بىلەسىز. وسىدان سەگىز كۇن بۇرىن. 08:38. ون جەتى سەكۋندتان كەيىن جەرگە قۇلاپ، جارىلىپ كەتتى. بايقوڭىردان ۇشىرىلعان رەسەيلىك «پروتون-م» زىمىران-تاسىعىشى جەرىنە جەتپەي ورتەندى. تىكەلەي ەفيردە. قوزعالتقىشتار ءتيىستى رەجيمگە باعىنبادى ما، الدە باسقارۋ جۇيەسى مەن قوزعالتقىش قوندىرعىسى ىستەن شىعىپ كەتتى مە، بەلگىسىز ناقتى سەبەبى. انىعى – جويقىن اپات ورىن الدى. قارا ءتۇتىن. ۋ. 

115 ميلليون دوللارى ورتەنىپ كەتسە دە...

اقش-تا نەمەسە فرانتسيادا زىمىران قۇلاسا، پرايم-تايمدا جۇرتشىلىققا كونسترۋكتيۆتى ۆيدەو كورسەتىلەدى. ەلدىڭ ۇرەيىن باسۋ ءۇشىن. بۇگە-شەگەسىنە دەيىن. 0,001 قالدىرماي. ەڭ باستىسى، حالىققا تۇسىنىكتى تىلمەن. «گلوناسس»، «توكسين»، «گەپتيل»، «ناۆيگاتسيا»، «سپۋتنيك»، «توتىقتاندىرعىش»، «ۇدەتكىش» سياقتى تەرمينولوگيامەن الەۋمەتتىڭ باسىن قاتىرمايدى. «روسكوسموستا»، «قازعارىشتا» وتىرىپ الىپ، «ەشقانداي زيان جوق» دەپ قىسقا قايىرمايدى. بارلىق سالا ماماندارى جابىلىپ، قاۋىپ جوقتىعىن قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرىپ، زالالسىزدىعىن دەتالدى تۇردە كورسەتۋى ءتيىس حالىققا. زىمىران بانان ەمەس، گەپتيل مەن اميل ءاتىر ەمەس ويتكەنى. ۋ. ال جەرگە قۇلاعان زىمىران تاسىعىشىندا 5 ميلليگرامم ەمەس، 500 تونناداي ۋلى كومپونەنت بولسا. رەسەيدىڭ عارىش ساياساتىنداعى امبيتسيالارى ادىرا قالسىن، جۇرتشىلىقتىڭ دەنساۋلىعى تۇرعاندا. عارىش ايلاعى ءۇشىن جىلىنا تولەيتىن 115 ملن دوللارى ورتەنىپ كەتسە دە، قازاقتىڭ مۇددەسى ماڭىزدىراق الدەقايدا.

بىلەسىز. وسىدان سەگىز كۇن بۇرىن. 08:38. ون جەتى سەكۋندتان كەيىن جەرگە قۇلاپ، جارىلىپ كەتتى. بايقوڭىردان ۇشىرىلعان رەسەيلىك «پروتون-م» زىمىران-تاسىعىشى جەرىنە جەتپەي ورتەندى. تىكەلەي ەفيردە. قوزعالتقىشتار ءتيىستى رەجيمگە باعىنبادى ما، الدە باسقارۋ جۇيەسى مەن قوزعالتقىش قوندىرعىسى ىستەن شىعىپ كەتتى مە، بەلگىسىز ناقتى سەبەبى. انىعى – جويقىن اپات ورىن الدى. قارا ءتۇتىن. ۋ. 

115 ميلليون دوللارى ورتەنىپ كەتسە دە...

اقش-تا نەمەسە فرانتسيادا زىمىران قۇلاسا، پرايم-تايمدا جۇرتشىلىققا كونسترۋكتيۆتى ۆيدەو كورسەتىلەدى. ەلدىڭ ۇرەيىن باسۋ ءۇشىن. بۇگە-شەگەسىنە دەيىن. 0,001 قالدىرماي. ەڭ باستىسى، حالىققا تۇسىنىكتى تىلمەن. «گلوناسس»، «توكسين»، «گەپتيل»، «ناۆيگاتسيا»، «سپۋتنيك»، «توتىقتاندىرعىش»، «ۇدەتكىش» سياقتى تەرمينولوگيامەن الەۋمەتتىڭ باسىن قاتىرمايدى. «روسكوسموستا»، «قازعارىشتا» وتىرىپ الىپ، «ەشقانداي زيان جوق» دەپ قىسقا قايىرمايدى. بارلىق سالا ماماندارى جابىلىپ، قاۋىپ جوقتىعىن قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرىپ، زالالسىزدىعىن دەتالدى تۇردە كورسەتۋى ءتيىس حالىققا. زىمىران بانان ەمەس، گەپتيل مەن اميل ءاتىر ەمەس ويتكەنى. ۋ. ال جەرگە قۇلاعان زىمىران تاسىعىشىندا 5 ميلليگرامم ەمەس، 500 تونناداي ۋلى كومپونەنت بولسا. رەسەيدىڭ عارىش ساياساتىنداعى امبيتسيالارى ادىرا قالسىن، جۇرتشىلىقتىڭ دەنساۋلىعى تۇرعاندا. عارىش ايلاعى ءۇشىن جىلىنا تولەيتىن 115 ملن دوللارى ورتەنىپ كەتسە دە، قازاقتىڭ مۇددەسى ماڭىزدىراق الدەقايدا.

ەسىڭىزدە بولار، وسى ورايدا «قازعارىش» ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ: «قۇقىقتىق جاعىنان كەلسەك، زىمىراننىڭ قۇلاۋى اپات دەپ سانالمايدى. سەبەبى، زىمىران رەسەيدىڭ قازاقستاننان جالعا العان تەرريتورياسىنا قۇلادى. زىمىران بولشەكتەرى بايقوڭىرداعى 81 جانە 200 الاڭداردىڭ اراسىنا تۇسكەن. بۇل – «روسكوسموستىڭ» ىشكى شارۋاسى»،-دەيدى. كەشىرىڭىز. ەگەر زىمىران-تاسىعىش رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ «ۆوستوچنىي» جاڭا عارىش ايلاعىندا جارىلىپ، جوعارى توكسيندى ۋلى بۇلت رەسەيگە قاراستى امۋرسك وبلىسىندا ءتۇزىلىپ جاتسا، بۇل ارينە رەسەيدىڭ ىشكى شارۋاسى. نە ىستەتەسە دە، وزدەرى ءبىلسىن. بىراق ۋلى بۇلت تا، قارا ءتۇتىن دە – قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا ەدى. ەڭ باستىسى – وڭتۇستىك ايماقتىڭ ەكولوگياسى، جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ دەنساۋلىعى. كەيىن ىلە-شالا اگەنتتىك توراعاسى پرەمەر-مينيستر س.احمەتوۆكە «روسكوسموس» وزدەرى شەشەتىنىنە سەندىرىپ، ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىنا كوندىرگىسى كەلدى. عارىش ايلاعىن جالعا العان شىعار. بىراق قىزىلوردا وبلىسى رەسەيدىڭ «فەدەرالدى مەنشىگىنە» اينالىپ كەتكەن جوق، تالعات امانكەلدىۇلى! ال «قۇقىقتىق جاعىنان كەلسەك»، «قازعارىش» ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى –  «روسكوسموستىڭ» قازاقستانداعى فيليالى ەمەس، مۇساباەۆ مىرزا!

ك.تسيولكوۆسكي اتىنداعى رەسەي عارىش اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، ساراپشى يۋري كاراشتىڭ پىكىرىنشە، ««پروتون-م»-نىڭ وسىنداي ساتسىزدىگى كەزىندە جۇزدەگەن توننا گەپتيل قورشاعان ورتاعا توگىلگەندە، بۇنى قازاقستانعا جاسالعان حيميالىق شابۋىلمەن تەڭەستىرۋگە بولاتىن ەدى. زيان جوق دەلىك. الايدا ۋلى بۇلتتى عارىش ايلاعى اياسىنان شىعارماي، زياندى كومپونەنتتەردىڭ تاراپ كەتپەۋىن قالايشا قامتاماسىز ەتەتىنىن ەلەستەتە المايمىن»-دەيدى. «گرينپيس رەسەي» جوباسىنىڭ باسشىسى يۆان بلوكوۆتىڭ ايتۋىنشا، گەپتيل مەن اميلدى پايدالانا باستاعاننان بەرى، ونى زالالسىزداندىرۋ ءۇشىن ءتيىستى زەرتتەۋلەر، لابوراتوريالىق پروتسەستەر جۇرگىزىلگەن جوق. ال قازاقستاندىق ەكولوگ مەلس ەلەۋسىزوۆتىڭ ويىنشا: «ەگەر زىمىران جەرگە قۇلاپ، ورتەنبەسە، وندا ۇلكەن ەكولوگيالىق اپات بولۋشى ەدى. ءبىر گرامم گەپتيل ءبىر تەكشە شاقىرىم اۋانى لاستايدى» - دەيدى. حيميالىق شابۋىل. زەرتتەۋلەر جوق. ەكولوگيالىق اپات. ارينە، بولجام – بۇل. سوندا دا «روسكوسموستىڭ» ىشكى شارۋاسى» دەپ قاراپ وتىرا بەرەمىز بە؟

رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين «پروتون-م»-نىڭ قۇلاۋى جونىندە حاباردار. پرەمەر د.مەدۆەدەۆ وسىناۋ ساتسىزدىككە كىنالىلەردى جاۋاپقا تارتۋدى كوزدەپ وتىر. مەمدۋما بولسا،  ەكونوميكالىق شىعىنىن ەسەپتەۋدى تالاپ ەتتى روسكوسموستان. «رۋسسكي ستراحوۆوي تسەنتر» ساقتاندىرۋ ورتالىعى «پروتون-م» زىمىران-تاسىعىشى ءۇشىن 6 ملرد سومىن دايىنداپ قويدى. بولدى. نۇكتە. قازاقستاننان كەشىرىم سۇراعان جوق، سۇرامايدى دا. باسقاسىن ايتپاعاندا، ەگەر ۋكراينادا بۇنداي جاعداي ورىن العاندا، جوعارى راداسى دەمالىسىن دوعارىپ، جەتىنشى شاقىرىلىمنىڭ شۇعىل وتىرىسىن وتكىزەر ەدى. پارلامەنتتىڭ ەسىگىن جۇلىپ اشىپ. كوزدەرىن باقىرايتىپ قويىپ. «گيپتيل مەن اميل تۇسە جازدادى ايماعىمىزعا، قايداعى ارەندا، قانداي ەكونوميكالىق شىعىندى ايتىپ وتىر انالار؟!» دەپ اقىرىپ-باقىرىپ. جارايدى، زىمىران «رەسەيدىڭ قازاقستاننان جالعا العان تەرريتورياسىنا قۇلادى» عوي. وندا ستراتەگيالىق ارىپتەسىمىز قايتەدى، اۋرە بولىپ، الدەنەنى ءتۇسىندىرىپ، كەشىرىم سۇراپ.

عارىشتىق يندۋستريا كىمگە كەرەك؟

رەسەي كەلەشەكتە الەم نارىعىندا عارىش قىزمەتىنىڭ 15% باقىلاۋدا ۇستاماق نيەتتە. ءوز عارىش ايلاعىنىڭ جوقتىعى قولىن بايلاپ وتىرعان كورىنەدى. سودان بولار، رەسەيگە قاراستى امۋرسك وبلىسى ۋگلەگورسك قالاسى ماڭىندا 251 ميلليارد سومدى قۇرايتىن «ۆوستوچنىي» جاڭا عارىش ايلاعىنىڭ قۇرىلىسى باستالىپ تا كەتتى. 2018 جىلى تەڭدەسسىز زىمىران ۇشىرماق. GPS پەن ناسا-نىڭ الدىن وراپ الامىز دەي مە، مارستى ءھام ايدى باعىندىرامىز دەي مە، ارماندارى اسقاق ايتەۋىر. گلوناسس-تىڭ قانشاما ساتسىزدىگى ويدا جوق. قازاقتىڭ جەرى زارداپ شەكتى سونىڭ كەسىرىنەن. ونى دا بىلمەي قالدى-مىس. «ۆوستوچنىي»  ماڭىنداعى قالاعا ايگىلى عۇلاما كونستانتين تسيولكوۆسكيدىڭ ەسىمىن بەرمەك. الايدا، بۇگىنگى كونستانتيندەرىڭ باعىن بايلاپ وتىرعانىن سەزبەيتىن دە سياقتى. رەسەيلىك عالىمدار مەن عىلىمي قىزمەتكەرلەرمەن ساناسقاندى قويدى. سويتە تۇرا ءپۋتيننىڭ جاندايشاپتارى باسىن اينالدىرىپ، ونى الداپ الەك. ال پۋتين ءوزىنىڭ اينالاسىندا سەرگەي كوروليوۆتاي سەرىگى جوق ەكەنىن سەزە تۇرا، حرۋششەۆتەن قاي جەرىم كەم دەپ، عارىش سالاسىندا جاڭالىق اشام دەپ بەكىنىپ وتىر. قوش دەلىك!

سولتۇستىك كورشىمىز اقش-تىڭ «وريونى» مەن «ارەس-1»-نەن دە كۇشتى زىمىران-تاسىعىش ويلاپ تابادى دەلىك. عارىشتىق تاسىمالداۋ نارىعىندا مونوپوليسكە دە اينالسىن. ساتتىلىك! الايدا «بايقوڭىرداعى» عارىشتىق ەكسپەريمەنتتەر ناتيجەلەرىن قۇپيالاپ، كوزگە كورىنبەيتىن جەرگە تىعا بەرمەي، ءبولىسسىن. قازاقستان اۋماعىنا  قانداي قاۋىپ بار ەكەنىن الدىن الا ايتسىن. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتەرىنە نۇقسان كەلتىرەدى دەسە، ەڭ بولماسا، عارىش سالاسى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ، گيدرومەتەورولوگتاردىڭ، مامانداردىڭ ساراپتامالارىن جاريا ەتسىن دە. جالپاق جۇرتقا زالالسىزدىعىن ءتۇسىندىرىپ، دالەلدەسىن دە. «جالعا الدىق، اقشاسىن تولەپ وتىرمىز» دەپ كەۋدە سوعىپ كەرىلە بەرمەي.

ءوز ەكسەريمەنتتەرىن اۋەلى «بايقوڭىردا» جۇزەگە اسىرىپ، ءساتتى وتسە، سودان بارىپ «ۆوستوچنىيدا» ۇشىرسا شە كەلەشەكتە؟ سوندا «بايقوڭىر» - سىناق مەكەنىنە اينالمايتىنىنا كىم كەپىل؟ ەگەر ياكي اتالمىش ەكسەريمەنتەرى ناتيجەسىندە قازاقتىڭ ءبىر بالاسى كەمتار بولىپ تۋىلسا، زىمىراندارىنىڭ قۇنى كوك تيىن ەكەنىن تۇسىنە مە، تۇسىنبەي مە ستراتەگيالىق كورشىمىز؟! قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋى، ۇلت ساۋلىعى ءبۇتىن ءبىر «بايقوڭىردان» قىمبات شىعار؟

وسى ورايدا ماجىلىسۆۋمەن داريعا نۇرسۇلتانقىزىنىڭ ايتقان پىكىرى ەسكە تۇسەدى ەرىكسىز. «عارىش سالاسى قالاي دامىپ جاتقانىن، وعان قانشا قارجى جۇمسالاتىنىن ەستىدىك. قيساپسىز قاراجات «قارا شۇڭقىرعا» اعىپ جاتقانداي. بۇل  كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن ءوزى؟ كوپتەگەن ەل عارىشتىق يندۋسترياسىز-اق ءومىر ءسۇرىپ، دامىپ جاتىر. جەر سەرىگى قاجەت بولسا – تاپسىرىس بەر، ساتىپ الاسىڭ – ۇشىرادى. بۇل الدەقايدا ارزان تۇرادى ەمەس پە؟ سوندىقتان ەكونوميكادىعى باسىمدىلىقتاردى قايتا قاراستىرىپ، كورپەمىزگە قاراي كوسىلگەنىمىز ءجون بولار»-دەگەن-ءتىن. شىنىمەن دە، عارىشتىق يندۋستريا ءبىزدىڭ نە تەڭىمىز وسى؟ 143 ميلليون حالقى بار رەسەي ءوزىنىڭ «كوسموگونيچەسكي ميفىندە» ءومىر سۇرە بەرسىن. قيالى ۇشتالا بەرسىن جانە. تىلەكتەسپىز. بىراق 17 ميلليون حالقى بار مەملەكەتتىڭ مۇددەسى، ۇلت ۇپايى تۇگەل بولسىن ارقاشان. ەگەر كەلەشەكتە رەسەيدىڭ «گلوناسستىق» عارىشتىق جوبالارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ساتسىزدىككە ۇشىراپ، قازاقستان ەكولوگياسىنا قاۋىپ ءتونىپ جاتسا، ىزالانعان ءبىزدىڭ بيلىك «بايقوڭىردى» مۇراجايعا اينالدىرىپ جىبەرەتىنىن ءبىلسىن. «قۇقىقتىق جاعىنان كەلسەكتى» دە ۇمىتادى وندا. جەتەدى قاۋقارى. سونداي-اق، ««بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن جابۋ قاجەت!»،-دەپ شىرىلداعان قازاقستاندىق سەناتورلاردىڭ ويى دايەكسىز بولماسا كەرەك.

قاۋىپ جوق... الايدا

قر پرەمەر-ءمينيسترى س.احمەتوۆ اپاتتىڭ ەكولوگيالىق زالالىن انىقتاۋ ءۇشىن ارنايى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرعان ەدى. ەلىمىزدىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ، توتەنشە جاعدايلار، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وقيعا ورنىندا ءجۇر قازىر. ەلىمىزدىڭ باس سانيتار دارىگەرى جانداربەك بەكشيننىڭ ايتۋىنشا، جارىلىس كەزىندە گەپتيل تولىعىمەن جانىپ كەتتى. ال قۇرامىنداعى اميل، ازوت، فورمالدەگيد، كوگەرتكىش قىشقىل جانە باسقالارى جاۋىن-شاشىننىڭ كەزىندە بەيتاراپتاندى. ۇكىمەتتىك كوميسسيا وكىلدەرى: «ايماق ەكولوگياسىنا، ادام دەنساۋلىعىنا الاڭدايتىنداي ەشقانداي قاۋىپ جوق»،- دەپ سەندىرىپ وتىر ءبىراۋىزدان. رەسەي تاراپىنان قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. 27 شىلدەگە جوسپارلانعان «سويۋز-ۋ» زىمىران-تاسىعىشىنىڭ ۇشىرىلۋى كەيىنگى ۋاقىتقا شەگەرىلدى. ەكى-ءۇش اي مۇعدارىندا عارىش ايلاعىندا ەشقانداي دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلمەيتىن كورىنەدى.  ەكى-ءۇش ايدان كەيىن...

Abai.kz