اۋليەلەردىڭ وزدەرىنە سايكەس ەرەكشە قاسيەتتەرى  بولادى. قاراپايىم ادامنىڭ بويىندا جوق كوپتەگەن سونداي ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - كورەگەندىك. ولار وتكەندى كورىپ، بولاشاقتى الىستان بولجاي الادى. ونىڭ سەبەبى دە بار. رۋحاني تۇرعىدان كەلەتىن بولساق، بۇكىل الەم نەگىزى رۋحاني بولمىستا جاتىر، ياعني بۇكىل الەم اللا تاعالانىڭ شاپاعات نۇرىنان جاراتىلعان.

جۇرەك كوزى اشىلىپ، جوعارى جەتىلگەن ادامدار ءومىردىڭ رۋحاني نەگىزىنە ءۇڭىلىپ، تىرشىلىكتىڭ بارلىق سىر مەن سىمباتىن جاقسى تۇسىنە الادى. سوندىقتان، ولار ءۇشىن بۇل الەمدە قۇپيا جوق. اۋليەلەر قوعام ءومىرىنىڭ، تابيعاتتىڭ عانا ەمەس، ادام تاعدىرىنىڭ دا قىرى مەن سىرىن جاقسى بىلەدى.

كورەگەندىگى. شاكارىم اتامىز اۋليە بولعان ادام. سوندىقتان وسىنداي كوپ قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى ونىڭ كورەگەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن «قۇمارلىق دەگەن ءبىر يت بار» اتتى ولەڭە ءۇڭىلىپ كورەلىك. بۇل ولەڭىندە ول ادام ءومىرىنىڭ زاردابىنىىڭ سىرىن اشىپ،  قۇمارلىققا قانداي بايلانىسى بار ەكەنىن كورسەتەدى.

قۇمارلىق دەگەن ءبىر يت بار،
جانىڭا جاۋ شىن يت بار.
الدى-ارتىڭا قاراتپاس،
راحىمى جوق تىم يت بار، –

دەپ قۇمارلىقتىڭ جانعا قانداي زياندى ەكەنىن ەسكەرتە كەلىپ، ءارى قاراي بۇل قۇمارلىقتىڭ قايدان شىعاتىنىن جازادى. ونىڭ شىعۋ سەبەبى – ساۋىققا، اڭشىلىققا، دويبى جانە قارتا ويىندارىنا، سانقويلىققا اسا بوي بەرۋ ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ايتا كەتەتىن نارسە، اڭشىلىقتى كەيبىر ادامدار ماقتانىش ەتسە، ال شاكارىم بۇنى وزىنە كەمشىلىك كورىپ، كەيىننەن اڭشىلىقتى ءومىر بويى تاستاي الماعانىن وكىنىشپەن ايتقان ەكەن. بۇل ولەڭىندە شاكارىم ءوزىنىڭ قۇمارلىعىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ءفاني الەمدەگى بارلىق جان يەلەرى ءتارىزدى جاساعان قىلىقتارىنا وكىنگەندەي بىلاي دەيدى:

ارپالىستىم، الىستىم،
جاعالاستىم، جارىستىم.
ءدال وزىندەي بولعان سوڭ،
وزامىن دەپ قارىستىم.

ءارى قاراي جەتىستىككە جەتكەن سايىن ەلدىڭ ماقتاعانىنان بۋ الىپ ساعىم قۋالاي بەرگەنىن جازادى. ءوزىنىڭ وسى بەيشارا جاعدايىن «ءالى كەلەم دالاقتاپ، قىزىل ءتىلىم سالاقتاپ» دەپ جاقسى كورە ءبىلىپ، سىنعا الىپ، ەندى كارى قويدىڭ جاسىنداي ءومىرى قالعاندا بىلاي دەپ وكىنىشىن بىلدىرەدى:

زامان ءوتتى، جاس ءوتتى،
قايرات، ونەر بوس كەتتى.
ابۇيىر جوق، سانا جوق،
ءوز باسىڭا نە جەتتى؟

وسىلاي، قۇمارلىقتىڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ كوپ ءومىرىن بوس وتكىزدىم دەپ وكىنەدى. ادەتتە، شاكارىم ءوزىنىڭ  عيبراتتى ولەڭدەرىندە ءومىردىڭ شىرعالاڭدارىن كورسەتە كەلە، ءارى قاراي ودان شىعۋ جولىن دا ءوزى بەرىپ وتىرادى. بۇل ولەڭىندە قۇمارلىقتان شىعۋ جولىن بىلاي دەپ كورسەتەدى:

ەستىگەندى ۇعا بەر،
ىدىسىڭ بولسا – تىعا بەر.
پايداسىز بولسا قۇمارىڭ
سىلكىنىپ تاستاپ شىعا بەر.

بۇل جولداردان قۇمارلىقتان شىعۋ جولى – ەڭ اۋەلى ەستىگەندى ۇعىپ، ول ءبىلىمدى بويعا تەرەڭ ءسىڭىرىپ، پايداسىز قۇماردى سىلكىنىپ تاستاپ شىعۋ ەكەنىن ۇعامىز. بۇل ولەڭ ادامدى العا سۇيرەيتىن جان قۇمارى ەمەس، كەرىسىنشە، كەرى تارتاتىن ءتان قۇمارى تۋرالى بولىپ وتىرعانى، ارينە، تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

قىرىق جىلدان ءوتىپ جاسىم،
اقىلىم بولدى سىرلاسىم،
وتىز جىلدىق زامانداسىم،
يمانىم – باسشى جولداسىم...

...جارىمنىڭ نۇرىنا جانىپ،
ءتانىم كومىر بولا قالىپ،
جۇرەگىمدى جارىپ الىپ،
اعىزدى ارامىن، ناسىن...

...كوبى مەن ىستەگەن ءىسىم،
بۇرىن كورگەن بۇل ءبىر ءتۇسىم،
تازارعان سوڭ سونان ءىشىم،
دەدىم مەن: «استاپىرالدا!»

«قىرىق جىلدان ءوتىپ جاسىم»

شاكارىم ءوزىنىڭ باسقا دا شىعارمالارىندا كوپتەگەن ءومىر شىرعالاڭدارىنىڭ سىرىن اشىپ، وسىلاي ودان شىعۋ جولدارىن كورسەتىپ وتىرادى.

كەڭەس ءداۋىرى ورناعاننان كەيىن ەلدىڭ جاعدايىن وزگەرتۋگە بولمايتىنىن كورىپ، ەندى بۇل ءفاني الەمنەن قول ءۇزىپ، تاۋ ىشىنە كەتىپ جالعىزدىققا بەرىلگەن. ول كەڭەس ۇكىمەتى ۇسىنعان، وزىنە ىڭعايلى الماتىعا عىلىمي قىزمەتكە شاقىرۋدان دا باس تارتىپ، العان رۋحاني باعىتىن ۇستاندى. بۇل وعان جەتىلۋدىڭ شىڭىنا جەتۋگە، ياعني اۋليەلىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك بەردى.

تاقۋالىعى. رۋحاني جەتىلگەن ادامنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – تاقۋالىق. تاقۋالىقتىڭ ماقساتى – ءناپسىنى جەڭۋ. ءناپسى اللا تاعالانىڭ ءبىر قۋاتىنان پايدا بولاتىن ادام قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ونى جەڭۋ وتە قيىن. سوندىقتان بۇل قاسيەتكە رۋحاني بىلىممەن بولمىس سىرلارىن تولىق اشىپ، رۋح پەن ءتاننىڭ، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن، اللا تاعالا مەن جاننىڭ قارىم-قاتىناسىن تۇيسىنگەن، سونىمەن بىرگە، العان ءبىلىمىن تاجىريبە ارقىلى بويعا سىڭىرگەن ادام عانا جەتە الادى. ءناپسىنى رۋحاني بولمىس ارقىلى، ياعني جۇرەك كوزىن اشۋ ارقىلى عانا جەڭۋگە بولادى. جەتىلۋ بارىسىندا رۋح تازارىپ، وزىنەن تومەنگى قۋاتتى، ءناپسىنى جەڭۋگە مۇمكىندىك الادى.  وسىلاي تازا جولعا تۇسكەن ادام بۇل ءفاني ءومىر قىزىعىنان الىستاپ، تاقۋالىققا باس ۇرادى. ول ءفاني الەمنىڭ ىقپالىنان بوسانادى.

شاكارىم ءوزىنىڭ وسىنداي ءحالىن بىلاي دەپ بىلدىرەدى:

مەن – ءبىر ءتىلسىز كولىكپىن،
باسىما سوقپا، داۋىڭ جوق.
تەپكىلەمە، ولىكپىن،
شايتاننان باسقا جاۋىم جوق.

قىزىعىپ سەندەر ۇمتىلار،
قاسىما ەرگەن قاۋىم جوق.
جازامدى كەشىپ، مۇتىڭدار،
جازادان، ءسىرا، ساۋىڭ جوق.

(«مەن – ءبىر ءتىلسىز كولىكپىن»)

شاكارىمنىڭ بارلىق جان دۇنيەسى اللا تاعالاعا شوعىرلانىپ، ول ءفاني ومىرلىك ورتامەن قارىم-قاتىناسىن شەكتەپ، جالعىزدىققا ۇرىنعان. جان قۇمارى بيلەگەن مۇنداي ادام ءوزىنىڭ ءتان قۇمارى بيلەگەن بارلىق دوس-جاراندارىنان، تۋعان-تۋىستارىنان شەتتەلەدى. ول ەندى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ بىلعانىشىنا الىس بولۋعا ۇمتىلادى. كۇندەلىكتى ومىردەگىلەر ونى ۇمىتا باستايدى.

اۋليە ادام ءۇشىن بۇل دۇنيەنىڭ قۇنى تومەن. ول بۇل دۇنيەدە تەك قانا ءوزىنىڭ جارى (اللا تاعالا) ءۇشىن عانا ءجۇر. ول ءۇشىن بۇل ومىردە راحات جوق، تەك تەزىرەك ءوز جارىنا جەتۋدى ارماندايدى. شاكارىمنىڭ مۇنداي ارمانى ونىڭ «جەتىم بالا يەسىز» اتتى ولەڭىنەن جاقسى بىلىنەدى.

ويلا، مەن ءبىر ازاتپىن،
بار بەينەتتەن قۇتىلعان،
ءتىپتى، قىزىق مازاقپىن،
جەتپىس ويناپ ۇتىلعان.

ساقتامايمىن جانعا كەك،
نە دەسە دە سىرتىمنان.
مىندەگەن اۋزىڭ مىناۋ دەپ،
قان اعىزسا ۇرتىمنان.

دۇسپانىم جوق، دوسىم جوق،
قايعىدان دا شوشۋ جوق،
راحات ىزدەپ توسۋ جوق،
ءبىر جىندىمىن قۇتىرعان.

جارالى جانىم شىقسىن دەپ،
قارا جەر مەنى جۇتسىن دەپ،
ولگەن سوڭ ەلىم مۇتسىن دەپ،
اتىمدى قويدىم «مۇتىلعان».

(«جەتىم بالا يەسىز»)

وسى ولەڭىنەن شاكارىمنىڭ قانداي بيىك رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن كورەمىز. ول بۇل ءفاني الەمنىڭ ىقپالىنان تولىق شىققان، سوندىقتان ەندى وعان ەشنارسە، ەشكىم دە اسەر ەتە المايدى.

شاكارىم ءوزىن «مۇتىلعان» دەپ اتاپ، ەندى جالعىزدىقتا، بىراق اللا تاعالامەن بىرىگۋگە ۇمتىلعانىن بىلدىرەدى. وسىلاي شاكارىم ءوزىنىڭ بۇل ءفاني الەمنىڭ ىقپالىنان تولىق شىققانىن كورسەتەدى. يسلامدا اللانىڭ نۇرىنا شومىلىپ، باقي الەمگە تولىق بەرىلگەن بۇنداي اۋليە ادامداردى «ءمادجنۇن» دەپ اتايتىنى بەلگىلى. ولاردى رۋحاني بولمىس تولىق باسقاراتىن بولعاندىقتان، بۇل ءفاني الەمنىڭ زاڭدىلىقتارىنا كوڭىل بولمەيدى. ال قاراپايىم حالىق اراسىندا ولاردىڭ ارەكەتىن تۇسىنبەگەندىكتەن، ەسى دۇرىس ەمەس، نە بولماسا، پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىققان ادامدى دا «ءماجۇن» دەپ اتاۋ وسىدان بولسا كەرەك.

دوسىم وماروۆ،

شاكارىمتانۋشى عالىم، فيلوسوف

Abai.kz