وتباسى قۇندىلىقتارى دەگەن ۇعىمدى ءسوز ەتكەندە، حالىقتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمىنىڭ قازىرگى احۋالىنا توقتالماي كەتە المايمىز. حالىقتىڭ سانى ونىڭ ۇلتتىق يممۋنيتەتىنە، ەكونوميكاسىنا اسەرىن تيگىزەر بىردەن-ءبىر فاكتور. دەموگرافيالىق ساياسات الەمنىڭ ءار ەلىندە ءارتۇرلى جۇرگىزىلەدى. جاھاندىق تۇرعىدان قاراساق، وتكەن عاسىردا جەر پلانەتاسىنىڭ جۇرتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءوسىمدى باستان كەشتى. بۇل الەمگە جاڭا مۇمكىندىكتەرمەن قوسا قيىندىقتارىن دا الا كەلدى. سوندىقتان ساياساتكەرلەر ءتيىمدى دەموگرافيالىق ساياسات ۇسىنۋعا بارىن سالدى. دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ءمانى رەسۋرستاردى ءبولۋ، الەۋمەتتىك دامۋ جانە ەكولوگيالىق تۇراقتىلىق سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان.

قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق ساياساتى: باعىتى مەن سىن-قاتەرلەرى

دەموگرافيالىق وزگەرىستەر قازاقستاننىڭ بولاشاعىن انىقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. جاھاندىق سىن-قاتەرلەر جاعدايىندا قارقىندى ءوسۋ ءتيىمدى دەموگرافيالىق ساياساتتى تالاپ ەتەدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ كەزەكتى حالىققا جولداۋىندا ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق احۋالدىڭ كوڭىل كونشىتپەيتىنىن ايتىپ، ۇكىمەتكە بىرقاتار تاپسىرما بەرگەن.  «وتباسىلىق-دەموگرافيالىق احۋال – زور الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىرعان ماسەلە. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا ءاربىر التىنشى وتباسى بالا سۇيە الماي وتىر. ساۋالناما كورسەتكەندەي، وتانداستارىمىزدىڭ 20 پايىزعا جۋىعى مۇنى اجىراسۋعا نەگىز بولاتىن ەلەۋلى سەبەپ دەپ سانايدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەلىمىزدەگى حالىق سانىنىڭ وسىمىنە قاتىستى بولجامى ورتالىق ازياداعى كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا كوڭىل كونشىتپەيدى. ۇكىمەتكە 2021 جىلدان باستاپ «اڭساعان ءسابي» ارناۋلى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرامىن. ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋ باعدارلامالارى بويىنشا بولىنەتىن كۆوتا سانىن 7 مىڭعا دەيىن، ياعني 7 ەسە كوبەيتۋ قاجەت»، – دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

قازىر ەلدەگى حالىق سانى 20 ميللليون ادامعا جۋىقتاعان. ونىڭ 12 188 601-ءى – قالا، 7 552 682-ءسى اۋىل حالقى. ايەلدەر سانى – 10 106 665, ەرلەر سانى – 9 634 618.

عالىم جاننا اۋباكىروۆانىڭ ايتۋىنشا، ەگەر حالىق سانىنىڭ ءوسۋىن 1 مەن 16 پايىز ارالىعىندا باعالايتىن بولساق، وندا الماتى، پاۆلودار، اقتوبە، قاراعاندى، جامبىل، تۇركىستان، باتىس قازاقستان وبلىستارىنداعى ءوسىم جاقسى دەۋگە بولادى. ال پاۆلودار، قاراعاندى وبلىستارىندا ادام ازايعان. حالىق سانى ورتاشا دەڭگەيدە ءوسىپ وتىرعان قىزىلوردا جانە اتىراۋ وبلىستارى ەكەن.

حالىق تىعىز ورنالاسقان اۋماقتاردا ەل سانىنىڭ ءوسۋى مەملەكەتتىڭ الدىنا كوپتەگەن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق مىندەتتەر قويىپ وتىر. حالىق سانىنىڭ ازايۋى ەڭ جوعارى كورسەتكىشتى كورسەتىپ وتىرعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ەكەن.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقتاردىڭ سانى بار بولعانى 7 ميلليوننىڭ ۇستىندە بولدى. 2012 جىلى 10 ميلليوننان استى. 1991-2023 جىلدار ارالىعىندا 1 ميلليون 107 مىڭ قانداس تاريحي مەكەنىنە ورالعان. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ۇكىمەت 2011 جىلعى قابىلدانعان دەموگرافيالىق ساياسات تۇ­جى­­رىمداماسىمەن جۇمىس ىستەپ وتىر.  اتالعان قۇجاتتىڭ بۇگىنگى تاڭدا مەرزىمى بىتكەن، جاڭارتۋدى قاجەت ەتەدى. بىراق جاڭا تۇجىرىمداما ءالى جاسالعان جوق. سونىمەن قاتار ەلىمىزدە دەموگرافيالىق ساياساتقا باعا بەرىپ، باقىلايتىن بىردە ءبىر مەملەكەتتىك ورگان جوق.

ەگەمەندىك العان جىلدارى مەملەكەت الدىندا حالىق سانىن ارتتىرۋ دەگەن باستى مىندەت تۇرسا، بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ت.ب. ماڭىزدى مىندەتتەر العا شىقتى. سوندىقتان ەلدىڭ دەموگرافيالىق ساياساتىن دامىتىپ، جاڭارتاتىن ۋاقىت كەلدى، دەپ سانايدى ساراپشىلار.

«بۇگىنىمىز بەن كەلەشەگىمىزدىڭ دەموگرافيالىق بولجامىن ناقتى جاساماي، ەكونوميكالىق دامۋدىڭ دا جورامالىن جاساي المايمىز. كەيىنگى ونجىلدىقتا قازاقستان حالىق سانىنىڭ وزگەرۋى جاڭا سىن-قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. ەل وڭىرلە­رىن­دە­گى حالىقتىڭ سانى مەن ءال-اۋقاتى ەل دەموگرافياسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتىپ وتىر. ماسەلەن، ءبىر-بىرىنە قارسى باعىتتالعان – ءسولتۇس­تىك-شىعىس پەن وڭتۇستىك-باتىس ستسەناريى ءجۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ ارقاي­سىسى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق-ساياسي تاۋەكەلدەر مەن قاتەر­لەر كەشەنىن قۇرايدى»،-دەيدى عالىم جاننا اۋباكىروۆا.

سونىمەن قازاقستاننىڭ بۇگىنگى دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن توپتاپ كورەيىك:

1. تۋ كوەففيتسيەنتى جانە وتباسى ساياساتى. قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىنىڭ ءبىرى – جوعارى تۋ كوەففيتسيەنتى مەن وتباسىلاردى قولداۋ. «قولجەتىمدى باسپانا»، «اۋىل – ەل بەسىگى» سەكىلدى مەملەكەتتىك باعدارلامالار وتباسىلاردا تۋدى ارتتىرۋ جانە وتباسىلاردىڭ ءال-اۋقاتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەڭىلدىكتەر مەن قارجىلىق قولداۋ كورسەتۋگە باعىتتالعان.

2. كوشى-قون ساياساتى. قازاقستان ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرەتىن كوشى-قون ساياساتىن ازىرلەگەن. جوعارى بىلىكتى مامانداردى تارتۋ، ەڭبەك كوشى-قونىن قولداۋ جانە كوشىپ-قونۋشىلاردى ينتەگراتسيالاۋ ەكونوميكا مەن قوعامدى نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن ساياساتتىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنا اينالدى.

3. ءبىلىم بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ. قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق ساياساتى ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن دامىتۋدى دا قامتيدى. بۇل باعىت حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا، ساپالى ءبىلىم مەن مەديتسينالىق قىزمەتكە قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق بالالار مەن جاستاردى قولداۋعا باعىتتالعان.

قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ سىن-قاتەرلەرىنە مىنالاردى جاتقىزامىز:

1. حالىقتىڭ قارتايۋى. كوپتەگەن دامىعان ەلدەردەگىدەي، قازاقستان دا حالىقتىڭ قارتايۋ پروبلەماسىنا تاپ بولدى. ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ ارتۋى جانە تۋدىڭ تومەندەۋى قوعامنىڭ دەموگرافيالىق قۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلدى، بۇل اعا بۋىندى قولداۋ جانە ولاردىڭ قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق ومىرگە قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ساياساتتى بەيىمدەۋدى تالاپ ەتەدى.

2. وڭىرلىك ايىرماشىلىقتار. قازاقستان دەموگرافيالىق جاعدايى ەلەۋلى وڭىرلىك ايىرماشىلىقتارعا تاپ بولدى. كەيبىر ايماقتار حالىقتىڭ كەتۋىمەن، بىركەلكى دامىماۋىمەن جانە تۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىمەن سيپاتتالادى. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ تەڭسىزدىكتى ازايتۋعا، تەڭ مۇمكىندىكتەر جاساۋعا جانە ايماقتاردا دامۋدى ىنتالاندىرۋعا كۇش سالۋدى تالاپ ەتەدى.

3. حالىقارالىق كوشى-قون. قازاقستان حالىقارالىق كوشى-قون ءۇشىن تارتىمدى ەل بولىپ تابىلادى. الايدا، كوشى-قون اعىندارىن باسقارۋ جانە ميگرانتتاردىڭ ينتەگراتسياسىن ءتيىمدى قامتاماسىز ەتۋ كۇردەلى جۇمىس. وسىعان بايلانىستى قازاقستان جوعارى بىلىكتى كادرلاردى تارتۋعا ىقپال ەتەتىن جانە ەلدەگى الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ساياساتتى دامىتۋى ءتيىس.

قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق ساياساتى ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى. بالا تۋدى ىنتالاندىرۋ، وتباسىلاردى قولداۋ، كوشى-قوندى ءتيىمدى باسقارۋ جانە ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن جاقسارتۋ وسى ساياساتتىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرى بولىپ تابىلادى. الايدا، حالىقتىڭ قارتايۋىنا، وڭىرلىك ايىرماشىلىقتارعا جانە كوشى-قوندى باسقارۋعا بايلانىستى سىن-قاتەرلەر قازاقستاننىڭ تۇراقتى جانە گۇلدەنگەن بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تۇراقتى تالداۋ مەن ءتيىستى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى.

سۋرەت: عالامتوردان

Abai.kz