ىلە ءوڭىرىنىڭ جەر بەدەرى ءتاڭىر تاۋىنىڭ باتىستان شىعىسقا قاراي كوسىلگەن ءۇش سىلەمدى قالىپتاستىرعان. ولار ءتاڭىر تاۋىنىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك، ورتا بولەگى دەلىنەدى. وسى ءۇش سىلەم ىلەنىڭ شىعىس شەكاراسىنا بارعاندا ءبىرى-بىرىمەن قوسىلادى. ونىڭ وڭتۇستىك سىلەمى تاكلاماكان شولىنەن كەلەتىن قورعاق ىستىق اعىستى توسىپ تۇراتىن شىمىلدىق ىسپەتتى. ءحانتاڭىر شىڭى، تەمىر شوقىسى سياقتى ون نەشە شوقى بار. مۇزارت، الاايعىر، بارساكەلمەس، نارات، قونجان، جەلدىكەزەڭ اسۋلارى وسى بولەككە ورنالاسقان. ونىڭ مۇز شوقىلارى تەكەس وزەنىنە قۇيىلاتىن وزەنشەلەردىڭ سۋ قاينارى سانالادى. سولتۇستىك بولەگى جوڭعار ويپاتىنان كەلەتىن قۇرعاق، سۋىق اعىستى بوگەپ تۇرادى.

ونداعى ەرەنقابىرعا، بولەكنۇر، كوگەرشىن، ساعانۇسىن، بەجىن تاۋلارىنان قاس، كۇنەس وزەندەرى باستاۋ الادى. تالدىاشا، موڭكىتى، ساتىلى، تۇراسۋ، دىڭنۇر، تالقى سياقتى تاريحقا بەلگىلى اسۋ-كەزەڭدەر بار. ورتا ءوڭىرى ەشكىلىك، ءۇيسىن تاۋلارىن قامتيدى. ابىرالى تاۋى ءبولىپ تۇرعان قاس، كۇنەس وزەندەرى ەرەنقابىرعامەن قوسىلسا، ىلە وزەنى اڭعارى مەن تەكەس وزەنى اڭعارى ەشكىلىك، باقالىق، ءۇيسىن، تەمىرلىك تاۋلارى ءبولىپ تۇرادى. بۇل تاۋ سىلەمى شىعىستا نارات تاۋىمەن تۇتاسىپ، باتىسى قازاقستان جەرىندەگى كەتپەن جوتاسىمەن جالعاسادى.

ايگىلى اۋليە شوقى وسى تاۋ سىلەمىندە جاتىر. سونداي-اق، وسى تۇستا تەكەس اۋدانىنىڭ قۇبى قىستاعىنان باتىسقا قاراي سوزىلىپ، مۇڭعولكۇرە اۋدانىنىڭ بالىقسۋىندا اياقتايتىن اتتىڭ تاۋى دەپ اتالاتىن تاۋ بار. وسى تاۋ سىلەمدەرىندە ءحانتاڭىرى شىڭى، قابانبايدىڭ شوقىسى، اۋليە شوقى، اقوزەن مۇز شوقىسى دەگەن ايگىلى شوقىلار، مۇزارت اسۋى، تالقى كەزەڭى، جەلدى كەزەڭ، قونجان اسۋى، تالدى اشا، تۇراسۋ»، «سۋاسۋ، موڭكىتى اسۋى، قوناقاي اسۋى، الايعىر اسۋى سياقتى اسۋ-كەزەڭدەر. ءتور جايلاۋ،  ەرەن قابىرعا جانە كوگەرشىن جايلاۋى، تاڭبالى جايلاۋ، شاقپى جايلاۋى، كولدەنەڭ جايلاۋى، شاشى جايلاۋى، تالىمجىرعالاڭ جايلاۋى، ۇلكەن قاراجون جايلاۋ» سياقتى ءشوبى شۇيگىن، سۋى تۇنىق، اۋاسى جانعا جايلى، كورگەن جانعا كوركەمدىك باعىشتايتىن جايلاۋلار بار.

تەكەس وزەنى، قاس وزەنى، كۇنەس وزەنى، ىلە وزەنى سياقتى 126-دان استام وزەن، وزەنشە، بۇلاق سۋلارى بار. سايرام كولى، اقكول، سارقامىستى كولى، جاسىل كول، شاعىر كول، كوبەتاي كولى، تىرنا كول، قامىستى كول، قوداباي كولى، مۇز كول، قىزىل كول، كولساي قاتارلى اتاقتى كولدەر،«كۇركىلدەۋىك سارقىراماسى، كوكسۋ سارقىراماسى، جىرعالاڭ سارقىراماسى، ۇلكەنبۇرا سارقىراماسى، كوكسالا سارقىراماسى، نارات قوس سارقىراماسى سياقتى سارقىرامالار، بارگەيتى اراسانى، كۇنەس باسى اراسانى، كوكسۋ اراسانى، شاتى اراسىناى، بۇرىل اراسانى، موڭكىتى اراسانى، تەنتەك اراسانى، اقوزەن ارسانى، بورقورا اراسانى، مازار اراسانى، اڭگىرتى اراسانى، جىلىسۋ اراسانى، ارپاسالى اراسانى، سۋىق اراسان، اڭگىرحان سۋىق اراسانى، ساربۋىرشىن اراسانى، وت اراسانى سياقتى شيپالى اراساندار وسى ولكەنىڭ قۇتىن قاشىرماي، قۇرمەتىن اسىرىپ تۇرعان قاسيەتتى مەكەندەر ساناتىندا.

ىلە ءوڭىرى ىلە الاتاۋى مەن جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ تۇيىسكەن تۇسىنداعى، ىلە وزەنىنىڭ ەكى قاپتالىن باۋىرىنا باسىپ جاتقان قۇتتى قونىس. ول تابيعي، تاماشا تابيعاتىمەن قوسا، تاريحي، مادەني، رۋحاني قۇندىلىعى باي قاسيەتتى نىساندارىمەن دە ايگىلى.  ىلە ءوڭىرى تاريحى سوناۋ ارىدا جاتقان قاسيەتتى مەكەن. ونىڭ قاي تۇسىنا بارساڭىزدا كوزدىڭ جاۋىن الىپ، كوڭىلىڭدەگى سوناۋ ىقىلىم زامانعا قاراي جەتەلەيتىن تالاي تارلان تاريحتىڭ كۋاسىنە ءدوپ كەلەسىڭ. ونىڭ ءار تۇسىنان تابىلعان تاس قۇرالدارى ءداۋىرىنىڭ قالدىقتارى، قولادان، مىستان، تەمىردەن جاسالعان بۇيىمداردىڭ قالدىعى، التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن اشەكەي بۇيىمدارى، بالشىقتان كۇيدىرىلگەن ىدىس-اياقتار، باتىرلار جورىققا كيگەن شاشاقتى دۋلىعا، اقبەرەن ساۋىت، بەرىك قالعان، ءبارى–بارى دە وتكەن باتىر بالالار داۋىرىنەن ەلەس بەرەدى. توبە-توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان ەسكى قالا، قورعان سۇلبالارى، وبالار مەن قورىمدار، مولالار مەن زيراتتار، جارتاس سۋرەتتەرى مەن بالبال تاستار، سىنتاستار، بەلگىسىز تاڭبالار، وسىناۋ دالانى مەكەندەگەن حالىقتىڭ ۇشقىر اقىل-ويى مەن پاراساتىنىڭ جەمىسىن بىزگە شۇقىپ كورسەتىپ تۇرعانداي. بۇل دالادا ەجەلگى ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ، تۇركىلەردىڭ، تۇركەشتەردىڭ، قارلىقتاردىڭ، ياعمالاردىڭ، شىعىلداردىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. جۇك تيەگەن ەجەلگى ساۋداگەرلەرىنىڭ «جىبەك جولىن» بويلاپ، جايمەن كەرۋەن تارتقان ءسان-سالتاناتى دا كوز الدىڭنان بۇلدىراپ وتەدى.

كەيىنگى كەزدە ىلە وڭىرىنە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ەڭ ءبىر جەتىستىگى ­ بۇل ولكەندە تاس ءداۋىرىنىڭ كوپتەگەن جۋرناعى ساقتالعانىن انىقتاپ وتىر. اسىرەسە، قۇلجا قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى بىلىكشى وزەنىنىڭ بويىنداعى اقتوبە تاس قۇرال مادەنيەتى ەڭ ەرتەدەگى ادامزات تىرشىلىگىنىڭ بەلگىسى سانالادى. بىلىكشى وزەنى مەن جىرعالاڭ وزەنى اراسىنداعى ۇلان-عايىر القاپ ەجەلگى مادەنيەتتىڭ كوزى سانالسا، تەكەس اۋدانىنىڭ شيلوزەك اۋىلىنا قاراستى اقتاس ۇڭگىرى مەن ونداعى جارتاس سۋرەتتەرى انالىق قاۋىمدىق قوعامنىڭ سيپاتىن ۇعىندىراتىنى انىق. ىلە وزەنىنىڭ جوعارعى اڭعارى سانالاتىن قاس، كۇنەس، تەكەس، موڭعولكۇرە، نىلقى، توعىزتاراۋ اۋداندارىنداعى ەرتەدەگى مولالاردان ەگىنشىلىككە پايدالانعان بۇيىمداردىڭ تابىلعانى بۇل ماڭدا ەرتەدە وتىرىقتى حالىقتىڭ ءومىر سۇرگەنىن ايقىنداپ بەرەدى. وسى وڭىرلەردەن تابىلعان كۇرەك، قوڭىراۋ، شىنى، وراق، كەرناي، ۇزەڭگى، تايقازان، كۇبى، ءۇش سيراقتى قازان، ۇلكەن شارشى تاباق، كەلى-كەلساپ، تاعى باسقا بۇيىمدار ەجەلگى ادامداردىڭ ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسقانىنا دەرەك بەرەدى. نىلقى قالاشىعىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى نۇراساي دەپ اتالاتىن تاۋ قويناۋىندا ەجەلگى مىس كەنىنىڭ ورنى بار. ءتىپتى، مىستان قۇيىلعان ساق ساربازىنىڭ ءمۇسىنىنىڭ تابىلعانى، عالىمداردى تاڭ-تاماشا ەتكەنى كۇنى كەشە عانا. بۇنداي دۇنيەلەر توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اعارسىن اۋىلىنان، تەكەستىڭ شولاقتەرەك اۋىلىنان، تەكەس اۋدانىنىڭ ورتا مىس فەرماسىنان، كۇنەس اۋدانىنداعى جىعىلعان تاس دەگەن جەرىندەگى مولادان دا تابىلدى. 1983  جىلى كۇنەس وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى بەستوبە اۋىلىنىڭ سولتۇستىگىنەن 20 شاقىرىم جەردەن قولا داۋىرىندە جاسالعان ساربازدىڭ ءمۇسىنى مەن كوپتەگەن مادەني مۇرالار تابىلدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ادامدى وزىنە ەرەكشە تاڭداندىرعانى قولادان قۇيىلعان سارباز ءمۇسىنى.

ىلە ءوڭىرىنىڭ جەر-جەرىنەن تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرى مەن جازۋلاردىڭ دا وتكەن تاريحتى سويلەپ بەرەر قۇندىلىعى كوپ. بىراق ءتىلى جوق سويلەي المايدى، قيمىلى جوق، ۇعىندىرا المايدى. تەك ءۇنسىز، ءتىلسىز ەلدى-مەكەننەن الىستا مەلشيىپ تۇر. جارتاس سۋرەتتەرى موڭعولكۇرە، تەكەس، كۇنەس، قورعاس اۋداندارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. سونىڭ ىشىندەگى موڭعولكۇرە اۋدانىنداعى تاڭبالىتاس جارتاس سۋرەتى مەن تەكەس اۋدانىنداعى تاڭبالىتاس جارتاس سۋرەتىنىڭ قۇندىلىعى تىم جوعارى. سونىمەن قاتار، كۇنەس ابىرالى جارتاس سۋرەتتەرى مەن تەكەس كوكسۋ وزەنى اڭعارىنداعى جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ دە ەسكى تاريحتى ەرىنبەي ايتار تۇستارى بار. تەكەس اۋدانىنىڭ كوكسۋ اڭعارىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى جوعارى جانە تومەنگى اڭعار بولىپ، ەكىگە بولىنەدى. ول تەكەس قالاشىعىنان 37 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كوكسۋ وزەنى جاعاسىنداعى مەتىگىر تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى بەس ۇلكەن تاسقا قاشالعان. ال كوكسۋ وزەنىنىڭ تومەنگى اڭعارىنداعى جارتاس سۋرەتى قاراتۇمسىق دەپ اتالاتىن ەلدىمەكەننىڭ ماڭىندا. سونداي-اق، تەكەس اۋدانىنىڭ شيلىوزەك اۋىلىنا قاراستى اقتاس دەگەن جەردەگى جارتاس سۋرەتتەرى مەن نىلقى اۋدانىنىڭ جىرىنتاي مال فەرماسىنىڭ جوعارى جاعىنداعى قاس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ءداۋ قارا تاسقا سىزىلعان سۋرەتتەردىڭ دە ايتار اڭگىمەسى، شەرتەر سىرى جەتىپ ارتىلادى. جارتاس سۋرەتتەرى قورعاس، كۇنەس، تەكەس اۋداندارىنان تابىلىپ وتىر.

ەندەشە، سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالىپ وتەلىك، زەكتى قىزىل قورىم جارتاس سۋرەتتەرى ­ كۇنەس اۋدانىنىڭ زەكتى قالاشىعىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قىزىلقورىمنىڭ (جەر اتى) باتىس جاعىنداعى جولدىسايدىڭ قاسىنداعى بيىك جارتاسقا سىزىلعان.

سۋرەت سىزىلعان تاستىڭ بەتى تەگىس، مايدا، وڭتۇستىككە قاراعان. باتىس جاق بيىكتىگى 11 م، شعىس جاق بيىكتىگى 7 مم، استىڭعى ەنى 7,5م، وڭتۇستىك ەنى 7 م. جارتاس بەتىندە كوپتەگەن اڭنىڭ سۋرەتى مەن اڭ اۋلاپ جۇرگەن اڭشىلاردىڭ جولبارىس سياقتى جارتقىش اڭدارمەن ات ۇستىندە جالعىز سايىسقان باتىرلاردىڭ، تاعى دا باسقا سۋرەتتەر ءمان-ماعىناسى بويىنشا ون نەشە توپقا ءبولىنىپ سىزىلعان. ءارتۇرلى حايۋاناتتىڭ، اڭشىلاردىڭ جەكە سۋرەتتەرى 70-تەن اسادى. جارتاس بەتىنە سىزىلعان حايۋاناتتاردىڭ كەيبىرەۋى قازىر جەرشارىندا بار. ال كەيبىرەۋى بار بولسا دا تۇقىمى وتە سيرەك كەزدەسەدى. كەيبىرەۋ باسقا جاققا اۋىپ كەتكەن بە، تۇقىمى بۇل وڭىردە جوق. سىزىلعان سۋرەتتەر ءتۇرى جاعىنان: ادام، جىلقى، سيىر، تاۋتەكە، ەلىك، بۇعى، بوكەن، قاراقۇيرىق، زارافا، مايمىل، جولبارىس، كەنگرۋ، قاسقىر، تۇلكى، قويان، يت، ەشكى قاتارلى 17 اڭ مەن حايۋاناتتىڭ سۋرەتى. سول سۋرەتتەردىڭ استىڭعى جاعىنا جوعارىدان تومەنگە قاراي تىك جىزىلعان 12 ءارىپتى رۋنالىق جازۋ بار. بۇل جازۋدى سۋرەتتى سىزعان ادامىنىڭ قولجازباسى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى. بۇل سۋرەتتەردىڭ ەڭ العاشقى كوشىرمەسى 1986 جىلى كوشىرىلگەن. وسى كوشىرمەلەر «كۇنەس ساياحات جارناماسىنا دا» قولدىنىلعان.

زەكتى قىزىل قورىم جاستار سۋرەتتەرىنىڭ عىلىمي ءمانىن تومەندەگىدەي جيناقتاۋعا بولادى.

1) جارتاس سۋرەتەترى بەلگىلى عىلىميلىق پەن اسەمدىك شەبەرلىكتى تەرەڭ ۇشتاستىرا بىلگەن. مىسالى، اڭداردىڭ سۋرەتىن قىزىل كۇرەڭ، سارى قوڭىر تۇستەرمەن بەينەلەگەن. سونداي-اق، اڭداردىڭ تۇتاس تۇلعاسىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرىن نەگىزگى تۇلعالىق ورىندا بەينەلەۋگە ءمان بەرگەن. ايتالىق، لاعىن ەرتكەن بوكەننىڭ سيراقتارى جىڭىشكە ءارى نازىك، ويناقتاعان ەلىكتىڭ لاعى، اعاش بۇتاعىنا اسىلىپ تۇرعان مايمىل، اڭشىلاردىڭ قورشاۋىندا قالعان سيىر مەن تاۋتەكە، بۇعىلاردىڭ قورقىنىشتى پسيحيكالىق بەينەلەرىندە بەينەلەۋگە بارىنشا كۇش سالعان. اڭ اۋلاۋ بارىسىن بەينەلەيتىن ءبىر سۋرەتتە ءبىر ءۇيىر بۇعىنى ءبىر توپ ادام قورشاپ العان. بۇعى اسا ۇلكەن ءارى ايبارلى، ءمۇيىزىنىڭ اشالارى دا كوپ. ءبىر توپ ادام وعان قاراتىپ ساداق تارتىپ تۇر. ال وسى سۋرەتكە جاناستىرىپ، ءبىر توپ ادامنىڭ بي بيلەپ جۇرگەن سۋرەتى تۇسىرىلگەن. بەينە اڭ اۋلاپ بولعان سوڭ ولجانى قۋانىش ەتىپ جاتقان سەكىلدى. سۋرەت تۇتاس ءبىر وقيعا جەلىسىنە قۇرىلعان.

2) سۋرەتتەگى اڭشىلاردىڭ بارلىعى تەگىس جالاڭاش. ەر ادامداردىڭ شاشتارى ۇزىن، قولدارىنداعى نەگىزگى قارۋى ساداق، قانجار قاتارلى زاتتار. اڭ اۋلاۋ ءادىسى نەگىزىنەن توپتاسا قورشاپ، ساداقپەن اتقىلاپ، توپقا اتپەن قۋىپ كەلىپ تۇرعان كورىنىستەر. تاۋ تەكەلەردى يت قوسىپ قۋالاعان كورىنىستەر، اتتان تۇسە قالىپ، ءبىر قولىمەن اتتىڭ شىلبىرىن ۇستاپ، ءبىر قولىمەن قانجارمەن جاسقاپ، قاشىپ كەلە جاتقان بۇعىنىڭ الدىن توسىپ تۇرعان كورىنىستەر. ءارى ات ۇستىندە تۇرەگەلىپ تۇرىپ اڭ كوزدەگەن كورىنىستەر. جولبارىسپەن ات ۇستىندە جالعىز سايىسقان كورىنىستەر، ات ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ، قاشقان اڭدى ساداقپەن سىعالاماي اتىپ قالاتىن قول مەرگەندىك سۋرەتتەرى كوركەم سىزىلعان.

وسى سۋرەتتىڭ استىنا تىك جازىلعان 12 تاڭبا بولىپ، ونىڭ التاۋى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭباسىمەن سايكەس كەلەدى. سالىستىرىپ كورگەنىمىزدە، تورتەۋى ۇلى ءجۇز ءۇيسىن تايپاسىنىڭ، ەكەۋى ورتا ءجۇز نايمان تايپاسىنىڭ تاڭباسىمەن سايكەس كەلدى.

تەكەس سىنتاسى مەن تاڭبالى تاس

تەكەس كوكسۋ جارتاسى سۋرەتتەرى دە تالاي قۇپياسىن باۋىرىنا بۇگىپ جاتقان تۇتاس ءبىر كەشەن.  بۇل جارتاس سۋرەتى وزەننىڭ جاعىرى جانە تومەنگى اڭعارى دەپ ەكىگە بولىنەدى. جوعارى اڭعارداعى سۋرەتتەر مەتىگەر جارتاس سۋرەتى دەپ تە اتالادى. ول تەكەس قالاشىعىنان 37 شاقىرىم جەردەگى مەتەگەر تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى بەس ۇلكەن تاسقا قاشالعان. كوكسۋ اراسانىنا بارار جولدىڭ شىعىسىنداعى تاستىڭ بيىكتىگى 2م، ەنى 3م. جارتاستاعى سۋرەتتەر ءارتۇرلى جانۋاردىڭ قاز-قاتار ساپ تۇزەپ تىزىلگەن الۋان فورماداعى تۇلپاردىڭ، جىلقى تابىندارىنىڭ سۋرەتى اسا تارتىمدى. قالعان 4 تاسقا ءىرىلى-ۇساقتى ەتىپ، ارقار سياقتى جانۋارلاردىڭ سۋرەتى تۇسىرىلگەن. وزەننىڭ تومەنگى اڭعارىنداعى ءداۋ قاراتاسقا سىزىلعان سۋرەت قاراتۇمسىق ماڭايىندا. تاستا جانۋارلاردىڭ سۋرەتىنەن تىس، ادامنىڭ دا بەينەسى بار. تەكەس اۋدانىنىڭ شيلىوزەك اۋىلىنا قاراستى اقتاس دەگەن جەردەگى جارتاسقا ويىلعان ارقار، قۇلجا، بۇعى-مارال، جىلقى، كۇن مەن اي، ايەل زاتىنىڭ جىنىس مۇشەسى، بەلگىسىز تاڭبانىڭ سۋرەتى دە ادامدى قىزىقتىرماي قويمايدى.

موڭعولكۇرە اۋدانىنىڭ اعاياز جارتاس سۋرەتى اعاياز وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسىندا، ۇزىندىعى 3,47م، ەنى 2,36 م كەلەتىن 80 م بيىكتىكتەگى ءداۋ تاستىڭ بەتىنە ويىلعان. سۋرەتتىڭ بەتى تەگىس ءارى جىلتىر. سۋرەتتە سول قولىنا دومالاق، سوپاقشا زات ۇستاعان، وڭ قولىندا گۇلى بار بۋددا ءمۇريتىنىڭ سۋرەتىنىڭ جانىنا بىرقاتار كونە موڭعول جازۋىمەن تيبەت جازۋى جازىلعان. ادام سۋرەتىنىڭ اينالاسىندا ارقار-قۇلجا، تاۋ ەشكى، تاسباقا، گۇل، شوپتەردىڭ سۋرەتى بار. بۇل جازۋلار مەن ادام سۋرەتى موڭعول داۋىرىنە تاۋەلدى بولسا كەرەك. ال جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ەجەلگى كوشپەندى حالىقتىڭ ەسكەرتكىشى.

جىرىنتاي جارتاس سۋرەتى

نىلقى اۋدانىنڭ جىرىنتاي مال فەرماسىنىڭ جوعارى جاعىنداعى قاس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى تاسقا تاۋ ەشكى، بۇعى، مارال، قاسقىردىڭ سۋرەتى تۇسىرىلگەن. تەكەس قالاشىعىنىڭ شعىسىنداعى 16 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى قارا ۇڭگىر تاۋىنىڭ تەرىستىك بەتكەيىندەگى تاسقا بۇعى، ارقار-قۇلجا، ءبورى، تاعى دا باسقا دجانۋارلاردىڭ بەينەسى سالىنعان. جانىندا موڭعول جازۋى بار. زەرتتەۋشىلەر، جازۋ كەيىن جازالعان دەيتىن قورتىندىدا.

«ءبىز دە سىزدەي بولعانبىز، ءسىز دە بىزدەي بولارسىز» دەپ جازىلعان ەكەن قازاق دالاسىنداعى ءبىر تاس سىمباتقا ەسكى تۇركى جازۋىمەن. قاداۋ-قاداۋ سىنتاستار قيلى-قيلى تاريحتى باستان كەشىرىپ، حالقىمىزدىڭ بەينەتىن دە، زەينەتىن دە تەل ەمىپ، تىرشىلىك تىنىسىنا كۋا بولعانداي.

ىلە وڭىرىندەگى سىنتاستار كوبىنەسە ەكى ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. ونىڭ ءبىرى، ءمۇسىن تاس (ياعني سىنتاس), ەندى ءبىرى، بالبالدار، ياعني، جەڭىل قىرنالىپ، كوبىنەسە قىرناماي دورەكى قالپىندا تۇرعىزا سالعان باعانا تاستار. بۇل سىنتاستار ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 6, 8 عاسىرلارعا دەيىنگى ارالىقتا ىلە القابىن مەكەندەگەن ءتۇرلى تايپادان قالعان مۇرا. تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا بۇنداي تاس ەسكەرتكىش جۇرتقا، اتاپ ايتقاندا، ولىكتى ارۋلاعان جەرگە ورناتاتىن بولعان. ولار الدىمەن ولىكتى ارۋلاعان جەرگە ءتورت بۇرىشتى تاس قورشاۋ جاساپ، ولگەن ادامنىڭ ءتىرى كەزىندە مىنگەن اتىن، ايىل-تۇرمانىن، قۇرباندىققا سويعان مالدىڭ سۇيەگىن كومىپ، قورشاۋدىڭ شىعىس ىرگەسىنە بەتىن، شىعىسقا قاراي ءمۇسىن تاس، ونىڭ الدىنا شىعىسقا قاراي باعانا تاس ورناتاتىن بولعان. بۇل ولگەن ادامعا قۇرمەت كورسەتىپ، ەسكەرتكىش ورناتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. باعانا تاستىڭ تىزبەگى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ولگەن ادامىنىڭ قاۋىم ىشىندەگى بەدەلىنىڭ سولعۇرلىم جوعارى بولعانىن مەڭزەيدى. ەندى ءبىر ايتۋعا قاراعاندا، سىنتاستىڭ سانى ەسكەرتكىش وتىرعىزۋعا قاتىسقان تايپا، ۇلىس، رۋدىڭ سانىن مەڭزەيدى. سەبەبى، ول كەزدە قاۋىم جوراسى بويىنشا، ءاربىر رۋ باسى تايپا كوسەمى بىردەن بالبالتاس اكەلىپ ورناتاتىن دەلىنەدى. تانىم بويىنشا، بۇل دۇنيەدە باعىنعان تايپالار و دۇنيەدە دە قىزمەت ەتەدى دەپ سەنگەن.

ىلەدە وڭىرىندەگى سىنتاستار نەگىزىنەن تەكەس، موڭعولكۇرە، كۇنەس، قورعاس، توعىزتاراۋ اۋداندارىندا كوبىرەك كەزدەسەدى.

تەكس اۋدانىنداعى سىنتاستار ۇلكەن قۇتاي، قاراعاندى، قاپسالاڭ، كوكتەرەك. شولاقتەرەك، شاعانساي، اقتاسى، قوبى سياقتى ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول جايلاۋلارعا ورىن تەپكەن.

موڭعولكۇرە اۋدانىنداعى سىنتاستار شاتى، كىشى قوناقاي، كوپىرتى، اقسۋ، اقاياز، كوكتاقىر قويناۋلارىنا تارالعان.

كۇنەس اۋدانىندا تاڭجارىق پەن ءاشىمنىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلعان باقشادا ەكى سىنتاس تۇر. ونىڭ ءبىرى ەركەك، ەندى ءبىرى ايەل ادامنىڭ ءمۇسىنى.

قورعاس اۋدانىنىڭ كىشى مازار، تەرەكتى، ساربۇلاق وڭىرىندە ايەل بەينسىندەگى سىنتاستار ساقتالعان.

ىلە ءوڭىرى ساق قورعاندارى مەن ءۇيسىن قابىرلەرىنىڭ دە ءجيى شوعىرلانعان مەكەنى سانالادى. 1988 جىلعى تەسكەرۋ ناتيجەسىنە، ىلە وڭىرىندە ۇلكەندى-كىشىلى 10 مىڭنان استام ءۇيسىن قابىرى بار ەكەن. بۇلاردىڭ كوپ ساندىسى 3-5 توبە ءبىر جەلى نەمەسە 10-20 توبە ءبىر جەلى بولىپ شوعىرلانادى. وكىنىشكە قاراي، ىلە وڭىرىندەگى ەگىن شارۋاشىلىعىڭ وركەندەۋى، تىڭ جەرلەردىڭ كوپتەپ اشىلۋىنا وراي، مۇنداي توبەلەردىڭ كوبى تەگىستەلىپ، ءبۇلىنىپ، بۇزىلدى. ءۇيسىن توبەلەرى نەگىزىنەن قاس، كۇنەس، تەكەس وڭىرىنە شوعىرلانعان. مەيلى قاي جەردەگى توبەلەر بولسىن تۇستىكتەن تەرىستىككە قاراي ءبىر سىزىقتىڭ بويىمەن تۇزۋ ورنالاستىرىلعان. جەرگىلىكتى حالىق بۇل توبەلەردىڭ سانىنا قاراي جەر اتتارىن دا «بەستوبە»، «قوستوبە»، «جالعىزتوبە»، «ۇشتوبە»، «بەس ءدوڭ» دەگەن اتتارمەن اتاپ العان. وسىنداي توبەلەردىڭ ەڭ ۇلكەنى كۇنەس اۋدانىنا ورنالاسقان. جالپى سان جاعىنان كەلەر بولساق، نىلقى اۋدانىندا 1700, توعىزتاراۋ اۋدانىندا 2000, تەكەس اڭعارىندا 1500, مۇڭعولكۇرە القابىندا 1500, كۇنەستە 2000-نان استام توبە بار.

بۇل توبەلەردىڭ ءبارىن ءۇيسىن زيراتى دەۋدەن اۋلاقپىز. ويتكەنى، ءار وڭىردەگى توبەلەردىڭ وزىندىك دارالىعى، پارقى، ۇقساماستىعى بار. ايتالىق، توعىزتاراۋداعى زيراتتاردىڭ سىرتى ۇساق مالتا تاستارمەن كومكەرىلسە، موڭعۇلكۇرەدەگى توبەلەر توعان سياقتى ويىقپەن قورشالعان. قۇلجا اۋدانىنىڭ تۇراسۋ جايلاۋىنداعى جالعىز قاراعاي (اسەت نايمانباەۆ جەرلەنگەن جەر) دەگەن جەردەگى ءۇيسىن زيراتىنىڭ ءبىتىمى بولەك. توبەنىڭ توڭىرەگى مالتا تاسپەن قورشالىپ، ونىڭ سىرتى توعانشا ويىقپەن قورشالعان. موڭعولكۇرە شاتى وڭىرىندەگى زيراتتار تىك ۋرا فورماسىندا قازىلعان. سۇيەك سالىنعان قاپتاما ساندىقتىڭ سىرتىنا تاس جانە اعاش كومىرى تىزىلگەن. تاعى ءبىر زيراتتان تابىلعان ولىك ساندىعىنىڭ ءتورت جاعىنا كادىمگى سىرماق تىگىلگەن.

قالا مادەنيەتىنىڭ ءىزى ىلە وڭىرىندە دە سايراپ جاتىر. ايتالىق، مۇڭعولكۇرە اۋدانىنىڭ شاتى قىرعىز اۆتونوميالى اۋىلىنا قاراستى شاتى وزەنى اڭعارىندا ەجەلگى قالا قورعانىنىڭ جۇلگەسى جاتىر. قالانىڭ وزەنگە قاراعان كۇن شىعىس جاعىنا قورعان سوعىلىپ، جيەگى تاسپەن بەكىتىلگەن. باسقا تۇستارىندا دا سوعىلعان قورعاننىڭ ءىزى ءبىلىنىپ جاتىر. جالپى، اۋماعى 10 گەكتارعا تاياۋ جەرگە سوعىلعان قالانىڭ ەسكى جۇرتىنان جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءتۇرلى ءتۇستى بوياۋمەن بويالىپ، كۇيدىرىلگەن كىرپىش سىنىقتارىن ءجيى تاۋىپ الادى. بۇل قالا ىلە ءوڭىرى، ءتىپتى قازاق دالاسىنداعى ۇزاق تاريحقا يە قالا ورنى سانالادى. ءبىر كەزدە زەرتتەۋشىلەر بۇل قالا ورنى ءۇيسىن پاتشالىعىنىڭ ورتالىعى شىعۋ قالاسى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا كەلىپ، بىرنەشە رەت زەردەلۋ جۇرگىزگەن سوڭ، ول قالا ەمەستىگىن بىردەن تۇراقتاندىردى. دەگەنمەن دە، قالانىڭ ورنالاسۋىنا قاراعاندا ول ەجەلگى «جىبەك جولىنىڭ» بويىنداعى ماڭىزدى ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعانىن كورسەتەدى. ويتكەنى، ول تەكەس وزەنى ساعاسىنداعى مۇزارت اسۋىنىڭ جازىعىنا ورنالاسقان. باتىسى ىستىقكول، شۋ وزەنى اڭعارىمەن، تۇستىگى مۇزارات اسۋىمەن، سولتۇستىك شىعىسى ىلە وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قويلىق قالا ورىنمەن تۇتاسادى. سونداي-اق، تەكەس وزەنىن جاعالاپ، كۇنەسكە ءوتىپ، نارات اسۋى ارقىلى تۇرپانعا بارۋعا بولادى. كەزىندە كۇشلىك حان جەتىسۋدا شىڭعىسحان اسكەرىنەن جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن وسى شاتى قالاسى، ودان كۇنەس وزەنىن بويلاپ، نارات اسۋى ارقىلى تۇرپانعا جەتكەن دەلىنەتىن دەرەك تە بار.

شاتى قالاسىنان شىعىس تەرىستىكتە، قازىرگى قۇلجا اۋدانىنىڭ تۇرپانيۋزى اۋىلىنىڭ تۇسىندا تاعى ءبىر قالا ورنى بار. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونى ەجەلگى قويلىق قالاسى دەپ اتايدى. بۇل قالا اتاۋى تاريحي دەرەكتەردە «كۇنگىس»، «كۇنگىت»، «ايجارىق» قالالارى دەپ تە اتالىپ ءجۇر. قازاق دالاسىندا ەكى قويلىق قالاسى بار. ءبىرى وسى، ەندى ءبىرى قازاقستاننىڭ سارقان اۋدانىنىڭ جەرىندە ورنالاسقان قويلىق قالاسى. الايدا، بۇل قويلىق قالاسى كەزىندە باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قوسالقى ورداسى بولعان قالا. بۇل قالا ەجەلگى قىتاي (جوڭگو) جازبالارىندا جازىلعان. الايدا، قازىر ونىڭ ورنىن ءشوپ باسىپ، تەك قالا قورعاندارىنىڭ جۇلگەسى عانا جاتىر. بۇل قالا شىعىستا جەمسارى، باتىستا سوياپ قالاسىن جالعاستىرىپ تۇرعان ساۋدا ورتالىعى بولۋىمەن دە تاريحي جازبالارعا ەنگەن.

ورتا عاسىردان بەرى بىرنەشە حاندىقتىڭ استاناسى بولعان المالىلىق قالاسىنىڭ جۋرناعى قازىرگى قورعاس اۋدانىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىندە 15 شاقىرىم جەردە جاتىر. سولتۇستىگى كەگەن تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىنە، وڭتۇستىگى كەگەن سايىنا، شعىسى تۇعلىق تەمىر مازارىنا، باتىسى قاراويعا دەيىن سوزىلادى. المالىق قالاسى جىبەك جولىن بويلاي كەرۋەن تارتقان ساۋدەگەرلەردىڭ زات الماساتىن ۇلكەن ورتالىعى بولعانى انىق. قىتاي (جوڭگو) جانە شەتەل تاريحي ماتەريالدارىندا المالىق قالاسى كوپ جازىلعان. بۇل قالاعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە كوپتەگەن التىن اقشا،كۇمىس تەڭگە، باقىر اقشا، تاس ويما، فارفور ىدىستار، ىدىس-اياقتار تابىلعان. بۇل اقشالاردىڭ كوبى 1350 جىلدارى قۇيىلعان دەلىنەدى.

شاپشال اۋدانىنىڭ قاينۇق اۋىلى دەپ اتالاتىن جەردە ەجەلگى قاينۇق قالاسىنىڭ جۇرتى بار. قالا قورعانىنىڭ شىعىسى، باتىسى جانە سولتۇستىگى تۇگەلدەي ورمانمەن قورشالعان. بۇل قالا المالىلىق قالاسىمەن ءبىر ۋاقىتتا سالىنىپ، ءبىر ۋاقىتتا كۇيرەگەن. كەيىن جوڭعارلار ىلە ءوڭىرىن جاۋلاپ العاندا ولاردىڭ ساياسي، اكىمشىلىك ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعانى بەلگىلى.

قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرلين «التىن وردا» رومانىندا: «جانىبەك حاننىڭ تۇسى – وسى تۇركى تىلدەس كونە جۇرتتاردىڭ شىعىس ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىنە، اسىرەسە اراب، فارسى مادەنيەتىنە جاقىنداي تۇسكەن كەزى ەدى. كەشەگى كوشپەلى ەلدەردىڭ بەكزادالارى، تۇرعىن ەلدىڭ اقسۇيەكتەرى ءتارىزدى، كۇر عانا حات تانىپ كويمادى، الدىڭعى قاتارلى شىعىس ەلدەرى تۋدىرعان عىلىمدارمەن دە شۇعىلدانا باستادى. كوپتەگەن مەشىت، مەدرەسەلەر تۇرعىزىلدى. بۇل مەدرەسە مەشىتتەرگە، بالالاردى وكىتۋعا، كوشپەندىلەرگە مۇسىلمان ءدىنىن كەڭىنەن تاراتۋعا دەشتى قىپشاققا، ەدىل-جايىق جاعاسىنا مىسىر، شام، جەزيرا، دياربەكەر، رۋم، فارسى، باعداتتاردان قوجا-مولدالار مەن وقىمىستىلار جينالدى. دەشتى قىپشاق جۇرتى دا بۇل ەلدەرگە عىلىم-ءبىلىم الۋعا ءوز بالالارىن جىبەردى. مىنە، وسىنداي ەدىل-جايىقتىڭ وزگە جۇرتپەن تەك قانا جاۋىنگەرلىگى عانا ەمەس، مادەنيەتى دە قاتار ءتۇسسىن دەپ، اعارتۋ، ونەر-بىلىمگە ەلىكتەۋ ساياساتىن كەڭ جۇرگىزگەنى ءۇشىن جانىبەكتى قىپشاق، نوعايلى ەلدەرى ءاز جانىبەك، دانىشپان جانىبەك دەپ اتادى»، – دەپ جازادى. بۇل ءۇردىس قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولعان ىلە وڭىرىندە دە شۋاعىن شاشتى. ناتيجەسىندە، كوپتەگەن مازارلار مەن ءدىني ورىندار، تاعى دا باسقا عيبادات مەكەمەلەرى ورىن الدى.

ىلە وڭىرىندەگى بۇگىنگە دەيىن قالپىن بۇزباي جەتكەن، ەڭ العاشقى دەپ سانالاتىن مازارلاردىڭ ءبىرى شاپشال اۋدانى وڭىرىندەگى قوناقاي مازارى. قوناقاي شاعاتاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان، المالىق قالاسىندا تۋىپ، سوندا وتكەن تۇركى عۇلاماسى ماۋلەنا ءجۇسىپ ساككاحيدىڭ مازارى. مازار شاپشال قالاشىعىنىڭ باتىسىنداعى قىتاي (جوڭگو) – قازاقستان شەكاراسىنداعى قوناقاي اڭعارىنا ورنالاسقاندىقتان كەيىنگىلەر قوناقاي مازارى دەپ اتاپ كەتكەن. مازاردىڭ توبەسى شاتىر فورماسىندا، ورتا جازىق ۇلگىسىندە سالىنعان. الىس-جاقىننان مازارعا تاۋاپ ەتەتىندەر كوپ. ءۇيسىن تاۋىنىڭ ورتا بولەگىندەگى، مازاردىڭ تۇستىك جاعىنداعى اۋليە شوقىسى دا وسى عۇلامانىڭ اتىنا قويىلعان دەگەن اڭىز بار. مازاردىڭ اياق جاعىندا «شيپا باستاۋ» دەپ اتالاتىن مينەرالدى بۇلاق كوزىنەن اعىپ شىعىپ جاتقان سۋ ءارتۇرلى ناۋقاسقا ەم بولادى.

ەندى ءبىرى ىلە وڭىرىندەگى ەرتە زامان كۇمبەزدەرىنىڭ وكىلدىك سيپات الاتىن تۇعلىق تەمىر حان مازارى. بۇل مازار ەرەنقابىرعانىڭ كۇنگەي ەتەگى كەگەن سايىنىڭ شىعىس جيەگىندە بوي كوتەرگەن. ول ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق ۇلگىسىمەن سالىنعان. توبەسى كۇمبەزدەلىپ جابىلعان. وعان ەشقانداي ارقالىق نەمەسە دىڭگەك ىستەتىلمەگەن. ىشىندەگى باسپالداق ارقىلى توبەسىنە شىعۋعا بولادى. ساعانانىڭ ىشىندەگى ءتورت بۇرىشتا ءتورت زيرات بار.

تۇعىلىق تەمىر شىڭعىسحاننىڭ تۋاجاتى، شاعاتايدىڭ اۋلەتى. موعۇلستاننىڭ العاشقى قۇرۋشىسى جانە يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇڭعىش پاتشا. ول المالىلىق قالاسىن استانا ەتىپ، الىس-جاقىنعا ءامىرىن جۇرگىزدى. 1363 جىلى تۇعلىق تەمىر ولگەن سوڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا المالىق قالاسىنىڭ جانىنان، قازىرگى قورعاس اۋدانى ورتالىعىنان 15 شاقىرىم جەردەن ونىڭ مازارى سالىندى.

ال قۇلجا اۋدانى يەلىگىندەگى مازار اۋىلىنا سالىنعان، تاريحى ەداۋىر ۇزاق سۇلتان ءۋايىس حان مازارى دا وتكەن تاريحتىڭ قىم-قۋىت تىرشىلىگىنەن سىر شەرتىپ تۇراتىنى انىق. سۇلتان ءۋايىس حان شىڭعىسحاننىڭ 10-شى ۇرپاعى. شاعاتاي اۋلەتىنەن، موعۇلستان حاندىعىنىڭ 5 حانى. ءۋايىس حان 1418 جىلى حان تاعىنا وتىرادى. 1421 جىلى قىزىرقوجانىڭ تاعى ءبىر بالاسى شەرمۇحامەت وعلان امىرتەمىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەكتىڭ كومەگىمەن حان تاعىن تارتىپ الادى. سول جىلى ءۋايىس حان مەن شەرمۇحامەدتىڭ اسكەرى تاراز قالاسىنىڭ ماڭىنداعى قايىڭدى (قايىنلىق) دەگەن جەردە شەشۋشى شايقاس سالىپ، اقىرى ءۋايىس جەڭىلىپ، موعۇلستاننىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنا قاشىپ كەتىپ، كوشىپ-قونىپ، كۇش جينايدى. 1422 جىلى تۇرپاندى باسىپ الىپ، كەيىن ىلەگە قايتا كەلىپ، ىلەبالىقتى استانا ەتەدى. 1425 جىل شەرمۇحامەت ۇلىقبەكتىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، بيلىك قايتادان ءۋايىس حاننىڭ قولىنا وتەدى. 1425-1428 جىلدارى ويرات جوڭعارلارىنا قارسى سوعىس جۇرگىزەدى. 1428 جىلى ىستىقكول ماڭىنداعى ءبىر رەتكى شايقاستا جەبە ءتيىپ، قايتىس بولادى. سۇيەگى ابىرالى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك ەتەگىندەگى بوربوسىن اڭعارىنىڭ جاعاسىنداعى اقشي دەگەن جەرگە  جەرلەنەدى. جالپى قاۋىم ونىڭ ارۋاعىنا قۇرمەت ەتۋ ماقساتىنا جەرلەنگەن جەرىنە مازار ورناتىپ، اسپەتتەيدى. وسىدان كەيىنگى تالاي ەگەي تۇلعالاردى وسى مازارعا جەرلەۋ داستۇرگە اينالدى. 1950 جىلدان كەيىن عانا بۇل داستۇرگە ءتيىم سالىندى.

قۇلجا قالاسىنىڭ تۇستىك قاقپاسىنداعى بايتوللا مەشىتىنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى جوعارى. ول وسى وڭىردەگى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ەڭ ۇلكەن ءدىني قيمىل ورنى. بۇل مەشىت تسين يمپەرياسىنىڭ تىكەلەي قارجى شىعارىپ، سالدىرعان ءدىني ءراسىم ورنى دەۋگە بولادى. مەشىت 1773 جىلى سالىنعان. وعان پاتشا قازىناسىنان 10 مىڭ ءسارى كۇمىس اقشا بوساتىلعان. مەشىتتىڭ جالپى اۋماعى 1800 شارشى مەتر، ورتا جازىقتىڭ قۇرىلىس ۇلگىسىمەن سالىنعان. مەشىت قاقپاسىنىڭ استىڭعى تاعانى كىرپىشتەن قالانعان، ونىڭ ۇستىندە 3 قاباتتى مۇنارا ورنىققان. سىرتقى، ورتاڭعى، ىشكى بولىپ ۇشقاباتتى ناماز وتەۋ سارايى بار. بايتوللا مەشىتى قۇلجاداعى تۇڭعىش مەدرەسەلى مەشىت بولدى. العاش اشىلعان كەزدىڭ وزىندە مەدرەسەدەن 200-دەن اسا ءتالىپ ءبىلىم العان. ولاردىڭ وقۋ مەرزىمى 5 جىل بولعان. قازاقتار ونى «مەدرەسە» دەپ اتاۋعا ۇيرەنىپ قالعان. توعجان مەشىتىنىڭ دە ورنى بولەك. توعجان قىزاي ەلىنىڭ قوجانازار اتاسىنان شىققان اشىق ويلى كىسى. توعجان بالا كەزىنەن ەل كوزىنە ءتۇسىپ، 32 جاسىندا قوجانازار ەلىن بيلەيدى. ول سول كەزدە تەكەس قازاعىنىڭ اقالاقشىسى مولداجان زاڭگى، نۇرپەيىس اقالاقشىمەن بىرلەسىپ، مەشىت سالىپ، مەدرەسە اشىپ، قازاق اۋلىنىڭ بالالارىن تاربيەلەيدى. جەرگىلىكتى مانساپتىلاردىڭ كومەگىمەن 1916 جىلى تەكەستىڭ قارادالا اۋىلىنان مەشىت سالدىرادى. بۇل مەدرەسەگە 1917-1930 جىلدار ارالىعىندا موڭعولكۇرە، تەكەس، توعىزتاراۋ، كۇنەس، نىلقى اۋداندارىنان بالالار كەلىپ وقىعان. وندا ءدىني ساباقپەن قاتار، ەسەپ، انا ءتىلى، جاعراپيا سياقتى ءپانني بىلىمدەر دە بەرىلگەن.

توعجاننىڭ مەشىت سالىپ، مەدرەسە اشۋى سول وڭىردەگى قازاق، قىرعىزدارعا ۇلگى بولدى. سونىڭ ىزىنشە توعىزتاراۋداعى مۇقىرى اۋىلىنان ءدارۋباي اقالاقشى مەدرەسەلى مەشىتى، اعارسىن اۋىلىنان سۇگىرباي مەدرەسەلى مەشىتى، جىرعالاڭ اۋىلىنان مارالبەك مەشىتى، تەكەس اۋدانىنا اقبوستان مەشىتى، ورالباي مەشىتى، قىرعىز مەشىتى، مۇڭعولكۇرەدەن سىنتاس مەدرەسەدى مەشىتى، سارقوبى مەشىتى قاتارلى ءدىني عيبادات ورىندارى بوي كوتەردى.

سول مەشىتتەردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى لاستاي مەشىت-مەدرەسەسى ەدى. ونى قورعاستان شىققان قازاق زيالىسى ابدىقادىر مىرزا سالدىرعان. ابدىقادىر 1908-1915 جىلدار ارالىعىندا تۇركيانىڭ ستانبول قالاسىندا وقىعان. وقۋىن ءبىتىرىپ ەلگە ورالعان سوڭ 1918 جىلى اۋىلىنان مەشىت سالدىرىپ، مەدرەسە اشقان. لاستاي مەدرەسەسى اشىلعاننان كەيىن وعان ىلەنىڭ تۇس-تۇسىنان كەلگەن بالالار ءبىلىم الىپ، ىلە وڭىرىنە ءبىلىمنىڭ شام شىراعىن جاقتى. وسى يگىلىكتى كورگەن باسقالاردا لاستاي مەدرەسەسىن ۇلگى ەتىپ، قورعاستىڭ سوربۇلاعىنان سەكىتاي مەدرەسەسى، بايدايشاڭ مەدرەسەسى، قارامولدا مەدرەسەسى، كەرىمقۇلدان توقاباي مەدرەسەسى، توعىزتاراۋدىڭ جىرعالاڭىنان جابىقباي مەدرەسەسى اشىلىپ، ىلەنىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە باستاماشى بولدى.

سول قاتاردا 1918 جىلى كۇنەس اۋدانى، المالى اۋىلىنىڭ جىڭىشكە ساي دەگەن جەرىنەن ساتىبالدى مەدرەسەلى مەشىتى سالىنادى. ساتىبالدى كۇنەس قازاعىنىڭ سۇڭعىلا ءارى ءادىل ەلباسىسى. 1937-1939 جىلدارى كۇنەس قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمىنىڭ باستىعى بولعان. 1916 جىل ساتىبالدى نۇربەك ۇلى رەسەي-ىلە شەكاراسىن قايتا انىقتاپ، بەكىتۋ، رەسەي جەرىنەن قاشىپ وتكەن قازاقتاردى انىقتاپ، وتىراقتاستىرۋ اتتى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا جۇرگەندە قاليموللا بەكتورلين دەگەن وقىمىستى جىگىتتى كەزدەستىرىپ، اۋىلىنا اكەلىپ، مەدرەسەگە مۇعالىم ەتىپ، بالا وقىتتىرادى. بۇل مەدرەسەدە ءار جىلى 100-گە دەيىن بالا وقىپ، سىنىپ سانى 5-كە دەيىن جەتكەن. ساتىبالدى مەدرەسەسىندە ءدىن ساباعىمەن قوسا، ەسەپ، ءتىل، تاريح، جاعراپيا سەكىلدى پاندەر وقىتىلعان. وسى مەدرەسەنىڭ ىقپالىمەن كۇنەستە ەستەمەس مەدرەسەسى، قاناباي مەدرەسەسى سياقتى ءبىرسىپىرا مەدرەسەلەر سالىنىپ، ەل كوڭىلىن سەرپىلتكەن.

ماتەريالدى اۆتوردىڭ «كۇنەس تاريحي ماتەريالدارى» اتتى كوپتومدىقتاعى ماتەريالدارى مەن قولجازبالارى نەگىزىندە كيريلشەگە ءتۇسىرىپ، رەتتەپ ۇسىنعان قاجەت انداس.

باسى, جالعاسى بار...

انداس وماراقىنۇلى