قازاق قوعامى ءبىر جىلدارى وتارلىق ەزگىگە تاپ كەلدى. كەڭەستىك يدەولوگيا ەل مەن جەردى، ۇلت پەن رۋحتى تاپتاۋعا كۇش سالدى. الاش جۇرتىنىڭ جادىن جالعان نانىمدارمەن جاۋلاپ، بايتاعىمىزعا بوتەن ۇرانداردى ەنگىزدى. قازاق مىنەزىنەن اۋىتقىدى. كەرۋەن كەرى اينالدى، اقساق تۇيە العا شىقتى. سول بۇرقاسىننىڭ ىشىندە اداسپاي جول تاپقان جانە جەكە ۇستانىمىنان تانباعان گەنيلەر (دانىشپاندار) عۇمىر كەشتى. ولار بىلىمىمەن، بىلىگىمەن حالقىن قىزعىشتاي قورعاپ باقتى. بىلىممەن مىڭدى جىقتى، مىڭنىڭ اقىل-ويىن مازداتىپ كەۋدەسىنە شىراق جاقتى. ميلليون ادام ءبىر جولعا تۇسسە، ولار ءبىر ءوزى جاڭا جولعا بۇرىلدى. ۇستانعان باعىتىنان تانبادى، كورگەنىنەن جاڭىلمادى. باسىن بايگەگە تىكتى. دۇنيەدەن باز كەشكەن دارۋىشكە ۇقسادى. «كەرتارتپا»، «ۇلتشىل»، «ەسكىشىل» اتاندى. اقىرى بۇلت ارتىنان كۇن شىعىپ، الىپ تۇلعالارىمىزبەن قايتا قاۋىشار ءسات تە تۋدى. مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى سول ساڭلاقتاردىڭ سويىنان. الماعايىپ زاماندا عالىمنىڭ ءتىس-تىرناعىمەن قورعاعان شىعىستىق تانىم، شىعىستىق ماعىنا اۋەندەرى قازاققا قايتا ورالىپ، بۇگىندە جاستار ساناسىن ساۋلەلى ويلارعا بۇرۋ ۇستىندە. ايگىلى ابايتانۋشى، ىرگەلى دە ءىرى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى اقساقالمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمىن زەردەلەگەن جان كەرى كەتپەيدى

– مەكەمتاس اعا، ءبىلىم دەگەنىمىز نە؟

– ءبىلىم – ەكەۋ. بىرەۋى تاجىريبە ارقىلى جيناقتالادى. ەكىنشىدەن، دۇنيەدە عىلىم­نىڭ ءبارى جاسالىپ قويعان، دايار تۇر، وسىنى سانامەن اشىپ الۋ قاجەت. ماسەلەن، «جەر كۇندى اينالادى» دەگەندە، ءبارى قارسى شىقتى. مۇنان كەيىن «بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭى» اشىلدى. وسىنداي ۇلكەن زاڭدار كوپ. تەك ادامنىڭ ميى بۇلارعا تولىق جەتپەي وتىر. ءىلىم دەگەن بولادى. ءبىلىم –قاراپايىم ۇعىم، ال ءىلىم مۇنان جوعارى تۇرادى. ءىلىم – ويلاۋمەن الىنعان بۇكىل قوزعالىستىڭ زاڭدىلىقتارى. ال تىكەلەي بارىپ، ونى اشىپ پايدالانساق، ءبىلىم بولادى. ەكىنشى ءبىلىمى – وسى.

– پاراساتتى ادام دەپ كىمدى ايتامىز؟

– بۇل ءىلىم ءال-فارابيدەن باستالادى. فارابي پاراساتتى ادامنىڭ ون ەكى قاسيەتى جونىندە ايتادى. ونىڭ ىشىندە اقىلدى، ادىلەتتى، ءناپسىنى تىيۋ قاسيەتتەرى بار.

– جۇرەكتى كىرلەتپەۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى قانداي؟

– وتە باي بولىپ كەتەتىن ادام ەدىم. اباي مەنى كەدەي قىلدى. نەگە؟ ابايدىڭ تولىق ادامىن زەردەلەگەن سوڭ قولىم ەشتەڭەگە بارمادى. وزبەكستاندا ءتورت جىل رەكتور بولىپ قىزمەت ەتتىم. اقشا دەگەن قاپشىقپەن كەلىپ تۇردى، الا المادىم. ىشىمدە بىردەڭە جىبەرمەيدى. كەيىن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە اكادەميك سەرىك قيراباەۆ ءدارىس وقۋعا قىزمەتكە شاقىردى. سوندا جاتاقحانادا جاتتىم. ءبىر اعاي بار ەدى، ءبىر كۇنى سول اعا ماعان: «اقىماق، – دەدى، –رەكتور دەگەن ۇلكەن جۇمىس، دۇنيە دەگەن وزىڭدە جەتىپ تۇر، نە بىتىرەمىن دەپ كەلدىڭ مۇندا؟» – دەدى. مەن: «دۇنيە قۋمايمىن، دۇنيە قۋسام مۇندا كەلمەس ەدىم»، – دەدىم. كەلگەن سەبەبىم، عىلىمدا ءبىر نارسە جاساعىم كەلدى. ادامعا قاناعات كەرەك. قاناعات پەن ۇيات بولسا، الىنبايسىڭ. ەرتە كەزدە، افراسياب زامانىندا، احي دەگەندەر بولعان. احي دەگەن – جومارت دەگەن ءسوز. ءبىرىنشى – ولار بىرىگىپ قارجى تابادى. ءوز زاڭدارى بار. اقشانى وزىمىزگە جۇمساعاندا تەك وتباسىمىزعا جۇمسايمىز، قالعانىنىڭ ءبارىن حالىققا بەرەمىز دەيدى. وسى قاسيەتىنەن بۇلاردىڭ داڭقى الىسقا كەتەدى. كەيىننەن تۇران دالاسىندا بۇل ۇلكەن ىلىمگە اينالدى.

ابايدىڭ تولىق ادامىن زەردەلەپ، سول بويىنشا جۇمىس ىستەسە، ادام كەرى كەتپەيدى. ونداعى ءۇش-اق نارسە: اقىل، اقىل دەگەن جاي اقىل ەمەس، اللانىڭ بويىندا سەگىز ءتۇرلى ءزاتيا سيپاتتارى بولادى، سونىڭ ىشىندە قۇدىرەت پەن عىلىم سيپاتتارى بار. اباي وسى قۇدىرەت پەن عىلىمدى اقىل دەپ الادى. ونان سوڭ جۇرەك پەن قاناعاتتى الدى. وسى ۇشەۋى قوسىلعاندا تولىق ادام بولادى.

– تۇركى پوەزياسى كىمنەن باستالادى؟

– تۇركى پوەزياسى حالىقتىڭ وزىنەن باستالادى. ءبىزدىڭ قازاق اقىندارى باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ اقىندارىمەن سالىستىر­عاندا جوعارى تۇرادى. سەبەبى ءبىزدىڭ بالالار­دىڭ جىرى باسىم شىعادى. تۇرىكتەردى، ازەربايجان، وزبەكتەردى وقي­مىن، ولار ماتۋاجىننەن شىعا الماي قويدى. ياعني ارابتىڭ ولەڭ قۇرىلىسىنان اسا المادى. ولاردىڭ پرينتسيپىندە ءبىر داۋىستى دىبىسقا ەكى داۋىسسىز دىبىس تەڭ كەلەدى. مۇنىڭ ون توعىز ءتۇرى بار. سودان ارى قاراي بالالاپ كەتەدى. ال بىزدە نەگىزگى ەكپىن بۋىنعا تۇسەدى.

– «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى» كىتابىڭىز ەرەكشە ۇنايدى.

– العاش وسى ەڭبەكتى باسىلىمدارعا اپارعاندا ەشقايسى باسپاي قويدى. ءبىر كۇنى شەرحانعا اپاردىم. ول ەكەۋمىز تۋىسقانبىز. شەرحان، باۋكەڭ – ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. ول دا قاۋىپتى ەكەنىن ايتىپ باسپادى. سولاي جۇرگەندە، قازىر استانادا تۇراتىن ءبىر جازۋشى بار، بۇگىنگى ەڭ تالعامپاز جازۋشىنىڭ ءبىرى.

– تولەن ابدىك؟

– ءيا، سول كىسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە رەداكتور بولىپ كەلىپ قالدى. وندا ول جەردە ديداحمەت ءاشىمحان جۇمىس ىستەيتىن. جازبامدى كورىپ، ديداحمەت رازى بولىپ: «قالاي دا باستىرامىز»، – دەدى. «تولەن ابدىككە بەرىپ كەتىڭىز، بىراق باس دەپ ايتپاڭىز، وقىڭىز دەپ ايتىڭىز»، – دەدى. سوندا رەداكتورعا كىردىم، جاقسى اڭگىمەلەستىك، وندا بۇل جازبام جەتپىس بەس بەت ەدى. «وقىپ، پىكىر ايتىڭىز»، – دەدىم. «ءبىر اپتادان سوڭ كەل»، – دەدى. ءبىر اپتادان سوڭ كەلىپ ەدىم، وقىپ قويىپتى. «مەكەمتاس، ءبىزدىڭ يدەولوگيا نە بولىپ كەتتى؟» – دەدى بىردەن. «يدەولوگيا كەتەر جەرىنە كەتكەن. بىزدە يدەولوگيا جوق، ۇلتتىق سانامىزدى قويىرتپاق ەتكەننەن وزگە يدەولوگيا جوق»، – دەدىم. «كوردىم، بۇلار بىزگە ىستەيتىن نارسەلەرىن ىستەپتى»، – دەدى. گازەتكە باساتىنىن ايتتى. تاڭ قالدىم. ارتىنشا ديداحمەتتى شاقىرىپ: «مىنانى بىردەن دۇركىرەتپەستەن ايىنا ءبىر رەت باسىپ، ءتورت نومىردە ءبىتىر»، – دەدى. ديداحمەت قۋانىپ كەتتى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە شىعىسىمەن-اق قازاقتاردىڭ كوزقاراسى جاقسى جاعىنا وزگەرە باستادى. سەبەبى بىزگە رەسەي ەشقاشان دوس بولعان جوق، دوس بولمايدى دا.

ء…بىزدى دە ەزىپ-جانشىماق بولعان

– وكىنىشىڭىز بار ما؟

– وكىنىش كوپ. وسىنشا يت تىرلىكتى كوردىم. اكەم ءۇش جاسىمدا قامالدى. ول كىسى ۇستا ەدى. اشارشىلىقتى كوزبەن كوردىم. ءبىزدىڭ ءۇي مەن تۇلكىباس ستانتسياسى ءۇش شاقىرىمدىق جەر. مەنى انام وندا كوتەرىپ اپاراتىن. جولدا ادامدار ىڭىرانىپ جاتىر. وتە كوپ. بازاردان نان الىپ قايتىپ كەلە جاتقاندا ءبىر ۇلكەن، دەنەسى ءىرى، قارنى شىعىپ كەتكەن كىسى جەردە جاتتى. قاراي بەرگەنىمدە شەشەم كوزىمدى جاۋىپ قالدى. ءبارىبىر قاراپ ۇلگەردىم، سول بەينە ءالى كۇنگە كوز الدىمدا تۇر… سويتسەم، ءوزىمىزدىڭ تالقانباي دەگەن تۋىسقانىمىز ەكەن. شالقاسىنان جاتىپ قايتىس بولعان. ادام اشىققاندا قارنى ىسەدى ەكەن، كويلەكتى جىرتىپ جىبەرىپتى.

– قۇس اتىپ، بالىق اۋلاۋعا بولمايتىن با ەدى؟..

– ءتىپتى سول بالىق اۋلاۋعا رۇقسات ەتپەدى. اۋلاساڭ، اتىپ سالاتىن. قۇس اتۋعا بولمايتىن، مۇنى اتەيستىك كوزقاراس دەيتىن. سول كەزدەگى سوعىس ءمينيسترى ۆوراشيلوۆ XVI سەزدە سويلەگەن سوزىندە: «ءبىز اشارشىلىقتى سانالى تۇردە قولدان جاسادىق»، – دەپ كىنالارىن مويىندادى. قىرعىن باستالعاندا وتباسىندا ون جەتى ادام ەدىك. اقىرىندا ءۇش-اق ادام قالدىق. «حالىق جاۋى» دەپ اتىلعان اعالارىمىزدى دا كوزبەن كوردىم. شەشەم: «حالىق جاۋى» دەگەندى مۇلدە ايتپا»، – دەيتىن. سول كەزدە زارەمىز ءزار تۇبىنە كەتتى. ءبىز قورقاق بولساق، ونىڭ سەبەبى وسىندا. قازىرگى امەريكاداعى بۇلىكتىڭ باسى نەدەن باستالدى؟ ول جەردە قاپتاعان ۇندىستەر بولاتىن. ۇندىستەردى جويماسا، جەردىڭ ەگەسى ءبىر كۇنى باس كوتەرەتىن ەدى. وسى جايدى بولدىرماۋ ءۇشىن ون ەكى ميلليون ءۇندىستى اتىپ ءولتىردى. مۇنان سوڭ جۇمىس ىستەيتىن ادام قاجەت بولدى. ادامداردى افريكادان الا باستادى. ولاردى ۇركىتىپ، قورقىتىپ، باس كوتەرمەيتىن ەتتى. سودان جەرگىلىكتى اقتار قارالاردى ءولتىرۋدى ادەتكە اينالدىردى. زاڭ دا بۇلاردى جانشىپ كەلدى. مىنە، بۇگىن سول افريكالىقتار قايتا باس كوتەرىپ وتىر. ءبىزدى دە وسىلاي ەزىپ-جانشىماق بولعان. جالپى، ادام ءبىلىم جيناعان سايىن كوپ دۇنيەنى ەرتە كورەدى، ەرتە سەزىپ قويادى. سودان سوڭ ۋايىمعا باتادى. باتايىن دەپ باتپايسىڭ. كەي تۇندەرى ۇيىقتاي المايمىن.

تالانت تاڭىردەن بەرىلەدى

– باتىس ادەبيەتىن ۇناتاسىز با؟

– كازپي-ءدىڭ قابىرعاسىنا كەلگەندە، مەن وقىماعان بىردە-ءبىر كىتاپ قالماۋى كەرەك دەپ كىردىم. كۇنىنە ءبىر روماننان وقىپ وتىرۋدى جوسپارلادىم. باسىم سۋعا تولىپ، بۇل ءبىلىمىم ەشتەڭەگە اسپاي قالدى. سول شاقتا كازپي-دە اسپيرانتۋرادا اسقار سۇلەيمەنوۆ پەن زەينوللا سەرىكقاليەۆ وقيتىن. اسقار سوزاقتا ءوستى دە، تىعىز ورنالاسقان قازاقتاردىڭ اراسىندا تىلگە ءپىستى. شەشەسى سويلەگەندە ەسىڭنەن تاندىراتىن شەشەن ادام ەدى. عاجاپ سۇلۋ-تىن. جيىرما بەسىندە ءبىر ۇل، ءبىر قىزىمەن جەسىر قالدى. سوندا اسقار قالجىڭداپ: «جامان كۇيەۋىڭدى قايتەسىڭ، بىرەۋگە ءتيىپ المايسىڭ با؟» – دەيتىن. اناسى: «سەن ەكەۋىڭ بولساڭدار بولدى، ماعان سول جەتەدى»، – دەيتىن. يماندى ادام ەدى. اسقار ول كەزدە ىشىمدىكتى تاتىپ المايتىن. كەيىن جازۋشىلار وداعىنا بارىپ بۇزىلدى.

زەينوللا سەرىكقاليەۆ – تەكتى سىنشى ەدى. كوركەم شىعارمانىڭ تابيعاتىن جاقسى بىلەتىن. ءبىر نارسەگە وكىنىپ كەتتى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا: «ءبارى جابىلىپ «كوشپەندىلەردى» جامانداتتى. مۇنى ارىم كوتەرە المادى»، – دەدى. «امان بولساڭ، قايتا دۇرىستاپ جازاسىڭ، بۇل تۇزەلەتىن قاتە»، – دەدىم. «كەتىپ قالامىن عوي»، – دەدى تۇنەرىپ… اقىرى كەتىپ قالدى.

– تالانتتى ادام دەپ كىمدى ايتامىز؟

– ارينە، تالانت تاڭىردەن بەرىلەدى. مۇنان سوڭ ەكى جولمەن بولادى. ءبىرىنشى، ناسىلدەن. ەكىنشى، ەڭبەك پەن ىزدەنۋدەن.

– لەۆ تولستوي قانداي جازۋشى؟

– تولستوي – تەكتى جازۋشى. تۇرىكتەرگە قارسى سوعىسقا قاتىسقان. كوپ وقىدى، حريستيان ءدىنىن تەرىستەدى. مۇسىلمان بولىپ كوز جۇمدى.

– ناقتى دالەل بار ما؟

– ياسنايا پوليانادا ءبىر اپتاداي وتىردىم. نەبىر حاتتارىن اقتاردىم. تولستوي قۇراندى مويىنداعان، مۇسىلماندىق تانىممەن كەتتى.

– گەرادوتتىڭ «تاريح» ەڭبەگىندە سكيفتەردى گەراكل مەن جىلان ايەلدىڭ جۇبىنان تاراعانى جونىندە جازادى.

– بۇل – اڭىز. ەۋروپادا ءبىزدى كەمسىتۋ اۋرۋى بار. ال وزدەرى ون بەسىنشى عاسىردا عانا ويانا باستادى.

– سۇلۋلىققا قۇمارسىز با؟

– سۇلۋلىققا قۇمار بولدىم جانە تاني ءبىلدىم. مۇنى بىزگە عابيت مۇسىرەپوۆ ۇيرەتتى. بىردە جازۋشىمەن كەزدەسۋ ءوتتى. سوندا تۇرىپ: «قىزداردىڭ بويىنان سۇلۋلىق تابىڭدار»، – دەدى. وسى وقيعا سۇلۋلىققا دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتتى.

– عىلىم جولىندا زايىبىڭىز ءبىرشاما سەپتىگىن تيگىزگەن سىندى.

– كەمپىرىم ءاندى روزاداي تامىلجىتا ايتاتىن. «ءانشى بول» دەدىم، بولماي قويدى. ءبىر كۇنى: «وقيمىن دەپ قويمايسىڭ، مەن دەرەكتىرمىن، (وندا ۇلكەن مەكتەپتىڭ دەرەكتىرى ەدى) مەنىڭ اقشام بالالارعا جەتەدى، ەگەر وقيمىن دەسەڭ، كۇندىزگى مەرزىمدە وقى»، – دەپ رۇقساتىن بەردى.

– كەرەعارلىقتى كوپ كورگەندەيسىز…

– ەلۋىنشى جىلى وسىندا ەكىنشى كۋرستا ەدىم. كەنەسارى جايلى تالاس بولدى. كەنەسارىنى پروگرەسسكە قارسى كۇرەسكەن حالىق جاۋى رەتىندە ايىپتادى. ءبىز مۇعالىمدەرگە سۇراق قويامىز: «ولار ءبىزدىڭ جەرىمىزدى تارتىپ السا، ءوزىمىزدىڭ جەرىمىزدى قورعاۋ پروگرەسسكە قارسىلىق پا؟». «اۋزىڭدى اشپا» دەيتىن. قالاي اشپايمىز؟ «اشساڭدار اشا بەرىڭدەر، بىراق ءبىر كۇنى قۇردىمعا كەتەسىڭدەر» دەيتىن. ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقيتىن ءبىر جىگىت بار ەدى. ارامىزدا جاسىرىن قۇپيا قىزمەتكەرلەر جۇرەدى ەكەن. سول بالانى جيىرما بەس جىلعا قاماتىپ جىبەردى..

ءبىزدىڭ تاريح ءالى جازىلعان جوق

– قازاقتىڭ تەكتى حالىق ەكەنىنە ءبىر عانا دالەل ايتساڭىز.

– قازاقتىڭ قانى تازا. بابالارىمىز جىلقى ءوسىردى، ايعىردى ءوز ۇيىرىنە سالسا بۇيىعىپ تۇرادى، ال بيەنى باسقا ۇيىردەن اكەلسە – دۇركىرەپ كەتەدى. مىنە، بابالارىمىز وسىدان قان تازالىعىن ساقتاۋدى ۇيرەنگەن. جەتى اتادان اسپاي قىز السا، ءولىم جازاسىنا كەسۋ ۇكىمى ورنادى. ماسەلەن، قالقامان مەن مامىر بەس اتادان قوسىلاتىن. بۇگىندە وزبەكستاننىڭ جيىرما ەكى پايىزى وسى قاندى ساقتاماۋدان اۋرۋعا شالدىعىپ وتىر.

– قازاقتىڭ شىنايى تاريحى جازىلدى ما؟

– ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، ءبىز قازىر جالعان عىلىمدى وقىتامىز. بۇگىنگى تاريح – جالعان تاريح. ءبىزدىڭ تاريح ءالى جازىلعان جوق. باستامالار بار. قۇرىلىمدى تۇردە كىرىسۋىمىز كەرەك. قازىرگى عىلىم ەۋروپادان كەلگەن ماتەرياليستىك، اتەيستىك نەگىزدە. ۇلتتىق-شىعىستىق پەداگوگيكا جاساۋىمىز كەرەك. تاريحىمىزدىڭ تامىرى كورشى قىتايدان تەرەڭ. جەلىلى ۇيقاس دەگەن دۇنيە جازىپ جاتىرمىن. باياعىدا الىپ ەر تۇڭعا ولگەندە باتىرعا ارنالعان جوقتاۋ «اااب» بولىپ كەلەدى. بۇل ۇيقاستى اۋەزوۆ ءماتۋاجىن دەپ قاتەلەستى. ارابتاردان كەلگەن ۇيقاس دەپ ءبىلدى. بىراق بۇل ول جاقتان كەلمەگەن. مۇنى تۇركىنىڭ ءوزى جاساعان. بۇل ءبىزدىڭ قانىمىزداعى ۇيقاس. وسى ۇيقاستىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحىن جازىپ جاتىرمىن. ءبىر ۇيقاس ارقىلى بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتۇبى قايدان باستالاتىنىن دالەلدەپ بەرەمىن. ەشكىم مۇنى تەرىستەي المايدى.

– اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن: باتىرحان سارسەنحان

Abai.kz