن. جالپى العاندا، قازاقستاندا دەموكراتيالىق ساياسي كۇشتەردىڭ پايدا بولىپ، ونىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا وراز جاندوسوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان زور - بۇعان ەشكىمنىڭ ءشۇباسى جوق شىعار. باقانداي سەگىز جىل اشىق ساياساتتا ءجۇرىپ، پارتيا باسشىلىعىندا بولۋى، قر ءماجىلىس دەپۋتاتتىعى سايلاۋىنا ماجوريتارلى جانە ساياسي پارتيانىڭ ءتىزىمى ارقىلى قاتىسۋى، ءتىپتى 2004-ءشى جىلدىڭ كۇزىندەگى ءماجىلىس دەپۋتاتى سايلاۋىن الماتى قالاسى، بوستاندىق اۋدانى 7-ءشى ءال-فارابي سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا جەڭىپ شىعۋى - وراز ءاليۇلىنىڭ ساياسي تاجىريبەسىن ودان ءارى ارتتىردى. ساياسي پارتيا باسشىلىعىندا قىزمەت اتقارا وتىرىپ، ورەكەڭ اشىق ساياساتتىڭ ءدام-تۇزىن تاتىپ، قيىندىقتارىن ەڭسەرە ءبىلدى. اشىق ساياساتتا، ءبىز، وراز ءاليۇلىن جاڭا قىرىنان  كورە بىلدىك. قوسا كەتەتىن ءبىر جايت بار: اشىق ساياساتقا ەكىنىڭ ءبىرى شىعا بەرمەيدى، سەبەبى، اشىق ساياساتقا كەلۋ ءۇشىن، ساياساتكەر ءوزى اشىق بولۋى قاجەت، تازا، ءارى ءار-ءتۇرلى داۋ-دامايدان، جەمقورلىق ىستەردەن ادا بولۋى كەرەك ەكەنى بەلگىلى. ايتپەسە ساياساتكەردىڭ اشىق ساياساتتاعى ءومىرى ۇزاققا بارماۋى مۇمكىن. وراز ءاليۇلى اشىق ساياساتقا كەلمەستەن بۇرىن قر ۇكىمەتىندە، ۇلتتىق بانك باسشىلىعىندا ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقاردى، ول اشىق ساياساتقا شىعۋىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى باي تاجىريبەسىن قوعامي ساياساتتىڭ مەكتەبىنەن ءوتۋ ارقىلى بايىتا ءتۇستى دەسە بولادى. ورەكەڭ ەلىمىزدىڭ اشىق ساياساتىنا شىققان بىردەن-ءبىر قارجىگەر، وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە، وكىنىشتىسى، اشىق ساياساتتا ۇلكەن قارجىگەر مامان كورىنگەن ەمەس. ءوزىمىز قارجى-ەكونوميكالىق سەكتورىندا جۇمىس جاساعاننان كەيىن، وسى سالاداعى ماماندارعا «قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعى» ۇيىمى جاقسى تانىس. اتالعان بەدەلدى دە، بەلسەندى ىسكەر قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلۋىنا بىردەن-ءبىر تەر توگىپ، ەڭبەك ەتكەن ادام  - وراز ءاليۇلى. ءبىر جىلدارى قاۋىمداستىقتىڭ كەڭەس توراعاسى قىزمەتىن دە اتقارعان ورەكەڭ، ۇيىمنىڭ دامۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇگىندە، ققق ەلىمىزدەگى ەڭ بەدەلدى، ابىرويلى بيزنەس قاۋىمداستىقتاردىڭ قاتارىندا. توقەتەرىن ايتقاندا، ورەكەڭ قاي قىزمەتتە جۇمىس جاساماسىن، ونىڭ ىشىندە، مەملەكەتتىك جوعارى لاۋازىمداعى قىزمەتتە بولسىن، ساياسي پارتياداعى قىزمەتى بولسىن، باستىسى ۇلتى جانە مەملەكەتى ءۇشىن قىزمەت اتقاردى، وسى ارقىلى ءوزىنىڭ مەملەكەتشىل تۇلعا ەكەنىن سوزبەن قاتار، ءىس جۇزىندە دە دالەلدەپ كەلەدى.

«اتاڭدى كورگەننەن اقىل سۇرا»، - دەگەن قازاقتىڭ تەرەڭ ويلى ءسوزى بار. وراز ءاليۇلى - بەلگىلى قوعام قايراتكەرى وراز جاندوسوۆتىڭ نەمەرەسى، وسىنىڭ ءوزى كوپ سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ قويعان سەكىلدى. وتكەن عاسىردا قازاق ءۇشىن تولىمدى ەڭبەك ەتكەن وراز جاندوسوۆتىڭ ءىسىن، بۇگىنگى تاڭدا وراز ءاليۇلى جاندوسوۆ جالعىستىرىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. بۇگىنگى كۇنى  وراز جاندوسوۆ ەر جاسى ەلۋگە كەلىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا وراز ءاليۇلى - «راكۋرس» ەكونوميكالىق تالداۋلار ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى. قۇرىلعانىنا ەكى جارىم جىل بولعان تالداۋ ورتالىعىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى مەن جاساعان جۇمىس ناتيجەلەرى جەتكىلىكتى. وراز ءاليۇلى قانداي قىزمەتتە جۇرسە دە، كاسىبي شەبەرلىگى قالىپتاسقان كانىگى مامان رەتىندە بىلىكتىلىگىمەن، پاراساتتىلىعىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق-باسقارۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنە بىلەدى. وراز ءاليۇلىنىڭ ەسىمى قارجى-ەكونوميكا سالاسىنداعى جيناعان باي تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا، قازاقستاندىق ەكونوميست مامانداردىڭ اراسىندا، جالپى بۇقارا اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتپەن اتالىپ كەلەدى. جاندوسوۆتار اۋلەتىنىڭ جالعاسى - قازاقتىڭ ورازى   قازاق ەلى ءۇشىن ءالى تالاي يگى ىستەر اتقاراتىنىنا كامىل سەنەمىز!

عادىلبەك اكىم، سوتسيولوگ-ەكونوميست،

باسەكەلستىكتى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ساراپشى مامانى.

«اباي-اقپارات»