رەداكتسيادان: 7 تامىز كۇنى پورتالىمىزدا قوعام قايراتكەرى جانۇزاق اكىمنىڭ «قارا ءسوزدى وقىعان سايىن قازاق ناقۇرىستانا بەرەدى...» اتتى ماقالاسى جاريا بولىپ، قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىنا تۇسكەن ەدى. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇنداي وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قۇقىلى. جۋىردا جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىت مىرزا جانۇزاق اكىمنىڭ سول ايتقان پىكىرىنە جاۋاپ ماقالاسى جاريالاندى. ءبىز اتالعان ماقالانى Abai.kz وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«ەل تاعدىرى ءۇشىن كۇرەستە ماحامبەتتەي باسى كەسىلمەگەن» كەشەگى اباي

بۇگىنگى ۇلت قامقورى جانۇزاق پەن ءتاپسىرشى عالىم، زاۋرە باتاەۆاعا قاراعان كۇنىمىز قۇرىسىن...

جانۇزاق اكىم جانە عالىم باقىتكەرەيۇلى باۋىرلارىمىز اباي اتامىزدىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا ونىڭ پروزاسى تۋرالى پوست جازىپتى. كەشتەۋ كورىپ قالدىق، بىراق، ءۇن قاتپاساق بولمايتىن جاعداي ەكەن.

ويتكەنى، جانۇزاق تاقىرىپتى «قارا ءسوزدى وقىعان سايىن قازاق ناقۇرىستانا بەرەدى» دەپ ايقايلاتىپ قويىپتى. ءبىز دە ونى تالاي وقىعان ەدىك، بىراق، ناقۇرىستانعان جوق سياقتى ەدىك... سويتسەك، اۆتور ابايدىڭ قازاقتى سىناعان سوزدەرىن «...ۇلتىمىزدى نەگىزسىز قارالاپ، رۋح پەن نامىستى جەر قىلىپ، جاستاردىڭ ساناسىن ۋلايتىن سوزدەر، ولاردى مەكتەپ وقۋلىقتارى مەن اقىننىڭ جيناقتارىنان الىپ تاستايتىن ۋاقىت جەتتى» دەيدى. بىراق، ءسوزىن دالەلدەۋگە تىرىسپاپتى دا.

ال، «قارا سوزدەر» اباي دۇنيەدەن وتكەن سوڭ 29 جىلدان كەيىن، 4,2 ملن (60 پايىزداي) قازاقتى قىرعان اشارشىلىقتى نەگىزدەۋ ماقساتىندا نكۆد-ءنىڭ كامەرالارىندا جازىلىپتى(؟)» دەيدى. بۇنىسى دا جالاڭ ءسوز، ەشقانداي دالەل كەلتىرمەگەن.

جانە جانۇزاقتىڭ بۇل ماقالا جازۋداعى ماقساتى «...قارا ءسوزدىڭ ءزارلى ۋىنان جاستاردى جانە ۇلتتى قۇتقارۋ» كورىنەدى. سەنسەڭىز دە وسى، سەنبەسەڭىز دە وسى!

سونىمەن قاتار ول زاۋرە باتاەۆا ەسىمدى گوللانديالىق تۇرعىننىڭ وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعى «قازاقتىڭ ەڭ بەلگىسىز اقىنى» دەگەن ماقالاسىنداعى «ابايدىڭ ولەڭدەرىن ءاليحان بوكەيحانوۆ جازعان(؟)» دەگەن ءسوزىن قايتالاپ قانا قويمايدى، ابايدىڭ «قۇسالى عۇمىر كەشكەن تۇلعا» (ت.جۇرباي) بولعانىنا دا كۇمان كەلتىرەدى. ەڭ سوڭىندا «ز.باتاەۆا ابايدىڭ تۋىندىلارىن سىناعان ءتورتىنشى عانا ادام» دەيدى.

بىردەن ايتا كەتەيىك، سىن دەگەن ونداي بولمايدى، سىن دەگەن ەڭ الدىمەن ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، تالداۋ دەگەندى بىلدىرەدى، ال، قازاقشا بىلمەيتىن، قازاق ادەبيەتىنەن ماقرۇم، بار بولعانى ءوزىنىڭ «اباي مەن ءاليحان ەكەۋى ءبىر ادام»، «يبراھيم قۇنانباەۆ ەسىمدى اقىن بولماعان»، «اقىلباي» مەن «ماعاۋيا» شىن ادام ەسىمى ەمەس، لاقاپ ەسىم، ميف، اڭىز» دەيتىن قابىنعان قيالىن (ۆوسپالەننوە ۆووبراجەنيە) تىزەگە سالىپ نەگىزدەۋگە تىرىسىپ، 70 بەت ماقالا جازعان، «ساۋدىڭ تاماعىن ءىشىپ، جىندىنىڭ ءسوزىن ايتاتىن» ادامدى بەدەل تۇتۋى جانۇزاقتىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەسە، ابىروي اپەرمەسى انىق.

ال، عالىم باقىتكەرەيۇلى جانۇزاقپەن ۇندەس ويىن ابايدىڭ سوزدەرى ارقىلى نەگىزدەمەك بولادى: «ابايدىڭ قارا سوزدەرىن اشىپ وقي باستاعاننان-اق قازاق بالاسىنىڭ ساناسىنا ونىڭ باسقا ۇلتتاردان، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە ورىستان كەم ەكەندىگى سىڭىرىلە باستايدى. ەكىنشى قارا سوزدە سارت پەن نوعايلاردىڭ قازاقتاردان ارتىق ەكەندىكتەرى ايتىلا كەلىپ «ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز قۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز» دەلىنەدى. ۇلتتىڭ ۇستازى رەتىندە ماقتان تۇتاتىن حاكىم ابايدىڭ دۋالى اۋىزىنان شىققان وسىنداي سوزدەن كەيىن قانداي قازاق بالاسى ءوزىن ورىسپەن دە، باسقامەن دە تەڭ ساناماق؟»

ارى قاراي تەك قانا وسى سارىن: «...وندا بۇل تەڭەۋدەن كەيىن قازاق بالاسى قالايشا ءوزىن قور سانامايدى؟ ...مۇنان كەيىن قانداي قازاق قازاق بولعىسى كەلەدى؟ ...قالايشا قازاقىلىققا، قازاق ۇلتىنا دەگەن ءبىر جەككورىنىش پايدا بولىپ، ول ءوزىنىڭ قازاقتىعىنان بەزىنۋگە اسىقپايدى؟»

باقىتكەرەيۇلى ابايدى «ورىستى اسىرە اسپەتتەپ، ونى قازاققا ۇلگى ەتىپ، قازاقتى ودان تومەن ەتىپ كورسەتۋىنىڭ قاجەتى جوق ەدى» دەپ كىنالاي كەلىپ، مىناداي ءتۇيىن جاسايدى: «وسى ورىستان ءوزىن تومەن ەتىپ كورسەتۋدىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ بويىندا ءاربىر ورىستىڭ الدىندا تومەنشىكتەپ، يمەنىپ تۇرۋ كومپلەكسى پايدا بولادى.

وسى كەمدىك كومپلەكسى جانىن جەگەن ءاربىر قازاق بالاسى تەزىرەك ورىسشا ۇيرەنىپ، سول ارقىلى ورىسپەن تەڭەسۋگە اسىعاتىن بولادى. ...سونىڭ سالدارىنان اباي زامانىنان باستاۋ العان قازاقتىڭ ورىستانۋ پروتسەسى ءالى دە جالعاسىن تابۋدا».

قازاقتىڭ ورىستانۋىنا باستى كىنالى اباي ما؟

بىرىنشىدەن، كازاقتىڭ بۇكىل ورىستانۋ پروتسەسى، قازاقتىڭ ءوزىن كەم تۇتۋ كومپلەكسى 1933-جىلى جارىق كورگەن ابايدىڭ «قارا سوزدەرىنىڭ» كەسىرىنەن پايدا بولدى دەپ، بارىنە ءبىر ابايدى كىنالى ەتىپ كورسەتۋ ەشقانداي قيسىن-لوگيكاعا سىيمايدى. سوندا 1730-شى، اسىرەسە، 1822-جىلدان بەرى وتارشىلدار نە بىتىرگەن؟

ەكىنشىدەن، بۇنداي اۋىر ايىپ تاعاتىنداي «قارا سوزدەر» جارىق كورگەلى بەرى دە قازاقتىڭ ءبارى ونى جاستىعىنىڭ استىنا قويىپ، كۇندىز-ءتۇنى وقىپ كەلىپ پە ەدى؟ ەڭ بولماسا 5-سىنىپتان باستاپ، 10-سىنىپقا دەيىن تۇگەل وقىتىلىپ پا ەدى؟ جوق؟ ەندەشە نە ءسوز بۇل؟ ارى بارسا مىڭنان ءبىرى وقىعان شىعار قازاقتىڭ.

ۇشىنشىدەن، بۇل دەگەنىڭىز ءىستى ناعىز، كوپە-كورنەۋ بۇرا تارتۋ عوي، ويتكەنى ورىستانۋ پروتسەسى شىن مانىندە «پاتشا وكىمەتى ەكى عاسىر بويى شەشە الماعان ورىستاندىرۋ ماسەلەسىن مەن ەكى جىلدا شەشتىم» دەپ ماقتانعان حرۋششەۆتىڭ «تىڭدى يگەرۋىنەن» باستالعان جوق پا ەدى؟ وعان كىنالىلەر ءوز كۇنىنە بولا ماسكەۋگە قارسى تۇرا الماعان رەسپۋبليكا باسشىلارى مەن ەڭ كۇنگەيدەگى قازاقى اۋىلدارعا دەيىن ورىس مەكتەبىن اشىپ، ۇل-قىزىن سوعان وقىتۋعا قۇلشىنا كىرىسكەن جاعىمپاز، مانساپقور «جاقسىلارىمىز بەن جايساڭدارىمىز» ەمەس پە ەدى؟ ولار وزدەرىنىڭ وسى ىسىمەن كۇنى بۇگىن دە اينالىسىپ جاتقان جوق پا؟ 2008-2018 جىلدار اراسىندا قازاق مەكتەبىنىڭ سانى 139-عا، وعان بارعان بالا سانى 155 مىڭ بالاعا ازايعان! ەلدەگى ورىس ۇلتىنىڭ ۇلەسى 19 %-عا تۇسكەنىمەن، ورىسشا وقيتىن بالا ۇلەسى 71پايىز! الەمنىڭ ءبىر دە ءبىر ەلىندە بۇنداي جاعداي جوق!

بۇنىڭ ەشقايسىسىن ەسەپكە الماعان باقىتكەرەيۇلى مىناداي قورىتىندى جاسايدى: «اباي شىن مانىندە ءوز حالقىن جەر ەتىپ، ونى وزگەلەرگە تابا ەتۋ ارقىلى ءوزى بيىكتەگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولدى. ...ءوز ۇلتىن مىسقىلداي وتىرىپ اياۋسىز كەمسىتۋ اباي شىعارماشىلدىعىنىڭ ءبىر تۇعىرى بولدى. ...اباي سياقتى ءوز ۇلتىنىڭ قوياسىن اقتارىپ «دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا ەتكەن» ءبىر ۇلى تۇلعا بار ما ەكەن؟ مۇمكىن، ول شىنىمەن دە قازاقتىڭ نامىسىن قامشىلاماق بولعان شىعار، بىراق بۇل جەردە «ارىق اتقا قامشى دا اۋىر» دەگەن قازاق دانالىعى ەسكەرىلۋى ءتيىس ەدى. مۇنداي كەزدە ونىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرەتىن، ونىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن نىعايتاتىن ءور تۋىندىلار قاجەت ەدى. بىراق اباي اتامىز ونداي بيىكتەن كورىنىپ، ءوز حالقىنىڭ ۇدەسىنەن شىعا المادى. ەندى قازىرگى وسكەلەڭ جاس ۇرپاق ونىڭ سول قاتەلىگىن قايتالاماسا ەكەن دەيمىن!»

ءبىز دە ەكى باۋرىمىزدىڭ جازباسىنا قورىتىندى جاساپ كەرەيىك. ەڭ الدىمەن ايتارىمىز: «ەكىنشى ءسوز» «...قۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز» دەپ بىتپەيدى. «باعاناعى ماقتان، باعاناعى قۋانعان، كۇلگەن سوزدەرىمىز قايدا؟» دەپ بىتەدى. (عالىم بولسا ءوزىنىڭ پىكىرىن سالماقتى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن ول سويلەمدى ادەيى تاستاپ، ارام ءادىستى قولدانىپ وتىر). ءوزى بىلمەگەن، بىلگەننىڭ ءتىلىن الماعان حالقىنىڭ ىسىنە كۇيىپ-پىسكەن، نامىستان كوكىرەگى قارس ايرىلىپ، جارىلارداي بولىپ تۇرعان ادامنىڭ ءسوزى بۇل! ماسەلە – وسىندا! ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

ەكى ازاماتتىڭ بار ايتارى - ابايدىڭ قازاقتىڭ دوسى رەتىندە جىلاتىپ ايتقانىنا تەرەڭ بويلاي الماي، بەتىندەگىسىن قالقىپ قانا العان، سوندىقتان تەرىس تۇسىنگەن وزدەرىنىڭ جانە وزدەرى سەكىلدىلەردىڭ وي-پىكىرى عانا. بۇل جەردە احمەت بايتۇرسىنۇلى اتامىزدان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق: "ابايدىڭ كەي سوزدەرىن، ويلانىپ داعدىلانعان ادام بولماسا، مىڭ قايتارا وقىسا دا تۇسىنە المايدى. نە ماعىنادا ايتىلعانىن بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى. سوندىقتان اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ەكەنى راس. بىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ ايتا الماعانىنان بولعان كەمشىلىك ەمەس، وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعانىنان بولاتىن كەمشىلىك. ولاي بولعاندا ايىپ جازۋشىدا ەمەس، وقۋشىدا". باسقاشا ايتساق، بۇل وقۋشىلاردىڭ كىناسى دە ەمەس، بۇل ولاردىڭ سورى!

جانۇزاق «ابايتانۋشىمىز» دەيتىندەر، اقىن شىعارماسى تۋرالى ءوز ويىن ايتقاندارعا «ابايدى تۇسىنبەيسىڭدەر» دەپ قورعانادى» دەيدى. دۇرىس ايتىلعان!

بىرىنشىدەن، ابايدى تۇسىنەتىن ادام، «قارا ءسوزدى» «باسقا ادامدار جازدى» دەگەن ساندىراقتى ءسوز دەپ قاراستىرماس تا ەدى. سەبەبى، «باقارا» سۇرەسىندەگى «ەگەر كۇدىكتەنسەڭدەر (قۇراننىڭ قۇداي ءسوزى ەكەنىنە - ءو.ا.), سەندەر دە وسىعان ۇقساس سۇرە تۇسىرىڭدەر» دەگەن ايات تا ءبىر، «قارا ءسوز» دە ءبىر – ابايدان باسقا ەشكىم ونى جازا المايدى!

ەكىنشىدەن، «وقىرماندارى ابايدان ءجۇز-مىڭ ەسە كوپ حايام، شەكسپيرلەردى نەگە بارلىق تىلدەردە جاقسى تۇسىنەدى دە، ابايعا كەلگەندە ونى تۇسىنە المايدى جانە ول باسقا تىلدەرگە اۋدارۋعا قيىن؟!» دەيدى جانۇزاق. بۇل دا دۇرىس - تۇسىنە المايدى. سەبەبى، ابايدان باسقا ولەڭىنىڭ، شىعارماسىنىڭ ءبارى دەرلىك، ءتىپتى، ليريكاسىنىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان تەرەڭ ويدان، قابات-قابات فيلوسوفيالىق پايىمنان تۇراتىن ءبىر دە ءبىر اقىندى تابا المايسىز. ابايدىڭ باسقا اقىنداردان ايىرماشىلىعى دا، ارتىقشىلىعى دا سوندا!

سول ومار حايام، شەكسپير، تاعى كىم بار، گەتە، گيۋگو، سەرۆانتەس، پۋشكين، رۋداكي، ءناۋايدىڭ ەشقايسىسى ابايدىڭ باسىنان كەشكەنى كەشكەن جوق، قايتسەم حالقىمدى وزگەلەرمەن تەڭ ەتەمىن دەپ ىزدەنۋمەن، ارپالىسپەن ءومىرى وتكەن جوق. «پۋشكين – ناشە ۆسە!» دەپ كورشىلەر كوككە كوتەرەتىن اقىن بۇل جاعىنان ابايدىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايدى، سەنبەسەڭىزدەر ونىڭ ءۇش تومدىق تاڭداۋلى شىعارمالار جيناعىن قولعا قىزىل قالام الىپ، اسىقپاي وقىپ شىعىڭىزدار.

اباي نە ءۇشىن قازاقتى ايامادى؟

ۇشىنشىدەن، ابايدى «قازاقتىڭ رۋحىن جەر ەتتى، ساناسىن ۋلادى، «دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا ەتتى» دەپ كىنالايتىن مىرزالار، سىزدەر شىنىمەن-اق ۇلى اقىن «حالقىنىڭ نامىسىن تاپتادى، حالقىن تۇقىرتۋ ارقىلى ءوزىن ۇلىقتادى» دەپ ويلايسىزدار ما؟ وندا قاتتى قاتەلەسەسىزدەر! دالەل مىناۋ.

ءبىزدىڭ شىمكەنتتە التى اۋداندى باسقارعان، كەيىن سەنات دەپۋتاتتىعىنا سايلانعان قۋانىش ايتاحانوۆ ەسىمدى ازامات بولدى. سوزگە - شەشەن، ىسكە – كوسەم ونىڭ جالعىز عانا كەمشىلىگى بار ەدى: ءىس جۇرمەي جاتسا ايتاحانوۆ كوپتىڭ كوزىنشە ءوزىنىڭ ورىنباسارلارىنان باستاپ ەشكىمدى دە ايامايتىن. «مەن سەندەرگە كوپتىڭ ءىشى دەمەي قاتتى ايتىپ جاتسام، ول دا حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن، ونى تۇسىنۋگە تيىسسىڭدەر» دەگەندى «ءىشىڭ بىلسىنگە» قالدىراتىن.

مىنە، سول ۋاقىتتا ونىڭ تۇپكى ويىن تۇسىنە قويمايتىن باسشىلار «ايتاحانوۆ ءبىزدى ۇنەمى قاراپايىم حالىققا جىعىپ بەرەدى دە وتىرادى، ءبىزدىڭ ابىرويىمىزدى ويلامايدى» دەپ قاپا بولاتىن. بىراق، ولار قانشا جەردەن مىقتى كورىنگەنمەن ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان، قام ءسۇت ەمگەن پەندە قالەكەڭنىڭ دە «قاپ، قاتتى كەتىپ قالدىم-اۋ وسى!» دەپ، كەي تۇندەرى تاڭدى كوزبەن اتىراتىنىن بىلمەيتىن... ەرتەسىنە ول جۇمىسقا ەشكىمگە ۇرىسپاۋعا بەلىن بەكەم بۋىپ كەلەتىن. بىراق، ءىستىڭ جۇرمەي جاتقانىن، اسىرەسە، جانى اشىماستىقتى، نەمقۇرايدىلىقتى كورگەندە، «جۇمىس ىستەمەيتىن ادامدى، تۋعان باۋىرىم بولسا دا جەك كورىپ كەتەمىن» دەيتىن ول، قايتادان قاتتى كەتىپ قالعانىن بايقامايتىن. تاعى ارتىنان «مەن ايتپاعاندا كىم ايتادى؟ ەڭ بولماسا نامىسىنا تيسەم ناتيجە شىعارار» دەگەن ويعا كەلىپ، ءوزىن جۇباتاتىن.

كەيىن، وزدەرى وسى اياۋشىلىقتى بىلمەيدى دەپ ويلايتىن ادام اۋىسىپ كەتكەن سوڭ، سول جىگىتتەر وتكەندى ءوزارا اڭگىمە ەتىپ وتىرعاندا ايتاحانوۆتىڭ ءوزى دە كوپتىڭ الدىندا اسا سيرەك بولسا دا، ءدال سول ارتىق كەتىپ قالعانى ءۇشىن، قاراماعىنداعىلاردان ابىرويىن توگەتىن ءسوز ەستىگەن كەزدە قارا نارداي قايىسپاي كوتەرەتىنىن ەسكە الىپ، سونىڭ ءبارى حالىق دەپ كۇيىپ-جانعاننان ەكەنىن ەندى تۇسىنەتىن.

انە، سول كەزدە بارىپ ولار: «ە-ە، قالەكەڭدىكى دۇرىس ەكەن عوي، حالىق الدىندا قاتتى ايتسا جانىمىزدى قيناۋ ءۇشىن ەمەس، ءبىز ەتەك-جەڭىمىزدى جيناۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ نامىسىمىزدى جانۋ ءۇشىن ايتادى ەكەن عوي» دەگەن توقتامعا كەلەتىن... ساعىنىپ، ارتىنان ىزدەپ بارىپ جۇرەتىن، توي-تومالاعىنان قالدىرماي شاقىرۋمەن بولاتىن.

ەندەشە ابايداي دانىشپان ادام دا كوپتىڭ كوڭىلىنە قاراۋدى، «كىم نە ايتادى» دەۋدى ەمەس، قالايدا ناتيجە شىعارۋدى ويلادى دەپ بىلگەن ءجون. «شوشيمىن كەيىنگى جاس بالالاردان» دەپ تۇرسا دا، تۇبىندە ۇرپاعى «ورىستىڭ ءتىلىن ۇيرەن» دەگەنى «شەن ءۇشىن، قىزمەت ءۇشىن ەمەس»، «دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى - عىلىمدى ۇيرەن» دەگەنى ەكەنىن تۇسىنەتىنىنە سەندى، سول سەبەپتى جۇمسارتپادى ءسوزىن. قايتا نەعۇرلىم اششىلاۋ ايتسام، سوعۇرلىم ەرتەرەك حالقىمنىڭ نامىسىنا تيەرمىن، سوندا ەرتەرەك ناتيجە دە شىعاتىن بولار دەپ ويلادى. ال، ءبىز بولساق، اباي: «تۋراسىن ويلاعاندا، بالاڭا قاتىن اپەرمە، ەنشى بەرمە، بارىڭدى سالساڭ دا، بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت! مىنا مەن ايتقان جول - مال ايار جول ەمەس. قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيال، بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ - وقىت، مال اياما!» دەپ، ماڭدايعا سالىپ قالعانداي ەتىپ، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت دەپ تۇرسا دا ابايدىڭ ويىن تۇسىنبەي قالامىز. ەسەسىنە ودان كەيىنگى «ايتپەسە، ءبىر يت قازاق بولىپ قالعان سوڭ، ساعان راحات كورسەتە مە، ءوزى راحات كورە مە، يا جۇرتقا راحات كورسەتە مە؟» دەگەن سويلەمگە جابىسا قالامىز-داعى، ابايدىڭ جازباعانىن جازدى ەتىپ، ءوزىمىزدىڭ شولاق اقىلىمىزعا سالىپ، تەرىس ءپىشىپ كەتەمىز: «ورىسشا وقىپ، ورىس ءتىلىن بىلمەسە بالاڭ بالا بولمايدى، ول ورىسشا بىلمەيتىن (ابايدا بۇنداي ءسوز جوق قوي؟!) يت قازاقتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ ساعان راحات كورسەتپەيدى، ءوزى دە راحات كورمەيدى، يا جۇرتقا راحات كورسەتپەيدى» دەپ وتىر. وسىدان كەيىن قالايشا «قازاقشا وقىپ، قازاقى تاربيەمەن وسكەن بالا ادام بولمايدى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ، «قازاقى بالا بالا ەمەس» دەگەن ماتەل پايدا بولمايدى؟» (ع.باقىتكەرەيۇلى)

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە. ءبىز «قارا سوزدەردى» ورىسشاعا دا، باسقاعا دا اۋدارماۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ول و باستان قازاق ءۇشىن، قازاققا عانا ارنالىپ جازىلعان دۇنيە. وندا ءبىزدىڭ ىشكى شارۋامىز ايتىلعان.

ءارى، ابايدى اۋدارۋدىڭ قيىن ەكەنى دە راس. گەرولد بەلگەر اعامىز دا: «مەن قازاقتار ابايدى نەگە اۋدارمايدى دەپ وكپەلەۋشى ەدىم، م.دۋدينگە ابايدىڭ 33 ولەڭىن اۋدارتۋڭا تاپسىرىس بەرىلىپ، ءوزىم وعان جولما-جول اۋداماسىن بىرنەشە نۇسقا ەتىپ، «مىناۋ ۇستىڭگى قاباتتىڭ اۋدارماسى، مىناۋ ونىڭ استارىنىڭ، مىناۋ ەكىنشى استارىنىڭ اۋدارماسى» دەپ جازىپ بەرگەنىمدە، ابايدىڭ ولەڭدەرىن اۋدارۋعا بولمايتىنىنا كوزىم جەتتى» دەپ جازىپ كەتكەن بولاتىن. شىنىندا دا، ابايدى شىنىمەن-اق بىلگىسى كەلەتىن ادام بولسا، قازاقشا ۇيرەنىپ الىپ، تۇپنۇسقادان وقىسىن.

اباي جايلى قاي ۋاقىتتا جازعان دۇرىس؟

تورتىنشىدەن، بۇنداي پوست جازار الدىندا كىم بولسا دا ابايدىڭ ولەڭدەرىن قايتادان ءبىر قاراپ شىققانى ءجون بولار ەدى. ويتكەنى 16 جاسىندا ۇيلەنگەن ول كەلبەتتى، ساۋىقشىل، سەرى، ايەلقۇمار جان بولعان. «اباي كەلە جاتىر» دەگەندە بارعان اۋىلىنىڭ ايەلدەرى اجارلى قىز-كەلىندەرىن جاسىرىپ، اۋرەگە ءتۇسىپ قالادى ەكەن. سونداي ءبىر جازعىكۇنگى جيىندا جالاڭاياق قىزمەتشى جاس كەلىنشەككە «مىنا بايتالدىڭ ءجۇرىسىن-اي!» دەپ ازىلدەگەنىندە،

ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت بايتال دەدىڭ،

ءوزىم دە ءدال سولاي دەپ ايتار دەدىم.

ايعىر شاپسا بايتالعا قۇلىن تۋار،

تۋماعان سەن بايتالدان سايتان با ەدىڭ؟! – دەگەن «سىباعاسىن» دا العان كەزى بولعان اباي 21 جاسىندا بولىس بولىپ سايلانعان سوڭ كۇرت وزگەرەدى.

جاسىمدا البىرت ءوستىم ويدان جىراق،

ايلاعا، اشۋعا دا جاقتىم شىراق.

ەرتە وياندىم، ويلاندىم، جەتە المادىم،

ەتەك باستى كوپ كوردىم ەلدەن بىراق، - دەپ ەسكە الادى ول بۇل كەزدى كەيىن. بويىنداعى اتانىڭ كۇشىمەن، انانىڭ سۇتىمەن كەلگەن، اجەنىڭ تاربيەسىمەن بەرىلگەن ادىلەتسۇيگىشتىك قاسيەت ونى پاراقورلىق جايلاعان ەلدە كۇرەسكە ەرتە تۇسىرەدى. جەڭىسىنەن جەڭىلىسى كوپ بولعان اباي كۇرەسىنىڭ شىڭى – 1885 جىلعى قارامولاداعى سيەزدە ونىڭ توبە بي بولىپ سايلانىپ، 93 باپتان تۇراتىن، قىلمىستىق ىستەرگە قارسى رەسەيدىڭ دالاعا ارنالعان زاڭ ەرەجەلەرىن جازۋى. وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، ابايدىڭ مىسالىنان باسقا تاريحتا وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر جاعداي بولدى ما ەكەن؟! ەندەشە، پاتشا وكىمەتىن سونداي قادامعا بارۋعا ءماجبۇر ەتكەن اباي قازاق ءۇشىن ودان ارتىق نە ىستەسىن، ءولسىن بە ەندى؟! (ايتپاقشى، تاقىرىپتاعى تىرناقشا ىشىندەگى ءسوز – جانۇزاقتىڭ پوستىنان...)

18 جىل قۇرعان بيلىكتەن (9 جىل بولىس، 9 جىل بولىستىڭ ءبيى) كەتىپ، اقىندىققا ءبىرجولا بەت بۇرعاندا، بار بولعانى 41 جاستاعى ابايدىڭ 1886-جىلى جازعان ولەڭدەرىن قاراڭىز: «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك»، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «كوڭىلىم قالدى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك». وسىلاي جالعاسا بەرەدى.

سونداعى ابايدىڭ كۇرەسى – قازاقتىڭ بولمىسىن وزگەرتۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەس. پاتشا وكىمەتىن ءسال دە بولسا ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزە العان اباي ەندى قازاق قوعامىنا قارسى جالعىز قالعاندا ءوزى بىلمەگەن، بىلگەننىڭ ءتىلىن الماعان حالقىنان، سىرىم باتىر ايتقانداي، كۇندە جەڭىلەتىن بولادى...

سول كەزدە ول «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ» (1889 ج.) دەپ كۇڭىرەنەدى.

تۋعان جەردى قيا الماي،

تەنتەكتى جەڭىپ، تىيا الماي،

ءالى وتىرمىز ۇيالماي،

تابا المادىق وڭگە ەلدى،

ادام دەگەن داڭقىم بار،

ادام قىلماس حالقىم بار،

وتىرىك پەن وسەككە

بايگە اتىنداي اڭقىلدار (1890ج.), – دەپ اھ ۇرادى اباي. ءبىز بولساق ول ولەڭدى وقىمايمىز، ەسەسىنە: «قايراتتى كۇنىمدە قازاقتى قيىپ بوتەن جاققا كەتپەك تۇگىل، ءوزىن جاقسى كورىپ، ءۇمىت ەتىپ ءجۇرىپپىن. قاشان ابدەن ءبىلىپ، ءۇمىتىمدى ۇزگەن كەزدە، وزگە جاققا بارىپ، جاتتى ءوز قىلىپ، ءۇيىر بولارلىق قايرات، جالىن ءسونىپ تە قالعان ەكەن» دەگەن 9-قارا ءسوزىن وقىپ الىپ، «بۇل دەگەنىمىز قازاق جاستارىنا قازاقتان سەندەرگە قايىر جوق، سوندىقتان قايراتتى كۇندەرىڭىزدە ءوز باعىڭدى وزگە جۇرتتان ىزدەڭدەر، مەنىڭ قاتەلىگىمدى قايتالاپ، مەن سياقتى وكىنىشتە قالماڭدار دەگەن تىكەلەي نۇسقاۋ ەمەس پە؟» (ع.باقىتكەرەيۇلى) دەپ، كورىنىپ تۇرعاندى عانا كورەمىز، استارىنا ۇڭىلگىمىز، ماعىناسى ءمان بەرگىمىز كەلمەيدى.

مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى،

اقىلسىز دەپ قور تۇتىپ.

تۇزەتپەك ەدىم زاماندى،

ءوزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ.

تاپپادىم كومەك وزىمە،

كوپ نادانمەن الىسىپ.

كونبەدى ەشكىم سوزىمە،

ادەتىنە قارىسىپ.

جارلى ەمەسپىن، زارلىمىن،

ونى دا ويلا تولعانىپ.

جۇرتىم دەۋگە ارلىمىن،

وزگە جۇرتتان ۇيالىپ.

مۇنداي ەلدەن بويىڭ تارت،

مەن قاجىدىم، سەن قاجى.

ايتىپ-ايتىپ ءوتتى قارت،

كونبەدى جۇرت، نە ىلاجى؟ (1891ج.)

قايعى شىعار ىلىمنەن،

ىزا شىعار بىلىمنەن.

قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ،

زار شىعادى تىلىمنەن. (1892ج.)

مىنە، وسى جولدار، زاماندى تۇزەتپەك بولىپ، كوپ نادانمەن الىسقان، جەڭە الماي قاجىعان زارلى قارتتىڭ اۋزىنان شىققان ءزارلى سوزدەر 9-شى «قارا ءسوزدىڭ» قالاي، قانداي جاعدايدا پايدا بولعانىن تايعا باسقان تاڭباداي انىق كورسەتىپ تۇر.

تاعى سەنە باستايمىن

كۇندە الداعىش قۋلارعا.

ەسىم شىعىپ قاشپايمىن،

مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟ (1896ج.)

وسىلاي ىشپەگەن ۋى قالماعان اباي 1898 جىلى العاش رەت ءولىمدى اۋزىنا الادى، ءومىرىنىڭ ءتۇيىنى سياقتى ەتىپ، ايگىلى ولەڭىن جازادى:

ولسەم ورنىم – قارا جەر سىز بولماي ما،

وتكىر ءتىل – ءبىر ۇيالشاق قىز بولماي ما.

ماحاببات، عازاۋاتپەن مايدانداسقان،

قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما!

امالسىز تاعدىر ءبىر كۇن كەز بولماي ما،

بىرەۋگە جاي، بىرەۋگە تەز بولماي ما.

اساۋ جۇرەك اياعىن شالىس باسقان،

جەرىن تاۋىپ، ارتقىعا ءسوز بولماي ما!

سوندا جاۋاپ بەرە المان مەن بيشارا،

سىزدەرگە ەرىك تيەر، بايقاپ قارا.

ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە،

قانى قارا ءبىر جانمىن، جانى جارا.

جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،

مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.

سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،

مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما!

وي كىرگەلى تيمەدى ەرىك وزىمە،

ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە.

ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي، جۇرت قور ەتتى،

سەن ەسىركە، تىنىش ۇيىقتات، باق سوزىمە!

ءىشىم – تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي،

مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي.

ولەڭ شىركىن – وسەكشى، جۇرتقا جايار،

سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي. (1898 ج.)

اباي توقتاسا دا، ءوزىنىڭ جاۋاپ بەرە المايتىنىنا دەيىن جازىپ كەتسە دە ءبىز توقتامايمىز، «ءبىر جاندى ەكى كۇيدىرگەنىمىزدى» قويمايمىز، ءوزىمىز ءبىر ادامدى جەڭە الماي ءجۇرىپ، «ءىشى تولعان ۋ مەن دەرت»، «مىڭمەن جالعىز الىسقان جانعا» «ارىق اتقا قامشى اۋىر بولاتىنىن بىلمەدىڭ»، «ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، ونىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن نىعايتاتىن ءور تۋىندى جازبادىڭ» دەپ كىنالايمىز. ەندى ەڭ بولماسا وسىدان كەيىن توقتاتايىق، تىنىش ۇيىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەيىك...

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz