ويسونار

وي شولۋ، ونى بەلگىلى ءبىر ىزگە سالۋ اڭعا شىققان اڭشىنىڭ تىرلىگىنە ۇقساس. ەرتەدەگى تۇركى جۇرتىنىڭ ساياتشىلىعىندا اڭدى جاز مەزگىلىندە كوپ بولىپ ۇران-سۇرەن سالىپ، ۇركىتە كەلە ىڭعايلى جەرگە قاماپ الۋ نەمەسە قىس مەزگىلىندە قار ۇستىنە تۇسكەن جاڭا ءىز ارقىلى ىزدەۋ ادىستەرى بار ەدى. قىس مەزگىلىندەگى ەڭ قولايلىسى – تاڭ الدىندا جاڭا جاۋعان قاردان كەيىنگى تىنىق، تۇنىق تابيعاتتا كەزدەسەتىن قانسونار. قانسوناردا «تاۋ مەن تاسقا تىعىلعان اڭدى» تابۋ مۇمكىندىگى جوعارى.

سۇرلەۋ مەن سوقپاعى بار بەلگىلى ماسەلەدە تىڭنان وي قوزعاۋ – سونارداعى كوپ ىزدەن قاجەتتى، كەرەكتى نارسەنى دۇرىس تاڭداي ءبىلۋ ماسەلەسىنە جاقىن. تانىم يىرىمىنە تۇنىقتان تىڭ جول تابۋ قۇبىلىسىن زەردەلىك اڭشىلىقتا «ويسونار» دەپ ايشىقتاۋعا بولاتىن سىندى. بۇگىنگى ويسونارعا ارقاۋ بولاتىن ماسەلە - قوستاناي توپونيمىنىڭ ءتۇپ-توركىنى تۋرالى تىڭنان ءسوز قوزعاۋ. اتالمىش ماسەلەنى بىزدەر «ەگەمەن گازەتى» بەتىندە جاريالانعان «تامىرلاس توپونيمدەر: قوستاناي – ءدوڭ (دون) – دۋناي» اتتى ماقالامىزعا ارقاۋ ەتكەن بولاتىنبىز. ماقالا وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. بىراق گازەت كولەمىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ايتىلعان وي-تانىمدار ءبىرشاما قىسقارتىلىپ بەرىلگەن ەدى. سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا وسى «ويسوناردى» قايتا ورتاعا سالىپ وتىرعان جايىمىز بار.

ىندەتۋ

قازاق جەرى پاتشا يەلىگىنە قاراي باستاعان كەزدە قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس ولكەسى، قازىرگى قوستاناي-تورعاي، اقتوبە، ورال وبلىستارى ورىنبور اكىمشىلىگىنە باعىندى. بۇل ۇلان-عايىر ولكەنى اكىمشىلىك باتىس، ورتا، شىعىس وردا دەپ ءبولىپ، ونى بيلەۋشى تورە تۇقىمى-سۇلتاندار ارقىلى باسقاردى. 1868 جىلعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاڭا ولكەلەردى وتارلاۋدى تەرەڭدەتۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن كەزەكتى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق رەفورماسىنىڭ ناتيجەسىندە ورىنبورعا قاراعان اتالمىش ءۇش وردا تاراتىلىپ، ورتالىقتانعان وبلىستىق باسقارۋ جۇيەسى (اۋىل-بولىس-ۋەزد-وبلىس) ورنىعادى.

ورىنبور اكىمشىلىگىنە قاراعان قازاق ولكەسىندە تورعاي جانە ورال وبلىستارى قۇرىلادى. ورال وبلىسى باتىس وردا مەن ماڭعىستاۋ ولكەسىنەن جاساقاتالسا، تورعاي وبلىسى ورتا جانە شىعىس وردا دەپ اتالعان ولكەلەردىڭ تەرريتورياسىنان قۇرالىپ، ونى ەلەك (ەلەك ءوڭىرى ورىنبور گۋبەرنياسىنا الىنىپ، ورتالىق اقتوبەگە كوشىرىلەدى), ىرعىز، تورعاي، نيكولاەۆسك (كەيىن قوستاناي) دەپ اتالعان ءتورت ۋەزگە بولەدى. سولاردىڭ ىشىندە ۇشەۋىنىڭ – ەلەك، ىرعىز، تورعاي ۋەزدەرىنىڭ جالپى اتاۋى جانە ونى باسقاراتىن ورتالىقتارى دا سول وڭىردەگى وزەن-سۋعا قاتىستى اتالدى دا، تەك نيكولاەۆسك (بۇرىنعى شىعىس وردا تەرريتورياسى) ۋەزى ايات وزەنىنىڭ توبىلعا قۇيار ساعاسىنان 65 ۆەرست قاشىقتىقتاعى جوعارى اعىسىندا ورنالاسقان ورىس-كازاكتاردىڭ نيكولاەۆسك ستانيتسياسىنىڭ (1 سۋرەت) اتىمەن اتالىپ (سۋرەتتە جۇلدىزشامەن بەلگىلەنگەن), ورتالىعى سوندا ورنالاسادى.

1 سۋرەت. ايات وزەنىنىڭ بويىنداعى ۋەزد ورتالىعى بولعان نيكولاەۆسك ستانيتسياسى.

بىراق ستانيتسا پوشتا جولىنان 100 ۆەرست شاماسىندا قاشىقتىقتا جانە ءوڭىردىڭ ءبىر قيىرىندا ورنالاسقاندىقتان اكىمشىلىك جۇمىستاردى جۇرگىزۋ قيىنعا سوعىپ، ۋەزد ورتالىعى 7-8 ايدان سوڭ ترويتسك قالاسىنا كوشىرىلەدى. وبلىستىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى  نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعىن قازاق دالاسىنا ورنالاستىرۋ ماقساتىندا پاتشالىق اكىمشىلىك 1869 جىلى توبىل وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى «ورداباي» دەگەن جەردى بولاشاق قالا ورنى ەتىپ بەلگىلەپ تە قويادى. 1879 جىلى، ياعني قالا ورنى العاش بەلگىلەنگەننەن كەيىن 10 جىل وتكەن سوڭ، تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى ا.پ.كونستانتينوۆيچ نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولادى بەلگىلەنگەن «وردابايدى» جاراتپاي، جاڭا جەر ىزدەپ، توبىلدىڭ تومەنگى جاعىنداعى 7-8 ۆەرست جەردەن قازىرگى قوستاناي قالاسىنىڭ ورنىن تاڭدايدى. وسى كەزەڭنەن باستاپ قوستاناي توپونيمى تۋرالى العاشقى جازبا دەرەكتەر پايدا بولادى. سول جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا وبلىس باسشىلىعى بولاشاقتاعى قالانىڭ ورنىن بىلايشا ايقىندايدى: «پلوششاد، وگرانيچەننايا س سەۆەرا وۆراگوم پروتيۆ برودا كۋستاناي-ۋتكۋل، س يۋگا لوششينويۋ ابيل-ساي، س ۆوستوكا ر. توبولوم ... بۋدەت سوۆەرشەننو دوستاچنويا دليا سوبستۆەننوگو گورودسكوگو پوسەلەنيا».

قالا ورنىنىڭ «قوستاناي وتكەلىنە» قارسى سولتۇستىكتەگى جىرا مەن وڭتۇستىكتەگى ءابىل-ساي، شىعىسىنان توبىل وزەنى ارالىعى» دەپ بەلگىلەنۋى ونىڭ كەيىنگى دامۋىنا دا اسەرىن تيگىزەدى: قالانىڭ باستى بولىگى اتالعان ەكى جىرانىڭ (سايدىڭ) اراسىنا ورىن تەبەدى. 1895-1902 جىلدارى بەدەرىندە سىزىلعان قوستاناي قالاسىنىڭ باس جوسپارىندا قالانىڭ تۇرعىن جاي بولىگى سولتۇستىكتەگى ورداباي-ساي مەن وڭتۇستىكتەگى ءابىل-ساي اراسىندا ايرىقشا دامىعانىن بايقايمىز (2 سۋرەت). بۇل ارالىق (سۋرەتتە قىزىل سىزىقتارمەن ايشىقتالعان) كوپ جىلدارعا دەيىن قوستاناي قالاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى رەتىندە تانىلىپ كەلدى (قاراڭىز: تاريحي جادىگەر: قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسى)

2 سۋرەت. قوستاناي قالاسىنىڭ 1895-1902 جىلدارى سىزىلعان باس جوسپارى

العاش جازباعا تىركەلگەن اتالمىش دەرەكتە زەرتتەۋشىلەردىڭ زەيىننەن مۇلدەم تىس قالىپ كەلگەن ماڭىزدى ماعلۇمات بار. ول - «كۋستاناي-ۋتكۋل» اتتى توپونيم. ورىسشا دىبىستالعان اتاۋدىڭ قازاقشاسى – «قوستاناي وتكەلى». جالپاق ۇعىمىمەن ايتقاندا، توبىل وزەنىنەن قوستانايعا وتەتىن وتكەل. دەمەك، قالا پايدا بولعانعا دەيىن قوستاناي دەگەن ءوڭىر بولعانى (مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان كوشپەلىلەردىڭ قوزعالىسى ءبىر ناقتى نۇكتەگە باعىتتالمايدى، ول تۇتاس كەڭ وڭىرگە، ولكەگە قانات جايادى: مىسالى، تورعاي، ىرعىز، ارقا، سىر بويى، جەتىسۋ ت.ب.) جانە ونى قازاقتار پايدالانىپ كەلگەندىگى بايقالادى. كوشپەلىلەر تىرشىلىگىندە ماڭىزى زور وتكەلدى جاۋىپ تاستاۋ ماقساتىندا نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ باسشىسى ا.سيپايلوۆ قالانى وزەننىڭ ەكى جاعىنا بىردەي ورنالاستىرۋدى ۇسىنادى. بىراق ونىڭ ۇسىنىسى تورعاي وبلىسى باسشىسىنىڭ تاراپىنان قولداۋ تاپپاي، قالا بىرىڭعاي توبىلدىڭ سول جاق جاعالاۋىنا ورىن تەبەدى. ءسويتىپ، 1883-84 جىلدارى ۋەزد ورتالىعى ترويتسكىدەن نيكولاەۆسكىگە (كەيىن قوستاناي اتانادى) كوشىرىلەدى.

«قوستاناي وتكەلىنىڭ» تۇبىنە ورنالاسقان پەرسەلەندەردىڭ جاڭا قالاسى تەز دامىپ، باس-اياعى 10-15 جىلدا ون مىڭداعان حالىق تۇراتىن قالاعا اينالادى. قالانىڭ جىلدام ءوسۋى رەسەيدىڭ ىشكى جاعىنان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ (پەرەسەلەندەردىڭ) ساياساتىن جۇرگىزۋگە جاۋاپتى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ ءوزىن دە تاڭ قالدىرادى. بۇل قۇبىلىستى سول كەزدەگى باسىلىمدار جارىسا جازىپ، قوستانايدى قاتتى قارقىنمەن وسكەن امەريكاندىق چيكاگو قالاسىنا (ا.الەكتوروۆ) تەڭەيدى.

القيسسا، ءوسۋ قارقىنى قاتتى قالا تۋرالى كەيىنگى جازبا دەرەكتەردە (ارينە، ورىس تىلىندەگى) العاشقى اتاۋداعى تىركەمە «وتكەل» قاعىس قالىپ، ول تەك ارحيۆ مۇراعاتىنداعى جازبادا ساقتالىپ قالادى. وسى سەبەپتەن كەيىن، دالىرەك ايتقاندا 1895 جىلى «قوستاناي» پوسەلەنيەسى قالا مارتەبەسىن العاندا «وتكەل» ءسوزى تىركەلمەي، قوسىمشاسىز قوسىلادى، دەگەنمەن دە، قالانىڭ العاشقىدا وتكەل جانىندا پايدا بولعانى تۋرالى جالپىلىق مالىمەت ءبىراز جىلدارعا دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. مىسالى، 1898 جىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قازاقتان ارتىق جەر الۋ ماقساتىنداعى ارنايى تاپسىرماسىمەن قوستاناي ۋەزىنە ەكسپەديتسيا جاساعان ف. ششەربينانىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنا مىناداي اقپارات تىركەلگەن: «كۋستانايسكي ۋەزد، كاك رەدكايا پو بوگاتەيشيم ەستەستۆەننىمي ۋسلوۆيامي مەستنوست، پولزۋيۋتسيا ۋ يسكاتەلەي ۆولنىح زەمەل شيروكويۋ يزۆەستنوستيۋ دالەكو زا پرەدەلامي تۋرگايسكوي وبلاستي. سيۋدا يدۋت ەۆروپەيسكيە پەرەسەلەنتسى س بولشەيۋ وحوتۋ، چەم ۆو ۆسە درۋگيە مەستا سيبيري… ۆ نەيزۆەستنوم دو توگو مەستە، پروستو ۋ برودا ر. توبول، ۆوزنيك ي، چيستو س امەريكانسكويۋ بىستروتويۋ، ۆىروس گورود كۋستاناي 12-تي تىسياچنىم ناسەلەنيەم».

قالانىڭ ورنىن بەلگىلەۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان ۋاقىتتا جازباعا تىركەلىپ، سول كۇيىندە ارحيۆ مۇراعاتىنا كومىلىپ قالعان «وتكەل» اتاۋى اۋىزەكى دەرەكتەردە وزگە مالىمەتكە جول بەرە باستايدى. سونىڭ ءبىرى – «قوستاناي» اتاۋىن قازاق دۇنيەتانىمىندا ساكرالدىق سيپاتى باسىم بولعاندىقتان گەوگرافيالىق بەلگى رەتىندە كەڭ ساقتالعان «مولا»، «بەيىت» نىسانىنا قاتىستى مازمۇنداردىڭ ورىن الۋى ەدى.

مەكەندىك ءاپسانالار سارىنى

1904 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «يزۆەستيا وبششەستۆا ارحەولوگي، يستوري ي ەتنوگرافي» حابارشىسىنىڭ 20 تومىندا دياكون نيكولاي ساركيننىڭ (ۇلتى – قازاق، شىن اتى - حاكىمجان) «ك يستوري وتكرىتيا جەنسكيح شكول ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي» دەگەن ماقالاسى جاريالانادى. وندا اۆتور قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسى قالاي قالانعانىن بايانداي كەلە ونىڭ اتاۋىنا دا ءمان بەرەدى: «مەستو دليا ەتوگو گورودا سپەرۆا بىلو ۆىبرانو نا ۋروچيششە ورداباي، كاكوۆوە نازۆانيە ون ي نوسيل نەكوتورىە ۆرەميا: پوسلە پەرەنەسەنيە ەگو زا 8 ۆەرست، ك ودينوكوي موگيلە (جالگىز مولا) كيرگيزسكوي ستارۋحي، پو يمەني كوستاناي، ون ستال نازىۆاتسيا پو-كيرگيزسكي كۋستاناەم ي پو رۋسسكي نيكولاەۆسكيم...».

مۇندا قانداي اقپارات بار؟ ءبىز ودان 1879 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى قالا ورنىن ايقىنداعاندا «قوستاناي وتكەلى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان ءتوپونيمنىڭ 25 جىل ۋاقىت وتكەندە «وتكەل» دەگەن ۇعىم مۇلدەم ۇمىتىلىپ، ول «قوستاناي ەسىمدى قازاق كەمپىرىنىڭ جالعىز مولاسىنا» اينالعاندىعىن كورەمىز. اۋىتقىعان اۋىزەكى دەرەكتىڭ تۋىنداۋىنا، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، «قوستاناي وتكەلى» دەگەن العاشقى اتاۋدىڭ ورىس تىلىندەگى اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋ قۇجاتتارىنا تىركەلىپ، ونىڭ تەك مۇراعات سورەسىندە ساقتالىپ قالعاندىعى سەبەپ بولعانى ءسوزسىز.

ن. ساركيننىڭ ماقالاسى جاريالانعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ، ياعني 1905 جىلى رەسەيدە العاشقى حالىقتىق ءدۇمپۋ-دۇربەلەڭدەر باستالىپ، 1914 جىلى ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ونىڭ اقىرى 1917 جىلعى الاساپىران رەۆوليۋتسياعا، ودان سوڭ 20-30 جىلدارداعى اشارشىلىق، رەپرەسسيا سىندى اۋىر تراگەديالارعا اكەپ سوقتىرادى. بۇدان سوڭ ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اتتى اپات كەلدى: ەل-جۇرتتىڭ ەسى شىعىپ جەر-سۋ اتاۋلارىن تۇگەندەۋ ەمەس، قالاي امان-ەسەن قالۋدى ويلاعان زامان تۋدى.

ەلدىڭ ەسىن جيعان ۋاقىتى حح عاسىردىڭ 60-80 جىلدار ەدى. قوستاناي قالاسىندا كيىم، اياق كيىم، شۇعا-ماۋىت زاۋىتى سىندى قىز-كەلىنشەكتەر جۇمىس جاسايتىن ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى پايدا بولدى. قالانى رەسەيلىك اتاقتى يۆانوۆو قالاسىنىڭ قازاقستاندىق بالاماسى دەپ قاراعان زامان ورنىقتى. وسى ۋاقىتتا باياعى ن. ساركين جازباعا تىركەگەن مەكەندىك ءاپسانا جاڭا مازمۇنمەن قايتا جاڭعىرادى. ەندى «قوستاناي اتتى قازاق كەمپىرىنىڭ جالعىز مولاسىن» تانا ەسىمدى قوس قىزدىڭ بەيىتى تۋرالى مازمۇن الماستىرادى. سول كەزەڭدەردە گۋمانيتارلىق عىلىمدا ەرتە زامانداعى ايەلدەردىڭ  اسكەري قوسىنى - امازونكالار تۋرالى كولەمدى زەرتتەۋلەر دە پايدا بولا باستاعان ەدى. «قوس تانا» تۋرالى ءاپسانا كەڭەستىك داۋىردەگى قالا كەيىپىنىڭ الەۋمەتتىك شىندىعىنا، زامانا سازىنا، عىلىمنىڭ جاڭا جاڭالىقتارىنا يلەنگەن ءارى ودان ءنار العان مازمۇن بولاتىن. بۇل ءاپسانا كورنەكتى فولكلورشى، ەتنوگراف عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ول ونى 1981 جىلى شىققان «كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەر» اتتى تۋىندىسىندا جاريالايدى. سول تۇستان باستاپ ونداعى اپسانالىق مازمۇن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيىندەگى اقپارات كەڭىستىگىنە تارايدى.

«قوس تانامەن قوساقتالعان» قوستاناي توپونيمى تاۋەلسىزدىك ەسىگىن سول ۇعىممەن اتتايدى. ەگەمەندىك الىپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن ەلىمىز ەسكى تاريحقا قۇلشىنا، قۇمارتا كوز سالدى. تاريحي مۇراعا مەملەكەتتىك تۇرعىدان قامقورلىق جاسالىپ، ارنايى باعدارمالار دا جۇزەگە اسىرىلدى. جالپىلىق سيپات العان سول ءبىر كەزەڭدەردە تاريحتا بۇرىن تانىلماعان باتىرلار، دابىسى قىر اسپاعان بي-شەشەندەر «جوق جەردەن جارق ەتە قالعان» كورىنىستەر دە ورىن الدى. نايزا تۇگىل قولىنا سىرىق ۇستاماعان كەيبىر باي-قۋاتتى كىسىلەردىڭ اتالارى «باتىر» اتانىپ، ولاردىڭ «قارۋلى، قاھارلى» بەينەلەرى ەڭسەلى ەسكەرتكىش تۇعىرىنا قوندىرىلدى. جاقىندا پرەزيدەنت ق.توقاەۆ مۇنداي كورىنىستى وتە ورىندى سىنادى. مەملەكەت باسشىسى سىناعان كورىنىسكە جاقىن سارىن قوستاناي ءتوپونيمىن دە «اينالدىردى». حح عاسىر باسىنداعى قوستاناي ەسىمدى كەمپىردىڭ «جالعىز مولاسى»، عاسىردىڭ ورتا بەلىنەن اسقاندا قوس قىزدىڭ بەيىتىنە اينالسا، عاسىردىڭ سوڭىنا ونىڭ مازمۇنىنا باتىر ەسىمىنە قاتىستى مالىمەتتەر قوسىلا باستايدى. ءسويتىپ، ول بىردە قىپشاق، ەندى بىردە كەرەي تايپاسىنىڭ «قوستان» دەگەن بەلگىلى باتىرىنىڭ مولاسى قالعان جەر ەكەن-مىس، سوندىقتان دا «قوستاناي» اتانىپ كەتىپتى دەگەن جاڭا سارىندار دۇنيەگە كەلەدى.

ءبىر قىزىعى، بۇلاردىڭ بارلىعى دا جالعىز-جارىم مولا. قازاق تۇرمىسىندا مولانى جالعىز قالدىرماي، ونىڭ ماڭىنا كەيىنگى قايتقان تۋىس-تۋعاندارىن جەرلەپ، ول كەلە-كەلە قورىمعا اينالاتىن كورىنىستەر بار. تاريحتان ناقتى مىسال: 1748 جىلى باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپقان ابىلقايىر ولكەيىك وزەنىنىڭ بويىنا، كوزى تىرىسىندە ايتقان ءوز وسيەتى بويىنشا، جاپان تۇزگە جالعىز جەرلەنەدى. ول جەر قازىرگى قابىرعا وزەنىنىڭ ولكەيلىك وزەنىنە قۇياتىن مۇيىستەن 3-4 شاقىرىم جەردەگى وڭ جاق جاعالاۋ. كەيىن سول جالعىز بەيىت «حان مولاسى» اتانعان ۇلكەن قورىمعا اينالادى (قاراڭىز: جاپانداعى جالعىز اعاش).

جالپى، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىندا جالعىز مولا، ءسىرا، باقسى-بالگەر جەرلەنگەن بەيىتكە ءتان كورىنىس بولسا كەرەك. وسى ورايدا، حاكىم ابايدىڭ «مولاسىنداي باقسىنىڭ // جالعىز قالدىم ءداپ شىنىم» دەگەن جىر جولدارى ەسكە ورالادى.

فولكلور جانرى شەڭبەرىندەگى بولمىسىندا قيالعا تەرەڭ مالتىعىپ، شىندىقتان الىستاپ مۇنارتىپ كەتەتىن ءاپسانا مازمۇنىنىڭ قۇبىلۋى مۇنىمەن دە شەكتەلىپ قالمادى: ءححى عاسىردىڭ العاشقى وندىعىندا باتىرلاردىڭ جانىنا جەكەلەگەن رۋ-تايپا ەسىمىنە قاتىستى مازمۇندار قوساقتالدى، ءتىپتى، باياعى قوستاناي اتتى كەمپىردىڭ «جالعىز مولاسىن» اتاقتى اعارتۋشى ى.التىنساريننىڭ ارعى اجەسىنىڭ بەيىتى دەگەن پىكىرلەر دە كولدەنەڭ تارتىلدى. بىراق بۇل بەيىت تۋرالى سول ۋاقىتتاعى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ دە، قازاق جۇرتىنىڭ وكىلى اتىنان ايتىلعان اقپاراتتاردا دا كەزدەسپەيدى. ايتالىق، قالا سالىنعان جىلدارى 50 شاڭىراققا يە التىباس قىپشاقتىڭ ستارشيناسى ءالىم قىلىشباەۆ دەگەن بەلگىلى كىسى «پايدالانىپ وتىرعان جەرىمدى ۇكىمەت ەسەبىنە الدىڭ» دەپ، الدىمەن 1881 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ گەنەرال گۋبەرناتورىنا، ودان سوڭ 1884 جىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە وتەماقى سۇراپ شاعىم جازادى. كوپ جىلدارعا سوزىلعان داۋلى ىستە قوستاناي بەيىتى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. بۇل قاتتى ويلاندىراتىن ماسەلە. ادەتتە، قازاقتار وزگە جۇرتپەن بولعان جەر تالاسىندا اتا-بابالارىنىڭ بەيىت-قورىمدارىن كولدەنەڭ تارتىپ داۋلاساتىن. كوشپەلى تۇرمىستى تۇتىنعان قازاق جۇرتى ءۇشىن بۇل ماڭىزى زور ايعاق ەدى. سونداي ايعاقتى جەر داۋىندا ءالىم قىلىشباەۆتىڭ پايدالانباۋى - زەيىندى، زەردەلى كىسىلەرگە كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك دەپ ويلايمىز.

تۇيىندەي كەلگەندە، حالىقتىق توپونيميكا ۇنەمى وزگەرىس، قوزعالىس ۇستىندە بولادى جانە ونىڭ مازمۇنى زامانا سازى، شىندىعى جانە ينفورماتور مەن ونى وڭدەۋشى تۇلعانىڭ زەيىن-زەردەسىنىڭ، پاراساتىنىڭ دەڭگەيىنە قاراي تولىقتىرىلىپ، وزگەرىپ وتىرادى. بۇل – حالىقتىق اۋىزەكى شىعارماشىلىقتىڭ، ياعني فولكلوردىڭ شىنايى بولمىسى.

قوس+اي نەمەسە ەكى وزەن

«ىندەتۋدىڭ» ناتيجەسىنەن قوستاناي توپونيمى بىرىڭعاي توپونيميكالىق ءاپسانالار شەڭبەرىندە عانا قاراستىرىلىپ، تازا لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تەرەڭ زەرتتەلمەي كەلگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا، بىزدىڭشە، قوستاناي – ءۇش ءتۇبىر سوزدەن بىرىككەن توپونيم. ولار: قوس+تان+اي. مۇنداعى «تان»-دى ءبىز شارتتى تۇردە ءتۇبىر ءسوز دەپ الىپ وتىرمىز. سەبەبى قازاق تىلىندە «تان» دەگەن ءتۇبىر ءسوز جوق، وعان ەرەكشە جاقىن «تاڭ» اتتى ءتۇبىر ءسوزى بار. قازاق كىسىگە تاڭجارىق، تاڭاتار، تاڭباي، تاڭسۇلۋ، تاڭشولپان، اقتاڭ (اقتان) دەگەن ەسىمدەر قويادى. ءبىزدىڭ تالداۋىمىزداعى ماعىناسىز «تان» - بار كىلتيپاندى جاسىرىپ تۇرعان ءسوز. ونىڭ ماعىناسى ءوز كەزەگىندە اشىلادى. ازىرگە بىرىككەن سوزدەردەگى ءبىرىنشى مەن سوڭعى ەكى ءتۇبىر - «قوس» پەن «اي»-دىڭ ماعىناسىن اشىپ الماقشىمىز.

القيسسا، «قوس» - ابدەن تۇسىنىكتى ۇعىم: ەكى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال «اي»، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەندەي، جۇرناق ەمەس، كونە تۇركى تىلىندە «سۋ، وزەن» دەگەن ماعىنا بەرەتىن كونە ءتۇبىر ءسوز. اتالمىش تۇبىرىمەن كەلەتىن گيدرونيمدەر ەۋرازيانىڭ دالالىق ولكەسىنىڭ التاي تاۋلارى مەن بالقان تۇبەگىندەگى وزەن-كولدەر اتاۋلارىندا تۇراقتى كەزدەسەدى. الدىمەن، الىسقا ۇزاماي قوستاناي ماڭى مەن كورشىلەس ايماقتارعا كوز سالايىق: مىسالى، باشقۇرتستاندا ءۇبا (ۇبە) (قاراڭىز: «ارقادا ءبىر وزەندى دەر وباعان») وزەنىنە قۇياتىن «اي» دەگەن وزەن بار.

توبىل وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى بولىپ سانالاتىن ايات (دىبىستالۋ ۆارياتسياسى - ايەت) اتتى وزەن كوپشىلىككە بەلگىلى. ايات اتاۋىنىڭ استارىندا سۋ كوگنيتيۆى بار ەكەندىگىن تىلىمىزدەگى «سۋات» سوزىمەن سالىستىرا قاراعاندا انىق بايقالادى. بىزدىڭشە، اي مەن سۋ -  ءبىر ماعىناعا يە ءتۇبىر سوزدەر. بۇل ويىمىزدى بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى وزەن-كول اتاۋلارىن ءتىزۋدى ءارى قاراي جالعاستىرۋعا بولادى. مىسالى، قوستاناي مەن اقتوبە وبلىستارىنىڭ شەكاراسىندا ايكە (دىبىستالۋ ۆارياتسياسى - ايكە) كولى ورىن تەپكەن. قوستاناي – امانقاراعاي تاسجولىندا «ايسارى» اتتى كول كەزدەسەدى. ال قازاق دالاسىنىڭ وزگە وڭىرىنەن مىسال تەرەتىن بولساق، شىعىستاعى اياگوز، ايعىز، ايلى، ايراندى، وڭتۇستىكتەگى ايپارا، ايقىش، ايكولدى وزەندەرىن اتاپ وتۋگە بولادى. شىعىستان ەۋروپالىق باتىسقا اۋىسساق، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان قازاق اقىندارىنىڭ جىرلارىنا ارقاۋ بولعان ۋكرايناداعى «ايدار» وزەنى  الدىمىزدان شىعادى. ولاي بولسا، «اي» - كونە تۇركى تىلدەرىندە «سۋ، وزەن» ماعىناسىنداعى ءتۇبىر ءسوز دەپ تۇيىندەۋگە بولادى. ءتۇيىن سوزىمىزگە جاناما دالەل رەتىندە تىلىمىزدە جالپاق قولداناتىن بىرنەشە سوزدەردڭ اتاپ وتۋگە بولادى.

ايدىن – اياق - ايران

«اي» ءتۇبىرىنىڭ «سۋ» كوگنيتيۆىنە قاتىستىلىعى تىلىمىزدەگى بىرنەشە لەكسيكالىق بىرلىكتەردە ساقتالعان. مىسالى، قازىرگى قازاق تىلىندەگى «ايدىن» ءسوزى. «ايدىن كول، نەمەسە تەڭىز، سۋ» دەگەن تىركەستەر تىلدىك قولدانىسىمىزدا نىق ورنىققان. سونداي-اق قازاق پەن قىرعىز جۇرتى سۋ نەمەسە سۇيىق زاتتاردى قۇياتىن ىدىستى اي+اق دەپ اتايدى. «قويشىنىڭ تاياعىنان، كەلىننىڭ اياعىنان» دەگەن ماتەل ءسوزدىڭ ەكىنشى سىڭارىندا كەلىنى بار ءۇيدىڭ تۇرمىستا تۇتىناتىن ىدىسىنىڭ تازالىعى تۋرالى وي ايتىلىپ تۇر. بۇعان قوسا تۇركى جۇرتىنىڭ لەكسيكاسىندا سۇتتەن جاسالعان اق ءتۇستى سۋسىننىڭ اتاۋى – اي+ران. اتالمىش مىسالدار «اي» ءتۇبىرىنىڭ ءسوز باسىنداعى پوزيتسياسىنا قاتىستى. ال ءسوز سوڭىنداعى پوزيتسياعا كەلەتىن بولساق، وعان مىسالدار وتە كوپ جانە ول ءبىزدى كارى قۇرىلىق - ەۋروپاعا دەيىن اپارادى. وعان ءسوز ورايى كەلگەندە توقتالامىز.

ايداعى سۋ تاسىعان قىز

زەردەلى وقىرمان تاراپىنان تۇركى جۇرتىنا جەردىڭ اسپانداعى سەرىگى «اي» ۇعىمىمەن اسا تانىس، قولدانىستا سول ۇعىمدا كەڭ پايدالاناتىن «اي» ءسوزىنىڭ سۋ كوگنيتيۆىنە قاتىستى «اي»-دىڭ ءبىر-بىرىنە قاتىسى بار ما دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ تۋاتىنى انىق. بىزدىڭشە، قاتىسى بار. ايتالىق، قازاق اراسىندا اسپانداعى ايعا قاتىستى ايتىلاتىن ميفولوگيالىق تۇسىنىكتەردە سۋ ۇعىمى بار ەكەندىگى ورىن تەپكەن. ايتالىق، حالىقتىق ميفتىك تانىم بويىنشا، كوكتە اي تولعاندا، جەردەگى وزەن-كولدەردە سۋدىڭ تاسۋى مەن قايتۋى بولادى، سونداي-اق تولعان ايعا انىقتاپ، مۇقيات قاراعان كىسىگە ونىڭ بەتىنەن يىعىنا ءيىن اعاش تاعىپ، سۋ تاسىپ بارا جاتقان قىزدىڭ بەينەسى كورىنەدى-مىس.

ەندىگى ءبىر ميفتىك تانىمدا اي – ولىلەر مەكەنى. سول سەبەپتى «ايعا قاراي قول شوشايتۋعا دارەت سىندىرۋعا بولمايدى» دەگەن تىيىم ءسوز بار. بۇل «بەيىتكە قاراي قول شوشايتۋعا، وندا دارەت سىندىرۋعا بولمايدى» دەگەن تىيىم ءسوزدىڭ جاپسارلاسى ەكەنى ءسوزسىز. بۇعان قوسا ەرتەدەگى ادامداردىڭ الەمنىڭ (كوسموستىڭ) ءۇش تاعاندىق بەينەسىندە (تومەن، ورتا، جوعارى دۇنيە) تۇسىنىگىندە سۋ، وزەن بەينەسى – بۇل دۇنيەدەن (ورتادان) ولىلەر دۇنيەسىنە (تومەنگە) وتەتىن وتكەلدىڭ ءبىرى. مۇنى بىزدەر اجالمەن ارپالىسقان قورقىت اۋليەنىڭ سىرداريا وزەنىنىڭ ساعاسىنا كەلىپ قايتىس بولاتىن كورىنىسىنەن جانە قازاق اراسىندا قايتقان كىسىلەردىڭ بەيىت-قورىمدارىن وزەن-كولدەردىڭ بيىك قىرىنا سالاتىن داستۇرىنەن كورە الامىز. ميفتىك تانىم استارلى سيمۆوليكا ەكەنىن ەسكە ەسكەرسەك، ايعا قاتىستى ەسكى اڭگىمەلەردەن «اي» سوزىندەگى سۋ كوگنيتيۆىنىڭ ەمىس-ەمىس بولسا دا ەستە ساقتالعانىن بايقايمىز.

ايتىلعان ويلارىمىزدى قىسقاشا تۇيىندەر بولساق، ءۇش تۇبىردەن قۇرالعان قوستاناي اتاۋىنىڭ باسى مەن اياعىنداعى ەكى تاۋەلسىز تۇبىردە (قوس+اي) «قوس وزەن ارالىعى» دەن ۇعىم بار. ال ورتاداعى ءمان-ماعىناسىز «تان» ءتۇبىرى كورشى بۋىننىڭ قاس-قاباعىنا «تاۋەلدى» بولعاندىقتان وزگەرگەن. ونى تاۋەلدىلىككە ماجبۇرلەپ تۇرعان – تۇركى تىلىندەگى دىبىس (بۋىن) ۇندەستىگى زاڭى.

توركىندەس توپونيمدەر: قوستانايدان دۋنايعا دەيىن

وزگەگە تاۋەلدى، ىقتيارسىز «تان»، بىزدىڭشە، «ءدوڭ» ءسوزىنىڭ سىرتقى دىبىستىق قاۋىزىنىڭ وزگەرگەن ءتۇرى. ونى قۇبىلتىپ تۇرعان قوس بۇيىرىنەن قاتاڭ «ق، س» دىبىستارىمەن قورشالىپ «قوس» دەگەن ءتۇبىر ءسوز قۇراعان جۋان داۋىستى بۋىن. سول لينگۆالدىق سينگارمونيزم زاڭىنىڭ اسەرىنەن، ياعني الدىڭعى بۋىنداعى جۋان داۋىستى دىبىستىڭ  تەگەۋىرىندى «تەپكىسىنەن» ەكىنشى تۇبىردەگى جىڭىشكە بۋىن «ءدوڭ» ءتۇبىرى وزگەرىپ، جۋان «تان»-عا اينالىپ، دىبىستىق اۋەزىن وزگەرتىپ، بۇركەمەلەنىپ قالعان. جوعارىدا بۇل ءتۇبىردى «كورشىسىنە تاۋەلدى» ءسوز دەپ اتاعانىمىزدىڭ سىرى وسىندا جاتىر.

جالپى، قازاق تىلىندە سوزدەر ءبىر-بىرىمەن بىرىككەندە ءوز ىقتيارىنان ايرىرىلىپ، مۇلدەم وزگەرىپ كەتەتىن تۇبىرلەر بار. مىسالى، بۇل+جىل =  بيىل، بۇل+كۇن  =  بۇگىن، قارا الا قۇس =  قارىلعاش، جىلجىعان اڭ = جىلان ت.ب. مۇنداي كورىنىستەردى ءتىل بىلىمىندە «كىرىگە بىرىككەن» سوزدەر دەپ اتايدى. بەلگىلى ءتىلشى عالىم بيجومارت قاپالبەكتىڭ سوزىمەن ايتساق، «ءتۇبىر سوزدەر كىرىگە بىرىككەن كەزدە، تۋعان اكەسىن تانىماي كەتەدى».

ءبىزدىڭ مىسالىمىزدا العاشقى بۋىنداعى جۋان بۋىننىڭ اسەرىنەن جىڭىشكە بۋىن «ءدوڭ» ماعىناسىز «تان»-عا اينالعاندىقتان، حالىقتىق قارابايىر ەتيمولوگيالىق تانىم ونى بىردە قوستاناي، بىردە تانا (اي), ەندى بىردە قوستان دەگەن كىسى ەسىمدەرىنە قاراي «تارتقىلاي» بەرگەن دەپ پايىمدايمىز. قازاقتىڭ كىسى ەسىمدەرىن بەرۋ داستۇرىندە دە كەزدەيسوقتىق بولمايتىنىن، ونىڭ ءتۇرلى تانىمعا سۇيەنگەن وزىندىك قيسىنى بولاتىنىن ەسكەرسەك، اتالمىش اتاۋلاردا كوپ كۇمان كەلتىرەتىن تۇستار كوپ. جالپى، زەردەلىك پايىم-تولعامدا ەڭ وڭاي نارسە - سىرتقى پوشىمعا قاراي ءسوز قوزعاۋ بولىپ تابىلادى جانە ونى پىكىر-سايىسقا اينالدىرعاندا، قيسىنى جەڭىل وي «جەڭىمپاز» بولىپ شىعا كەلەتىنى، قيسىنى كۇردەلى پايىمداردىڭ تۇزى اۋىر بولىپ كەلەتىنى بەلگىلى.

سونىمەن، ەگەر ۇندەستىك زاڭىنا سۇيەنە وتىرىپ بىرىككەن ءۇش ءتۇبىر ءسوزدى ءوز ماعىناسىمەن قالپىنا كەلتىرەتىن بولساق، قازىرگى «قوستاناي» اتاۋى جىڭىشكە بۋىندا «كۋش+دوڭ+اي»، جۋان بۋىندا قوس+تان+اي بولىپ شىعادى. كونە تۇركىلىك جىڭىشكە بۋىندى «كۋش» – جۋان بۋىندى «قوس» پەن «قۇش»-تىڭ سىڭارى. اتالمىش ءتۇبىردى ساقتاپ قالعان اتاقتى گيدرونيمنىڭ ءبىرى – كۋش+مۋرۋن (جۋان بۋىندا - قۇش+مۇرۇن). بۇل كونە تۇركىلىك تانىمدا «قوستۇبەك» دەگەن ماعىنان بەرەدى (قاراڭىز: «قازىنالى قۇسمۇرىن قۇپياسى»).

ايتپاقشى، قوستاناي العاش قۇرىلعان كەزەڭدە قالاعا پەرەسەلەندەر ىسىمەن ساپارلاپ كەلگەن ۆ. دەدلوۆ دەگەن جازۋشى قالانى «كۋستوناي» دەپ اتاعان. مۇنى كونە تۇركىلىك جىڭىشكە بۋىندى «كۋش+دوڭ+اي»-دىڭ دىبىستالۋىنا جاقىن ۇلگى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ورىسشا تىلدە قوستاناي اتاۋىنىڭ ءاۋ باستان «كۋس» دەپ باستالىپ دىبىستالۋىنا جىڭىشكە ءتۇبىر اسەر ەتكەن دەپ سانايمىز.

ءتۇبىر سوزدەر بىرىككەندە «تان»-عا وزگەرىپ كەتكەن «ءدوڭ» –  تىلىمىزدەگى «قىر، بيىك، بەل» دەگەن سوزدەردىڭ ءسينونيمى. تۇركى تىلدەرىندە قىردان ويعا قاراي اققان كەيبىر وزەندەردى «ءدوڭ» دەپ  اتايدى. بۇعان مىسالدى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنان باستاپ سوناۋ ەۋروپاعا دەيىن سانامالاپ، ساتىلاپ كورسەتۋگە بولادى. مىسالى، جەتىسۋ وبلىسىندا «دوڭبۇلاق»، اقتوبە وبلىسىنداعى حرومتاۋ جانىندا «ءدوڭ»، قوبدا اۋدانىندا «دوڭگىرلىك» (دۋنگۋرلۋك) اتتى شاعىن وزەندەر بار. اقتوبەدەن باتىسقا قاراي بارساق، قازىرگى ورىنبور ولكەسىندە «دوڭگۇز» (دونگۋز) وزەنىنە جولىعامىز. ودان ءارى جونەلسەك، ازوۆ تەڭىزىنە قۇياتىن «دوڭگە» (دونعا) كەزىگەمىز. اتاقتى دوسپامبەت جىراۋدىڭ تولعاۋىندا بۇل وزەن «تەڭ» ء(توڭ) دەپ تە اتالادى.  «دوڭنەن» شىعىس ەۋروپاعا جول تارتساق، «ءدوڭ+اي» (دۋناي) وزەنىنە ات باسىن تىرەيمىز. مىنە، وسى ارادا «قىرداعى وزەن» دەگەن ماعىنانى بىرىككەن تۇبىردە ساقتاپ قالعان ءسوز شىعادى. ول وسى – دۋناي ء(دوڭاي).

جوعارىدا بىزدەر سۋ كوگنيتيۆىنە قاتىستى «اي» ءتۇبىرى ءسوزدىڭ سوڭعى پوزيتسياسىندا كەزدەسەتىنىنە دە مىسالدار كەلتەرەمىز دەپ ۋادە بەرگەن ەدىك. وي جەلىسى حۋنگارياداعى دۋناي وزەنىنە كەلگەن تۇستا، ورايى كەلگەن تۇس دەپ، سول ۋادەنى ورىنداۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنداعى وزەن-كول اتاۋلارىنان «اي» ءتۇبىرىنىڭ سوڭعى پوزيتسيادا كەزدەسەتىنىن كورىنىسىنە بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك. ايتالىق، تورع+اي، توقان+اي (تورعاي ءوڭىرى), ماعىن+اي، قوقا+اي، قوجا+اي، سۋن+اي، سىرت+اي (بۇرىنعى قوستاناي ۋەزى), شوق+اي (قاراعاندى وبل.), تولاعاي، توپاي (شىع. قازاقستان وبل.), اق+اي (اقتوبە، قىزىلوردا وبل.) ت.ب.

القيسسا، ۇلى دالانىڭ «ءدوڭاي» گيدرونيمى كارى قۇرلىققا عۇندار ارقىلى بارعان دەپ باعامدايمىز. بۇل - شىڭعىس حان جورىعى كەزىندە موڭعوليادان اقتوبە وڭىرىنە اۋىسقان قوبدا وزەنىنىڭ اتاۋىنا ۇقساس كورىنىس. شىعىستان باتىسقا اۋعان كوشپەلى عۇندار گەرودوتتىڭ «تاريحىندا» يستر دەپ اتالاتىن وزەنگە جاڭا «ءدوڭاي» اتاۋىن («قىرداعى سۋ، وزەن» دەگەن ۇعىمىن) ورنىقتىرعان دەپ توپشىلاۋ ورىندى سىندى. ارينە، ونىڭ اتاۋى بۇگىنگى ماديارلارعا مۇلدەم باسقا ماعىنا بەرەتىنىنە كۇمان جوق. سەبەبى ەۋروپاعا تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭگەن عۇنداردىڭ داڭقى ءبىر عانا مەملەكەتتىڭ اتاۋىنا ورنىعىپ، ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ قۇر قاڭتارىلعان قاڭقاسى قالىپ، ءزاۋ-زاتى مۇلدەم وزگەرىپ كەتتى. عۇنداردى ۇلى دالامەن بايلانىستىرىپ تۇرعان جالعىز بەلگى – ۆەنگر تىلىندىگى از-ماز تۇركى سوزدەرى. ەندى سولاردىڭ قاتارىنا ەندى «دۋناي» گيدرونيمىن جاتقىزۋعا بولادى دەپ سانايمىز. باسقاشا ايتساق، ەۋروپاداعى اتاقتى وزەن اتاۋىنىڭ سىرىن تانۋعا قازاقستانداعى «قوستاناي» ءتوپونيمى جول باستاپ تۇر. بۇل تۇركىلىك كەڭىستىكتەگى زەرتتەۋلەر مەن حالىقارالىق بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋگە، دانەكەرلىكتى كۇشەيتۋگە سەپ بولاتىن كورىنىس جانە قاي نارسەنىڭ بولماسىن ءتۇپ باستاۋى ءبىرجولاتا جوعالىپ كەتپەيتىنىنە ناقتى مىسال.

قىرداعى قوس وزەن

تىلگە تيەك، ويعا ازىق ەتىلگەن مىسالدار مەن ودان تۋىنداعان زەردە-زەيىنگە سۇيەنە كەلە، بىزدەر، كەم دەگەندە، عۇندار داۋىرىنەن ساقتالىپ جەتكەن «قوستاناي» اتاۋى «قىرداعى قوس وزەن» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ ەسەپتەيمىز. مۇنداعى قوس وزەنىمىز – ايات پەن ءۇي (وي).

ايات وزەنى قوستاناي ءوڭىرىنىڭ باتىسىنان قاراتالدى (قارتالدى) ايات، ارشالى ايات بولىپ كەلىپ ءبىر ارنا تۇزەيدى دە توبىلعا قۇيادى. جوعارىدا اتالعان، ورىس-كازاكتاردىڭ نيكولاەۆسك ستانيتسياسى وسى وزەننىڭ بويىندا (1 سۋرەت). ال وي ء(ۇي) وزەنى رەسەيمەن شەكارالاس قىرلى، قىراتتى ولكەنى جاعالاي كەلە توبىلعا سولتۇستىكتەن قۇيادى (3 سۋرەت). وزەننىڭ قۇيارلىعىنا ورىس-كازاكتاردىڭ ۋست-ۋي دەپ اتالاتىن ستانيتسياسى ورنالاسقان (سۋرەتتە جۇلدىزشامەن ايشىقتالعان).

3 سۋرەت. وي ء(ۇي) مەن توبىل وزەنىنىڭ قۇيارلىعى.

وسى ارالىقتاعى ءوڭىردى تۇركىلەر كۋش+دوڭ+اي (قوستاناي) دەپ اتالعان دەپ سانايمىز. بۇل – توبىلدىڭ وكپە تۇسىنان ءۇي وزەنىنە دەيىن تىگىنەن ەسەپتەگەندە، شامامەن 140-180 شاقىرىم، ال ايات وزەنىنىڭ جوعارى اعىسى مەن پەن ءۇي وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى ارالىعىن كولدەنەڭنەن ەسەپتەگەندە، شامامەن 200-250 شاقىرىمداي بولاتىن كەڭ بايتاق ايماق (4 سۋرەت).

4 سۋرەت. ايات پەن ءۇي وزەنى ارالىعىنداعى قوستاناي ءوڭىرىنىڭ جالپى نوبايى.

ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە شىعىس وردانى (كەيىنگى قوستاناي ۋەزى) باسقارعان، ارعى اتا-تەگى ءحVىىى عاسىردا حيۋانى بيلەگەن قايىپ حاننىڭ تۇقىمى ءامىرشى سۇلتان احمەت جانتورە (جانتۋرين) اتالمىش ەكى وزەننىڭ اراسىن قونىس ەتەدى. ونىڭ ءۇي وزەنىنىڭ توبىلعا قۇيارلىعىنداعى ۋست-ۋي ستانيتسياسىنىڭ ماڭىندا قىستاۋى، ياعني حان ورداسى ورنالاسادى (5 سۋرەت). ورىنبور ولكەسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋى بويىنشا، ول - 1844 جىلدار شاماسىندا توبىل وزەنىنىڭ بويىنا قىستاۋ سالىپ، تۇراقتاپ وتىرۋعا بەت بۇرعان العاشقى بيلەۋشىلەردىڭ ءبىرى. احمەت جانتورە وزىنەن تۋعان جانە ءامىرشى سۇلتان بيلىگىنە قاراستى بي-شونجارلاردىڭ بالالارىن ورىنبور قالاسىندا 1825 جىلدان باستاپ جۇمىس جاساعان كادەت كورپۋسىنا جانە 1850 جىلى قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرۋگە اسا ىنتالى بولعان تۇلعا (قاراڭىز:  قوستاناي ءوڭىرىنىڭ تاريحي جەر–سۋ اتاۋلارى تۋرالى بىرەر ءسوز).

5 سۋرەت. سۇلتان احمەت جانتورەنىڭ ۋست-ۋي ستانيتسياسىنىڭ ماڭىنداعى  حان ورداسى

سۇلتان احمەتتىڭ جايلاۋى ايات وزەنىنىڭ بويىندا بولعان. ناقتى جازبا دەرەكتىڭ مالىمەتى بويىنشا، ول 1851 جىلى ايات وزەنىنىڭ بويىندا جايلاۋدا ۇزاققا سوزىلعان ناۋقاستىڭ سالدارىنان دۇنيەدەن وزادى.

وڭىرگە وتەر وتكەل

مال جايلىمى مەن ءورىسى ءۇشىن جىلدىڭ ءۇش مەزگىلىندە (كوكتەم، جاز، كۇز) كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تۇركى تايپالارى ءۇشىن قوستاناي جاز ايلارىندا تاپتىرماس قونىس بولعانى ءسوزسىز. جازدا سالقىن، قىستا جىلى جاققا كوشەتىن كوشپەلىلەر سۋلى-نۋلى جەردىڭ قادىرىن جاقسى بىلگەن. سول جۇرتتىڭ تىرشىلىگىندە اعىستى وزەندەردى كەسىپ ءوتۋدى جەڭىلدەدەتىن تابيعي وتكەلدەردىڭ ماڭىزى زور بولعاندىقتان ەلىمىزدەگى بەلگىلى توپونيمدەر وتكەل اتاۋلارىمەن ورنىققان. مىسالى، اتباسار، جىڭعىلدى، قاراوتكەل، قارا سيىر، قارعالى دەگەن جەر-سۋ اتاۋلارى وسى وزەندەردەگى وتكەلدەردىڭ سىر-سيپاتىنا، تاياز-تەرەڭدىگىنە بايلانىستى تۋىنداعان.

جىلى جاقتان كوشىپ كەلە جاتقان مال-جاندى كوشكە سۋلى، نۋلى «قىرداعى قوس وزەن» وڭىرىنە توبىل وزەنىنەن وتەر تابيعي كوپىر – «قوستاناي وتكەلى». مۇنداعى باستى تىرەك ءسوز – قوستاناي، وتكەل – ونىڭ مەنشىگى، تىلدىك تەرميەنمەن ايتقاندا، ماتاسا بايلانىسقان تىركەس ءسوز. وتكەل مەن ءوڭىردىڭ اتاۋى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلگەندىكتەن، اكىمشىلىك وبلىس العاش قۇرىلعاندا «نيكولاەۆسك ۋەزى» دەپ اتالىپ كەتكەن ءوڭىردى قازاققا ەرتەدەن تانىمال ءارى ونىڭ ەل-جۇرت اراسىنداعى ايتىلۋىنا ساي «قوستانايعا» («وتكەل» اتتى قوسىمشاسىز) وزگەرتىپ، ۋەزدىڭ ورتالىعىن دا 1895 جىلدان باستاپ سولاي اتاعان. بۇل – تورعاي ءوڭىرىنىڭ ورتالىعى تورعاي قالاسى، ىرعىز ءوڭىرىنىڭ ورتالىعى ىرعىز قالاسى بولىپ بەكىتىلگەن مىسالدارعا ءتان كورىنىس. اكىمشىلىك باسقارۋ ىسىندە ءوڭىردىڭ جالپى اتاۋى مەن ونىڭ ورتالىعىنىڭ ءبىر اتاۋدا بولعانى ءتيىمدى ءارى ىڭعايلى. وسىلايشا، كونە زامانداردان «قوستاناي» دەپ اتالاتىن تۇتاس ءوڭىردىڭ تاريحي اتاۋى كەيىن پايدا بولعان قالانىڭ جالقى ەسىمىنە ورنىعادى.

قانجىعا: سولتۇستىكتەگى ماۋرەناحر

قازاق دالاسىنداعى ءدوڭ، ورىنبور ولكەسىندەگى دونگۋز (دوڭگۋز), ۋكرايناداعى دون ء(دوڭ), ەۋروپاداعى دۋناي ء(دوڭاي) اتاۋلارىمەن تۇبىرلەس، تامىرلاس بولىپ كەلەتىن قوستاناي توپونيمى – تۇركىلىك كەڭىستىكتەگى تاريحي اتاۋ. الەمدەگى وركەنيەتتەردىڭ ورلەۋىنە تيگر مەن ەفرات (مەسوپوتيميا), ءامۋداريا مەن سىرداريا (ماۋرەناحر) سىندى قوس وزەندەر وركەنيەتى ەلەۋلى اسەرىن تيگىزگەنىن ەسكەرسەك، قىر جاقتان ورال تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرى، وي جاقتان توبىل وزەنىنىڭ ارناسىمەن قورشالعان سۋلى-نۋلى ايات پەن ءۇي وزەندەرىنىڭ ارالىعى كوشپەلى تۇركى تايپالارى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ولكە بولعانى ءسوزسىز.

قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرى ارالىعىن ورتا عاسىرداعى تۇرىكتەر «ماۋرەنناحر» دەگەن ءسوزدى قولدانعان ەدى. ول ءسوز پارسى تىلىندە «قوس وزەن اراسى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن. سونداي ماعىنا سولتۇستىكتەگى قوستاناي اتاۋىندا ورىن العان دەپ سانايمىز.

مىنە، قوستاناي اتاۋىنىڭ قۇپيا سىرى ءبىزدىڭ ءتۇپسىز زەردەلىك ءىزىم-قايىمنان ءىز كەسكەن «ويسونارىمىزدا» قانجىعامىزعا وسىنداي ولجا ءتۇستى، جاڭا پايىمنىڭ كوشى تۇزەلدى. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەندەي، وقشاۋ پىكىرىمىز تالعامپاز وقىرمان تاراپىنان تارازى بەزبەنىنە سالىنسا نەمەسە جالعاسىن تاۋىپ جاتسا، توككەن تەرىمىزدىڭ قايتقانى، سۇزگەن ويىمىزدىڭ اقتالعانى دەپ ەسەپتەيمىز.

الماسبەك ابسادىق،

عىلىم دوكتورى، قوستاناي قالاسى

Abai.kz