جاقىندا زاۋرە باتاەۆا دەگەن ادامنىڭ «زاگادكا ابايا: ۆەليچايشي نەيزۆەستنىي پوەت كازاحستانا» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. وندا اۆتور «اباي ومىردە بولماعان» دەگەن ماندە وي ايتقان. XX ع. باسىنداعى قازاق جانە رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم توموحيكو ۋيامانىڭ زاۋرە باتاەۆانىڭ اتالعان ماقالاسىنا بايلانىستى پىكىر بىلدىرگەن ەكەن. جاپون عالىمىنىڭ جازباسىن Malim.kz سايتى جاريالادى.

وكىنىشكە وراي، باتاەۆانىڭ ماقالاسى مۇقياتتىقتان الىس. بىرىنشىدەن، ول نەگىزگى ماڭىزدى فاكتىلەردى بىلمەيدى. مەن ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن عانا كەلتىرەمىن.

– ول بىرقاتار مۇراعات قۇجاتتارىندا كەزدەسەتىن «ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل» يبراگيم قۇنانباەۆتىڭ بارىن بىلمەيتىن سياقتى. يبراگيم (يبراھيم) ەسىمى قازاق فونەتيكاسىنا سايكەس كەلمەيدى دەپ بولجاي وتىرىپ، باتاەۆا بۇل ناقتى ادامنىڭ اتى ەمەس دەپ بولجايدى، بىراق سول كەزدەگى قازاق ءتىلى «تازارتىلماعان» ەدى، كوپتەگەن سوزدەر مەن اتاۋلار باسقا مۇسىلمان تۇركى تىلدەرىندەگىدەي جازىلدى..

– ول ابايدىڭ العاشقى كىتابىن 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ي.بوراگانسكيدىڭ باسپادان شىعارعانىن راستاۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ايتادى، ويتكەنى ورتالىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ سايتىندا.باسىلىمنىڭ مالىمەتتەرى بار تيتۋلدىق پاراق كىتاپتىڭ ەكى ەلەكتروندى نۇسقاسىندا جوق. بىراق باسقا كىتاپحانالاردا، سونىڭ ىشىندە سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورىس ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا دا بۇل كىتاپ بار. ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ بوراگانسكي تۋرالى كىتابىندا تيتۋل پاراعىنىڭ فوتوكوشىرمەسى بار.

http://pushkinlibrary.kz/docs/Boraganskii.pdf

– باتاەۆا ابايدىڭ ورىس جەر اۋدارىلعاندارىمەن كەزدەسكەندىگى تۋرالى جانە ولاردىڭ حاتتارىندا اباي جايىندا تابىلماعاندىقتان ەشقانداي دالەل جوق دەپ جازادى. بىراق ءبىز لوبانوۆسكيدىڭ ابايدىڭ پورترەتىن، ميحاەليستىڭ ەسكەرتكىشىندەگى ابايعا ەگجەي-تەگجەيلى سىلتەمەنى جانە ابايدىڭ ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتى تۋرالى بىلەمىز. باتاەۆا ولاردىڭ تۇپنۇسقالىعى تۋرالى داۋلاسۋعا قۇقىلى، بىراق ول ءۇشىن ول ولاردى تەكسەرۋى كەرەك.

– ول مۇحتار اۋەزوۆ اباي تۋرالى 1933 جىلعا دەيىن جازباعان دەيدى، بىراق ونىڭ اباي تۋرالى بىرنەشە شىعارمالارى بار، ولار 1918 جىلى «ەكەۋ» بۇركەنشىك اتىمەن شىققان، تۋراعۇل كۇنانباەۆ پەن اۋەزوۆتىكى دەپ سانالعان نەمەسە اۋەزوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىكى. تاعى دا، ول بۇل انىقتامامەن داۋلاسۋى مۇمكىن، بىراق الدىمەن ولاردى وقىپ شىعۋى كەرەك.

– ول «سۇلتان گازيندى» «دالا ۋالاياتىنىنىڭ» گازەتىنە ۇلەس قوسۋشىلاردىڭ ءبىرى بوكەيحانوۆتىڭ بۇركەنشىك اتى دەپ سانايدى. بىراق سۇلتان گازين دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كەڭسەسىندە قازاق تىلىنە اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن دىنمۇحامەد سۇلتانعازين بولدى.

باتاەۆانىڭ زەرتتەۋىندەگى ەڭ جاعىمسىز تۇسى – ونىڭ اراب گرافيكاسىندا قازاقشانى وقىماۋى (ول اراب جازۋىن ترانسكريپتسياسى ءۇشىن باسقا ادامعا العىس بىلدىرەدى). ونىڭ دالەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى ابايدىڭ العاشقى كىتابى مەن مۇرسەيىت قولجازبالارى جالعان دەگەن بولجامعا نەگىزدەلەدى، بىراق قالاي ول ءوزى وقىماعان كىتاپ پەن قولجازبانىڭ شىنايىلىعىنا داۋ تۋعىزۋى مۇمكىن ؟؟ ول ماعىنالى تەكستولوگيالىق جانە لينگۆيستيكالىق تالداۋ جۇرگىزبەيدى، ستيليستيكالىق تالداۋعا تىرىسقانى ىڭعايسىز. حح عاسىردىڭ ءۇش ونجىلدىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى مەن لەكسيكاسى تەز وزگەردى، وسى كەزەڭنىڭ قولجازبالارىنىڭ تۇپنۇسقالىعىن تەكسەرۋ ءۇشىن لينگۆيستيكالىق تالداۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇرىن مەن 1911 جىلى جازىلعان جانە قازاق جەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە شاقىرعان قۇجاتتا كەيىنگى كەزەڭدەردىڭ ورفوگرافياسى مەن سوزدىك قورىن قولدانعاندىقتان ونىڭ جالعان بولىپ كورىنەتىنىن بايقادىم. مەن مۋرسەيىتتىڭ قولجازبالارىن مۇقيات زەرتتەگەن جوقپىن، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن ەشقانداي كۇماندى بەلگىنى تابا المادىم.

اباي مەن جامبىلدىڭ ۇقساستىعى دۇرىس ەمەس. ابايدىڭ جازعان ەڭبەكتەرى سوۆەت وكىمەتىن قۋانتا المادى. قازاق سوۆەت ناسيحاتتاۋشىلارى ابايدى قايتا تۇسىندىرۋگە كوپ كۇش جۇمسادى جانە ونىڭ انتيفەودالدىق، يسلامعا قارسى جانە تولىعىمەن رەسەيشىلدىك بەينەسىن جاسادى. وكىنىشكە وراي، بۇل بۇرمالانعان بەينە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇمسارتىلعانىنا قاراماستان، ءالى دە ساقتالۋدا. اباي جازۋلارىنىڭ ماڭىزدى، بىراق ەلەۋسىز قالعان جاعى – ولاردىڭ ءدىني سيپاتى. الاش زيالىلارىنىڭ دا، سوۆەتتىك ناسيحاتشىلاردىڭ دا كۇردەلى يسلام تەرمينولوگياسىن قولدانا وتىرىپ، ءدىني فيلوسوفياعا ەنگەن ماتىندەردى جاساۋعا ەشقانداي نەگىزى بولمادى. (جانە مۇمكىن شاماسى دا كەلمەدى).

توموحيكو ۋياما

اعىلشىنشادان اۋدارعان س.ىبىراي

Abai.kz