ءبىز تەك كۇندەلىكتى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، قۇلاعىمىزبەن ەستىپ جۇرگەن «ورىس ءتىلدى باسقىنشىلىقتى» ورتالىق ازياداعى وزگە ەلدەردە باستان كەشىپ وتىر. ورتالىق ازيانىڭ بيزنەس ءتىلى – ورىسشا. اقشا جۇرگەن جەردە ءوز تىلىندە سويلەيتىن جەرگىلىكتى قارا حالىقتىڭ تىلىنە ورىن جوق. تەك وت باسى وشاق قاسىندا قولدانىس تابادى. بۇل الەمدى ءتىل جانە دىلمەن ودان ارى جاۋلاعان اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، پورتۋگال، قىتاي جانە ورىس وتارشىلارىنىڭ ساۋساعىن ىشكە بۇككەن جىمىسقى ارەكەتى.

وسى جولدا ولار وتار ەلدەردەگى تىلدەردىڭ ءوز ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالۋى ءۇشىن قولدان كەلگەن جىمىسقى اششادى ارەكەتتىڭ ءبارىن ىستەيدى.

ورتالىق ازيا ەلدەرى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العانىمەن «وتارشىلدىق سيندرومى» دەرتىنەن ارىلماي وتىر. سونىمەن قازاق ەلىندە وسى دەرت قالاي ورىن الىپ وتىرعانى جونىندە از-كەم ءسوز ەتەيىك. اق جانە قىزىل رەسەي عىلىمى مەن ساياساتى بىزگە ورىسشالانعان ۇلتتىق نەگىزدەگى «جازۋ» مەن «سويلەۋ» ءتىلىن اراب جانە لاتىن ءالىپبيىن كيريلليتساعا كوشىرۋ ارقىلى تاڭدى. پاتشالىق رەسەي كەزىندە بۇراتانالارعا ارنالعان مەكتەپتەردە شاكىرتتەردى زورلاپ شوقىندىرۋ مەن كيريللگە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق جازۋلار نەگىزىندە انا تىلىندە ءبىلىم بەرۋ جولعا قويىلدى. بۇنى كەيىن اسقان زالىمدىكپەن كوممۋنيستەر تولىق جۇزەگە اسىرىپ، وا مادەني-رۋحاني تولىق جاۋلاي الدى.

قازاقستان مەن وا وزگە ەلدەرىندە وسىدان قۇتىلۋدىڭ جولى ءالى قاراستىرىلماي وتىر. عىلىم ءتىلى مەن ۇلتتىق سويلەۋ ءتىلى ورىس ىقپالىندا قالا بەرۋدە. بۇعان كىنالى بىزدەگى قازاق عىلىمى مەن قوعامدىق-ساياسي كۇشتەردىڭ بويىن جايلاعان «وتارشىلدىق سيندرومى».

اۋەلى مىسالعا ءتىلىنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەگەن تاجىكستاندى الايىق.
بۇل ەلدە ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولماسا دا زاڭدار مەن ۇكىمەت قاۋلىلارى ورىس جانە تاجىك تىلدەرىندە جارىق كورىپ كەلەدى. تاجىك ءتىلى ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 31 جىلى ىشىندە ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن جەڭە الماي وتىر. كەرەك دەسەڭىز، انا تىلىندە سويلەيتىن وقىعان-توقىعان تاجىكتەردىڭ بەلگىلى ءبىر توبى سوڭعى كەزدە بالالارىن وقىتاتىن ورىس ءتىلدى مەكتەپ اشۋ ءۇشىن ەل بيلىگىنە تالاپ ەتىپ، شاعىمدار تۇسىرە باستادى. سونىمەن وسى ەلدە ورىس ءتىلى ءوزىنىڭ ەكىنشى تىنىسىن الۋدا.

تاجىكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى كۋتبيددين مۋحتوري ورىس ءتىلدى «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «ناشا ناۋچنايا سرەدا دو سيح پور رۋسسكويازىچنايا. بولشينستۆو ناشيح ناۋچنىح يستوچنيكوۆ، وسوبەننو، ۆ توچنىح ناۋكاح، نا رۋسسكوم يازىكە. ۋچەنىە ۋجە پريۆىكلي ي سچيتايۋت، چتو نا رۋسسكوم يازىكە يم ۆسە گورازدو پونياتنەە. پولاگاياس نا رۋسسكي يازىك، مى نەۆولنو ۆ نەكوتورىح سلۋچاياح ستانوۆيمسيا پرەگرادوي يسپولزوۆانيۋ تادجيكسكوي تەرمينالوگي. كوگدا ناۋچنىە رابوتى پەرەۆودياتسيا نا رۋسسكي يازىك، ۋچەنىە زاياۆليايۋت، چتو نە ناشلي تادجيكسكوگو انالوگا ي پوتومۋ يزياسنياتسيا يم نا رۋسسكوم يازىكە گورازدو ۋدوبنەە»،-دەگەن پىكىر ايتادى.

ورىس ەلىنىڭ قورشاۋىندا قالعان قازاقتار وسى باعىتتا دەر كەزىندە ىستەۋگە ءتيىس ەكى ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىردى.

ءبىرىنشىسى – كيريلل جازۋىن تاۋەلسىزدىك العان بەتتە 28 ارىپتىك ەملە مەن ەرەجەگە كوشىرۋدى. ەكىنشىسى – تىكەلەي لاتىن، گەرك، اعىلشىن جانە ەۋروپا تىلدەرىنەن ءسوز قابىلداۋدى. لاتىنعا كوشىرۋدە وزبەكتەر ءالى بىرىزگە تۇسكەن جازۋىن وڭداي العان جوق. وعان كۋا تاياۋدا تاعى ءبىر رەت ءوز جازۋىنا جاساعان رەفورماسى.

وا ەلدەرى تىكەلەي وزگە تىلدەن ءسوز قابىلداماۋى ءۇشىن ورىس وتارشىل عالىمدارى جالعان «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىكتى ورتالىق ازيا عالىمدارىنىڭ ميىنا مىقتاپ ءسىڭىردى. الەمدىك لينگۆيستيكادا «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن ۇعىم جوق، تەك وزگە تىلدەن ەنگەن «كىرمە ءسوز» دەگەن اتالىم بار. وسى كىرمە سوزدەردىڭ سوزدىگى ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەگەن ەلدەردە جىل سايىن جەرگىلىكتى ءتىلدىڭ سويلەۋ زاڭدىلىعىنا بەيىمدەلىپ، ورفوگرافيالىق جانە ورفوەفيالىق جوسىقتا تولىقتىرلىپ شىعىپ وتىرادى.

اتالعان ايار تىلدىك-دىلدىك ديۆەرسيانىڭ كەسىرىنەن «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن بالەكەتتى اينالىپ ءوتۋ ءۇشىن قازاق لينگۆيستەرى ءتۇرلى سالادا بەيبەرەكەت اۋدارىلىپ قولدانىلعان پۋريزمگە جول بەرىپ الدى. ەلباسىمىز وسىنى كەزىندە ورىندى سىناعان بولاتىن. ءتىپتى «ماعان ناعىز قازاق تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتى كورسەتىڭىزدەرشى» دەگەن اششى شىندىقتى ايتۋعا دەيىن باردى.
كىرمە سوزدەرگە نە جاتادى دەگەن ماسەلە باسى اشىق قالىپ، عالىمدارىمىز تاراپىنان قولعا الىنىپ قاراستىرىلماي جاتىر. كىرمە سوزدەرگە ەڭ ءبىرىنشى – كاسىبي سوزدەر، ودان كەيىن ۆارۆاريزمدەر، ارگو مەن جارگوندار جاتادى.

مىسالى ءبىز نەگە ورىستىڭ پودەز، رازەز سوزدەرىن اۋدارىپ اۋرە بولامىز. ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە ءسوز رەتىندە سويلەۋ تىلىمىزگە بەيىمدەپ، پاديەز جانە رازيەز دەپ قولدانبايمىز. وسىلاي قولدانساق، بىرەۋ قولىمىزعا كىسەن الىپ، اۋزىمىزعا قاقپاق بولا ما؟!

سونىمەن «حالىقارالىق تەرميننىڭ» ار جاعىندا ۇلتتىق سويلەۋ ءتىلىنىڭ دەربەس ءسوز قابىلداۋىنا توسقاۋىل قوياتىن ارىدان ويلاستىرىلعان ورىستىق تىلدىك-دىلدىك ساياسات جاتىر. قازىر تۇرمە ءتىلى قولدانىلىپ جازىلعان ورىس دەتەكتيۆىن اۋدارۋ ءۇشىن ءتارجىما جاساۋشى اۋدارماشى ارنايى ەرەجە جوقتىقتان ورىسشا قالاي جازىلسا سولاي جازىپ اۋدارما جاساۋعا ءماجبۇر. نەمەسە بەلگىلى ءبىر عىلىم سالاسىندا، ايتالىق مەديتسينادان وقۋلىق جازۋشى عالىم دا لاتىننان تىكەلەي ءسوز قابىلدايتىن ەرەجە جوقتىقتان كىرمە سوزدەرگە قاتىستى جالعان «حالىقارالىق تەرميننىڭ» جالىنا جابىسادى. قازاق تىلىندە تەحنيكالىق تەرميندەرمەن وقۋلىق شىعارۋدا ءپان وقىتۋشىلارى ءتۇرلى قيىندىقتارعا ۇشىراسىپ، ءبىر وقۋ ورنىنىڭ وقۋلىعىنداعى قازاقشا تەرميندەردى ەكىنشى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى تۇسىنە الماي باسى قاتقان كەزدەردە ورىن الدى.

بۇنىڭ ءبارى وزگە تىلدىك ءسوز انا ءتىلىمدىڭ زاڭدىلىعانا بەيىمدەلىپ «قالاي ايتىلسا، سولاي جازىلۋى كەرەك» دەيتىن ۇلتتىق تىلدەگى ءبىرىزدى ەرەجە جوقتىعى بارىنە قولبايلاۋ بولۋدا. ەندى ءتىلدى عىلىمدا قودانۋشىلاردى بىرۋاق جايىنا قالدىرىپ، كينو تىلىنە توقتالايىق.

كينوتانۋشى دانا امىربەك:
- اتالمىش زاڭنىڭ ءبىز ءۇشىن ەڭ ءبىر ماڭىزدى تارماقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى كينوزالدارىندا جانە كوپشىلىك كورەتىن وزگە ورىنداردا پروكاتى جانە كورسەتىلىمى جۇرگىزىلەتىن كەز كەلگەن شەتەلدىك فيلمدەردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دۋبلياجدالىپ، سۋبتيترلەنۋى نەمەسە كادردان تىس اۋدارىلىپ كورسەتىلۋى مىندەتتەلگەندىگىن ايتۋعا بولادى. سەبەبى، قازاق ەكراندارىن جاۋلاپ العان شەتەلدىك فيلمدەردى قازاق تىلىنە دۋبلياجداۋ ارقىلى وتاندىق اكتەرلەرىمىزدى قوسىمشا جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك تۋادى. الايدا، سۋبتيترلەر ارقىلى اۋدارىلىپ كورسەتىلگەن جاعدايدا، ءفيلمنىڭ تۇپنۇسقادا، دەمەك، ءفيلمدى شىعارعان مەملەكەتتىڭ تىلىندە كورسەتىلۋىن قاداعالاۋ اسا ماڭىزدى. سەبەبى، پروكاتپەن اينالىساتىن كومپانيالار فيلمدەردىڭ شەتەل تىلىنەن ورىس تىلىنە دۋبلياجدالعان نۇسقاسىن كورسەتىپ، زاڭدى اينالىپ ءوتۋ ماقساتىندا سۋبتيترلەرلەردى عانا قازاق تىلىندە قوسىپ قويۋلارى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق، زاڭدا ۇلتتىق فيلمدەردىڭ پروكاتى قازاق تىلىندە جانە قاجەت بولعان جاعدايدا وزگە تىلدەردە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ەكەندىگى ايتىلعان. وسى تۇستا «قاجەت بولعان جاعدايدا وزگە تىلدەردە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس» دەلىنگەن جەرى الاڭداتادى. بۇل تۇرعىدا پروكاتپەن اينالىساتىن مەكەمەلەردىڭ «قاجەت جاعدايلارى» كوبەيىپ كەتپەسە جارار ەدى، - دەيدى.

وسىلايشا، مادەنيەت سالاسىندا دا قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى وڭىپ تۇرعان جوق.
ءسوزدىڭ ءتۇيىنى قازاق عىلىمى «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن قۇبىجىقتان قۇتىلماي انا تىلىمىزدەگى «كىرمە سوزدەردىڭ» باعى جانبايدى. ءارى بۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازىرگى قولدانىستاعى كيريلل جازۋىنا دا 28 ارىپتىك رەفورما جاسالۋى كەرەك. ءو-و، ءۇ-ۇ ارىپتەرىنەن//دىبىستارىنان كەيىن جازىلىپ كەلە جاتقان «ى-ءى-ە» «ءو-و-ءۇ-ۇ» جازىلاتىن جانە ەرىندىك سەپتىك (مىسالى: وزگو، ۇيگو ت.ب.), كوپتىك جالعاۋلارى (وزگولور، ءۇيلور ت.ب.) جاڭا ەرەجەمەن كيريلل جانە لاتىنمەن بىرىزگە تۇسكەنى ءلازىم. كاسىبي سوزدەردى تىكەلەي سول تەرميندى ومىرگە اكەلگەن ءتىلدىڭ نەگزىندە قىبىلداۋدى جولعا قويۋ ءۇشىن تەك بابالارىمىز مۇراعا قالدىرعان ءتىل تازالىعىنا دەگەن ىجداھاتتان باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق.
سوندا عانا ءبىز ءوز ۇرپاعىمىزعا تەك بابالارىمىز مۇراعا قالدىرعان ءتىلدىڭ بارشا سۇلۋلىعى مەن بايلىعىن ساقتاي وتىرىپ اماناتتاي الامىز. ول ءۇشىن عىلىمي جانە سويلەۋ تىلىندە ورىن العان «وتارشىلدىق دەرتىنەن» ايىعۋىمىز قاجەت.

ەڭ ءبىرىنشى شەشىمىن تابار دۇنيە ءسوز سوڭى تەرميندىك جۇرناقتارى مەن قوسار ءسوزدىڭ سوڭعى سوزدەرى قازاق بۇنى قالاي قولدانىسقا ءتۇسىرىپ ءجۇر. ءسوز سوڭى جۇرناقتارى جانە قوسار ءسوزدىڭ سوڭعى سوزدەرى گرەك جانە لاتىن ءولى تىلدەرىنىڭ نەگىزىندە ءار ۇلت ءوز تەرمين جاسامىندا قولدانادى. تەك قازاق قانا قالاسا – قوتارا اۋدارا سالادى; قالاماسا – ورىس تىلىندەگىسىنشە الا سالادى. حالىقارالىق تەرمين دەگەن ۇعىم جوق. ونداي ۇعىمدى بودان سانالى عالىم عانا اۋىزعا الادى. ادامزاتقا ورتاق ءار ۇلت وزىنشە جازىپ، وزىنشە ايتاتىن تەرمين بار. ءبىر ۇلتقا عانا ءتان اتاۋمەن اتالاتىن ادامزاتقا ورتاق تەرميننىڭ ەتنوتەرمينى بار. قازاق تىلىندە ادامزاتقا ورتاق تەرميندەر نەگىزىنەن گرەك-لاتىن (ەۋروپالىق), انگلو-ساكستىق جانە اراب-پارسىلىق بولىپ كەلەدى. بۇل تىلدەردە ءار ۇلت وزىنشە اۋەزەلەيتىن ادامزاتقا ورتاق تەرميندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاسالىپ وتىر. قازىر گرەك-لاتىن (ەۋروپالىق) جانە اراب-پارسىلىق باسىمدىق انگلو-ساكستىق تەرمين تۇزۋگە ءوز ورىندارىن بوساتىپ بەرىپ جاتىر.
ءبىز انگلو-ساكستىق سوزدەردى ورىسشا اتالۋىنشا قولدانا سالاتىن بولدىق، ءارى جۇرتتىڭ ۇلتشىل پەيلى بايىز تاپسىن دەپ قازاقشالاي دا سالامىز. ءبار ماسەلە قازاقشاعا اۋدارۋ مەن ورىسشا ايتا سالۋىمىزدا ەمەس. بيلىك پەن ۇلت زيالىلارى تاراپىنان تەرميندىك وتارسىزدانۋ پروتسەسىنىڭ باستالماۋىندا. ول ءۇشىن بيۋدجەتتەن كوپ اقشا جۇمساپ تا كەرەگى جوق، جاڭبىردان كەيىن قاۋلاعان ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىن اشۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بار بولعانى اعىلشىن تىلىندەگىسىن قازاقشا اۋەزەلەۋ. بۇدان ۇتامىز ويتكەنى، بابا قانىمەن سىڭگەن قازاق ءتىلى تۇگىل، انا تىلىمەن سىڭگەن ورىس تىلىنەن جەرىگەن قانداستارىمىزدا ۇعاتىندىعى...

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz