ۇيسىندەر قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەجەلگى تايپالاردىڭ ءبىرى. ولار تاريحي داۋىرلەردە نەگىزىنەن العاندا كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان، سان سالالى شارۋاشىلىقتىڭ دامۋىنا بايلانىستى، بىرتە-بىرتە جارتىلاي وتىرىقشى تۇرمىس كەشىرگەن. سوڭعى كەزدەردە ولاردىڭ ءار كەزەڭدە قونىستانىپ ءومىر وتكىزگەن مەكەندەرىندە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازىندىلاردان تابىلعان زاتتىق بۇيىمدار مەن جازبا دەرەكتەر مۇنى ايعاقتايدى. تومەندە ۇيسىندەردىڭ تەگى جانە ولاردىڭ تاريحتا قونىستانعان جەرلەرى، سونداي-اق ساقتارمەن، قازاقتارمەن بولعان قاتىسى جونىندە توقتالامىز.

ەرەكشە ۇلكەن ءۇيسىن قابىرى (بيىكتىگى 20 مەتر، ەتەگىنىڭ اينالاسى 350 مەتر) كۇنەس اۋدانى، كۇنەس اق قوي فەرماسى. سۋرەت ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" دەگەن كىتاپتان الىندى.

1. داحاتا ۇيسىندەرى

ۇيسىندەردىڭ ەرتەدە ەلىمىزدەگى حىشي كاريدورىنىڭ باتىس جاعىن، ياعني قازىرگى داحاتا (دۇنحۋاڭ) مەن شۇلەن (چيليانشان) تاۋىنىڭ ارالىعىن قونىستانىپ، كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن شاعىن ەل ەكەندىگى بىزگە قادىم زامان جازبالارىنان ءمالىم. تاريحي جازبالار.فەرعانا شەجىرەسى»، «حانناما.باتىس ءوڭىر شەجىرەسى» قاتارلى جازبالار ۇيىسىندەردىڭ ءمان-جايى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى مالىمەت بەرەدى. ول كەزدە جۇزدەر مەن عۇندار ۇيسىندەردىڭ شىعىسىنا قونىستانعان. حان پاتشالىعىنىڭ (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 206 جىلدان جىل ساناۋىمىزدىڭ 220 جىلىنا دەيىن بيلىك جۇرگىزگەن پاتشالىق) باتىس جاعىنداعى رۋ-تايپالار سول زامانداعى جازبا دەرەكتەردە جالپىلاما «نۇمدار» دەگەن اتپەن الىپتەلگەن. قازاق تاريحىن ۇزاق جىلدار زەرتتەگەن ايگىلى تاريحشى عالىم سۋ بەيحاي بۇلاردى «گۋاجوۋلىق نۇمدار، ينشيڭ نۇمدارى جانە ساقتار» دەپ اتايدى دا، وسىلاردىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ەدى دەپ جازادى (1). ۇيسىندەردىڭ شىعىس جاعىنداعى قازىرگى جاڭيە، جيۋچۋان ءوڭىرىن مەكەندەگەن جۇزدەر باتىسقا قاراي ۇزدىكسىز ىرگە كەڭەيتىپ گۋاجۋدى (قازىرگى دۇنحۋاڭدى) مەكەندەپ وتىرعان ساقتاردى تارپا باسسالىپ وزدەرىنە قاراتىپ الادى. سونىمەن ول ساقتار تاريحتا «گۋاجۋلىق نۇمدار» دەپ اتالادى. جاپونيالىق باينياۋ كوۋجي «ۇيسىندەر تۋرالى زەرتتەۋلەر» دەگەن ەڭبەگىندە: جۇزدەر جاۋلاپ العان يۇنشيڭ نۇمدارى – ۇيسىندەر، يۇنشياڭ دەگەنىمىز «ءۇيسىن» ەسىمىنىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرلى اۋدارىلۋى،  – دەيدى. سونىمەن گۋاجۋلىق نۇمدار-ساقتار، يۇنشيڭ نۇمدارى-ۇيسىندەر بولىپ شىعادى. جاڭ شۋجيە «تاريحي جازبانىڭ دۇرىس مازمۇنى» دەگەن ەڭبەگىندە: «ۇيسىندەر جاۋلاسقان بەكتىكتەر داۋىرىندە (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 221-275 جىلدار) گۋاجۋدى قونىستانعان دەپ جازادى. گۋاڭ حۇڭميڭ جيناعىنىڭ 27-ءشى تومىندا «ساقتار ءاسىلى يۇنشيڭ نۇمدارى، بۇرىننان دۇنحۋاڭدى (ياعني گۋاجۋدى) مەكەندەپ كەلەدى›› دەگەن دەرەك بار، بۇل دەرەك پەن باينياۋ-كوۋجيدىڭ بەرگەن دەرەگىنە قاراعاندا، ساقتاردا، ۇيسىندەردە يۇنشيڭ نۇممدارى بولىپ شىعادى. سوندا «يۇنشيڭ» دەگەنىمىز زاتىندا جەر اتى ما، الدە رۋ اتى ما؟ بۇل جونىندە «سىحايدىڭ» ء(سوز شالقارى) 172-ءشى بەتىندە: «گۋاجۋ – ەرتەدەگى جەر اتى، چۇنچيۋ داۋىرىندە (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 476-770 جىلدار) ول جەردى «يۇن » فاميليالى «نۇمدار قونىستانعان» دەپ جازىلعان. يۇن (允) ءارپىنىڭ فاميليا ەكەندىگىن بەينەلەۋ ءۇشىن استىنا سالماق بەلگىسىن (–) قويىپتى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، سوڭعى كەزدەردەگى سياقتى ول كەزدەگى تايپالاردا فاميليا قولدانۋ ادەتى بولماعان. ەگەردە قولدانعان دەلىنەتىن بولسا، وندا ول بەينە ەنگەلستىڭ: «ىرگەلەس تايپالار ماڭايىنداعى تايپاعا سول تايپانىڭ ءوزىن-ءوزى اتاپ جۇرگەن اتىنان وزگەشە ات بەرىپ وتىراتىن بولعان» (2) دەپ ايتقانىنداي، سول كەزدەگى كورشىلەرىنىڭ ياعني فاميلياسىن ءوز اتىنىڭ الدىنا قوياتىن حانزۋ، ت.ب. حالىقتاردىڭ ءوز ادەتتەرىنشە «يۇندى» فاميليا، «نۇمدى» اتى دەپ ۇعىپ، ۇيسىندەردى يۇنشيڭ نۇمعا وزگەرتىپ العان. ەنگەلستىڭ: «رۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ەسىمدەرى نەمەسە بىرنەشە ۇقساس ەسىمدەرى بولادى›› (3) دەگەنىندەي، ءبىز ساق، ءۇيسىن دەگەن ەكى تايپانىڭ ەكەۋى دە سول جەردە بولعان دەگەننەن كورى، ۇيسىندەر ساق تەكتەس بولعاندىقتان وزدەرىن وزگەلەرگە كەيدە ساق، كەيدە ءۇيسىن دەپ تانىستىرعان دەپ ايتساق ءجون سەكىلدى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، گۋاجۋ نۇمدارى مەن يۇنشيڭ نۇمدارى دەگەندەردىڭ قونىستانعان جەرلەرى ەكى ءتۇرلى اتالعانىمەن، ءىس جۇزىندە بۇل جەر – قازىرگى دۇنحۋاڭ; ەكىنشىدەن، جازبا ماتەريالداردان ءبىز ساقتار تۋرالى تەك سول كەزدەگى جۇزدەردىڭ ساقتاردى جاۋلاپ العاندىعىمەن كەيىن جۇزدەر جاعىنان باتىسقا ەرىكسىز قونىس اۋدارعاندىعىن كورە الامىز. بىراق «ءۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ» (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1989 ج.) دەگەن كىتاپتىڭ 146-بەتىندە اۋدارۋشى جاعىنان «شۇنجيدىڭ بۇل كوزقاراسى تاريح عىلىمى سالاسىندا جوققا شىعارىلعان بولاتىن» دەپ ەسكەرتۋ جازۋىنا قاراعاندا، بۇل جازبا ماتەريالدى سەنىمسىز دەپ قاراپ پروفەسسور سۋ بەيحايدىڭ «سوۆەتتىك لينۋنسكيدە ساقتار مەن ۇيسىندەر ءبىر حالىق دەپ قارايدى» (4) دەگەن قۇپتاۋىنا قوسىلامىز.

ۇيسىندەردىڭ باس سۇيەك قاڭقاسى. موڭعۇلكۇرە اۋدانى شاتىداعى قابىردەن تابىلعان. سۋرەت ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" دەگەن كىتاپتان الىندى.

باتىس نۇمدار دەپ اتالعان ساقتار نەمەسە ۇيسىندەر گۋاجۋ ءوڭىرىن، انىعىراق ايتقاندا، جازبالاردا ۇنەمى ءسوز بولاتىن دۇنحۋاڭ مەن چيليانشان تاۋى ءوڭىرىن مەكەندەگەن، بىراق ولار وسى جەردىڭ تۋما تۇرعىندارى ەمەس. ساقتار نەمەسە ۇيسىندەر دۇنحۋاڭ مەن چيليانشان تاۋىنىڭ ارالىعىن مەكەندەدى دەپ العاش احبار بەرگەن سي ماچياننىڭ «تاريحي جازبالارى» مەن بان گۋدىڭ «حانناماسى». بۇل جازبالار جەكە-جەكە جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 104 جىل مەن جىل ساناۋىمىزدىڭ 62-82 جىلدارى جازىلعان. سي ماچياننىڭ ۇيسىندەر تۋرالى مالىمەتى ونىڭ ەت قۇلاعىمەن ەستىپ جازىپ العان ءتول ماتەريالى ەمەس. كەرىسىنشە، جاڭ چياننىڭ حان ۋدي پاتشاعا ۇيسىندەر تۋرالى عۇنداردان ەستىپ-بىلگەدەرىن ايتقان سوزىنەن جازىپ العان. ۇيتكەنى ول كەزدە ۇيسىندەر ىلە وزەنى الابىنا قايتا ورالىپ ورىن تەۋىپ، «بەلدى ەلگە» اينالعان كەزى ەدى. «حانناما» كەيىنتىننەن بۇل ماتەريالداردى قايتادان وڭدەگەن، كەيبىر جەرلەرىن كەيىن ۇعىسقان احۋالعا قاراي تولىقتاعان. ال ساقتار تۋرالى دەرەك اڭىز ىسپەتتى كىتاپ «مۋتيانزىنىڭ ءومىر بايانى» دەگەن ەڭبەكتەن ءمالىم. ساق تايپالارى ەلىمىزدىڭ ەجەلگى نۇمدارىندا «سايجۇڭ»، «شىجىڭ»، «شىجا» بولىپ تاڭبالانعان، مەيلى ساق دەپ نەمەسە ءۇيسىن دەپ اتالسىن، وسى رۋ-تايپالار ىلگەرىندى-كەيىندى ىلە وزەنى الابىنا قوتارىلا كوشكەنگە دەيىن، سول دۇنحۋاڭ مەن چيليانشان وڭىرىندە جاساعانى انىق، سوندىقتان دا ءبىز ساقتار نەمەسە ۇيسىندەر جوعارىدا ايتىلعان وڭىرگە بەلگىلى ءبىر وڭىردەن، اتاپ ايتقاندا، قازىرگى جەتىسۋ جەرى مەن ىلە وزەنى الابىنان ءورىس كەڭەيتىپ بارعان دەپ قارايمىز.

تورسىق تەكتەس ىدىس. موڭعۇلكۇرە اۋدانى شاتىداعى قابىردەن تابىلعان. سۋرەت ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" دەگەن كىتاپتان الىندى.

2. جەتىسۋ – ىلە وزەنى الابى ۇيسىندەرى

«ساقتار جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى VIII عاسىردان سوڭ ەۋروپا-ازيا قۇرىلعىنىڭ بەلگىلى وڭىرىندە پايدا بولىپ، ءتىلى جاعىنان تۋىسقان، مادەنيەتى جاعىنان جاقىن رۋ-تايپالاردان قالىپتاسقان تايپالار بىرلەستىگى (5). بۇلار قازىرگى زامانعى جازبالاردا ساقتار دەپ اتالعان. احەمەند يراننىڭ سىنا جازۋ تەكىستەرىندە، ونىڭ ىشىندە ناكشيرو ىستەمدەگى جازۋىندا وسى ساقتاردىڭ ءۇش توبى ايتىلعان. ولار مىنالار: حاوموۆارگا (حارمو ىشىمدىگىن وندىرەتىن) ساقتار; پاراداريا (داريانىڭ ياعني تەڭىزدىڭ ارجاعىنداعى) ساقتار جانە يتگراحاۋدا ساقتارى اسقا تاع، يسسە دون جانە اريماسىپ رۋ-تايپالارىنان قۇرالعان. اسقا تاع رۋ-تايپالارى شۋ وزەنى مەن تالاس وزەنىنىڭ ارالىعىن، تيان-شان الاتاۋىنىڭ ورتا ەتەگىن، يسسە دوندار ىلە وزەنى الابى مەن شۋ وزەنىنىڭ بويىن، شىعىستا تارباعاتاي تاۋىنا دەيىن سوزىلعان القاپتى; اريماىسپتەر يسسەدونداردىڭ سولتۇستىگىن جانە سولتۇستىك شىعىس جاعىن، التاي تاۋىنىڭ باتىستاعى سىلەمدەرىنە دەيىن قونىستانعان (6). وسى شوشاق توبەلى تىماق كيەتىن ساقتار بەرى دەگەندە جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى V-VI عاسىرلار مولشەرىندە Iلە وزەنى الابىنا كەلگەن (7).

Cاقتار مەن Yيسىندەردى تاريحي جانە ارحەولگيالىق جاقتان زەرتتەۋگە اقىل-پاراساتىن سارقا جۇمساعان رەسەيلىك عالىم A.ن.بەرنشتام: «ءتاڭىر تاۋى –  ساقتار مەن ۇيسىندەردىڭ بەسىگى» (8) دەگەن. ەلىمىزدىڭ جاس ۇرپاق ارحەولوگى ۋاڭ ميڭجى ءوزىنىڭ «ىلە وزەنى الابىنداعى ساقتار مادەنيەتى جونىندە العاشقى ىزدەنىس» دەگەن ماقالاسىندا: «ىلە وزەنىن ورتالىق ەتكەن ءوڭىر – ساقتاردىڭ مەكەنى بولعان» (9) – دەيدى. وسى سەبەپتى جەتىسۋ جەرى مەن ىلە وزەنى الابى ساقتاردىڭ (ۇيسىندەردە قامتىلعان) جان-جاققا تارالۋ ورتالىعى، ساقتار وسى جەردىڭ تۇرعىنى بولعان.

ساقتار ەلىمىزدىڭ ەرتە زامانعى جازبا دەرەكتەرىندە باتىس ءوڭىر دەپ اتالعان جەرلەرگە وسى ارادان بىتىراي قونىستانعان. ۋاقىت وتە كەلە ولار، وتە-موتە ساقتار وداعى قۇرامىنداعى ۇيسىندەر وسى «التىن بەسىگى»، «اتامەكەنى» بولعان جەتىسۋ جەرى مەن ىلە وزەنى الابىنان ءتاڭىر تاۋىنىڭ شىعىس ەكى جاعىن قاپتالداي تۇرپان، جەمسارى، شونجىنى باسىپ ءوتىپ دۇنحۋاڭ، چيليانىشان تاۋىنا دەيىن بارىپ قونىستانعان. «سۇيناما، جاعىراپيا بايانىندا»: «بەسبالىق (قازىرگى جەمسارى اۋدانى ءوڭىرى) قۇمدى ايماقتىڭ تەرىستىگىندە، الدىنعى حان پاتشالىعى تۇسىندا ۇيسىندەردىڭ مەكەنى بولعان» دەپ جازىلۋى وسىنىڭ ايعاعى. ءبىز وسى ماتەريالدارعا نەگىزدەلە وتىرىپ، دۇنحۋاڭداعى نۇمدار دەپ اتالعان ساقتار نەمەسە ۇيسىندەر ول جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ەمەس، تەك قونىس كەڭەيتىپ بارعان جەتىسۋ جەرى مەن ىلە وزەنى الابىنىڭ ەڭ ەرتەدەگى تۇرعىندارى دەگەن قورتىندىعا كەلەمىز.

قورتىندىمىزدى مىسالدار ارقىلى دالەلدەيىك: «الماتى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىىى-VII عاسىرلاردا ساقتاردىڭ قونىسى بولعان... بۇرىنعى كىشى الماتىنىڭ بويىندا، باسارىقتىڭ تۇستىگىندە، ەسەنتاي وزەنىنىڭ وڭ جاعىندا، مەدەۋ سايىنان ءۇيسىننىڭ بايىرعى قابىرى تابىلدى»; «الماتىنىڭ تۇستىك جاعىنان ارحەولوگ م.ك.قادىرباەۆ اۋماعى 130 شارشى مەتر دوڭگەلەك الاڭقاي تاپقان... مۇنى شامامەن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىى-ءىىى عاسىر دۇنيەسى دەپ تانۋعا بولادى» (10). ا.ن.بەرنشتام 1949 جىلى ورتالىق ءتاڭىر (تيان-شان) تاۋىنان ارامەشىت زيراتىن، تەرگەتەر زيراتىن، قاراقوجىر زيراتىن اشىپ، بۇلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىىى-V عاسىرلاردا وتكەن Cاق، يسسونداردىڭ ء(بىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ۇيسىندەردىڭ) بايىرعى قابىرى دەپ قاراعان. ول تاعى سول جىلى ورتالىق ءتاڭىر تاۋى وڭىرىنەن ارامەشت، تەرگەتەر، قاراقوجىر، تەرگەس، سوكورۆوكا، الاباقان، اشتوبە وڭىرلەرىنەن تىڭ زيراتتار اشقان. ارامەشىت Ⅱ زيراتىنان 11 قابىر، تەرگەتەر زيراتىنان 4 قابىر جانە قاراقوجىر زيراتىنان 3 قابىر ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىىى-V عاسىرلاردا وتكەن Cاق، يسسوندار ء(بىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ۇيسىندەر) زامانىنا ءتان دەپ قاراعان (11).

ا.ن.بەرنشتام جەتىسۋداعى (تالاس وزەنىنەن ىلە وزەنىنە دەينگى) دالا قازبا جۇمىستارىنىڭ جاي-جاپسارىنا بىرلەستىرە كەلىپ، ساق-ءۇيسىن زامانىنىڭ جۇرتتارىن جىل تارتىبىنە قاراي: ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى IV-VI اسىرلار، بۇعان: قاراشوقى (ىلە وزەنى) مەن شۋ بويىنداعى ەجەلگى قابىرلەر جاتادى; جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىىى-IV عاسىرلار، بۇعان: بەرقارا (قاراتاۋدا) مەن نارىن وزەنى بويىنداعى بايىرعى قابىرلەر جاتادى; جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىى عاسىر مەن جىل ساناۋىمىزدىڭ ءى عاسارى، بۇعان: بەرقارا Ⅱ (ىلە وزەنى) بايىرعى قابىرلارى جاتادى دەپ 4 گرۋپپاعا بولگەن (12). بۇل قابىرلەردەن سول داۋىرلەردەگى ساق، ۇيسىندەردىڭ قوعامدىق ءمان-ءجايىن بەينەلەيتىن زاتتىق بۇيىمدار، وتە-موتە، سول زامان ادامدارىنىڭ ءناسىل تاۋەلدىلىگىن ايقىن كورسەتەتىن ادامداردىڭ قاڭقالارى (اسىرەسە باس سۇيەكتەرى) تابىلعان.

سۇيەك ءبىز. موڭعۇلكۇرە اۋدانى شاتىداعى قابىردەن تابىلعان. سۋرەت ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" دەگەن كىتاپتان الىندى.

قىتاي عىلىم اكادەمياسى شىنجاڭ فيليالى ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ارحەولوگيا ەكسپەدەتسياسى 1961 جىلى جانە 1983-1984 جىلدارى قازۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ىلە وزەنىنىڭ جوعارعى الابىنداعى ءۇيسىن ەسكەرتكىشتەرىنەن شاتى، پوما، سارىقوبى، قاراتوبە، تەمىرلىك، سۋدىنبۇلاق قاتارلى جەرلەردەن 70 تەي وبا مەن كۇنەس تەلقارا ء(اسىلى نۇسقادا ءوندىرىس-قۇرىلىس بيڭتۋانى (ديۆيزياسى) 71-ءشى تۋان (پولك) بالىقشىلىق الاڭى دەپ ايتىلعان، بۇل جەردىڭ بايىرعى اتى تەلقارا بولعاندىقتان، تاريحقا قۇرمەت ەتۋ تۇرعىسىنان تەلقارا دەپ الدىم) ەجەلگى قىستاۋ-قونىس جۇرتىن قازىپ تەكسەرگەن. تەلقارا قىستاۋ-جۇرتىن بەس بولەككە ءبولىپ شورق (نارسە ىزدەۋ ءۇشىن تىك قازدىرىلعان جەر) تارتىپ قازعان كەزدە، وسى جۇرتتىڭ باتىس جاعىنا ورنالاسقان 3-ءشى بولىگىنەن جيىنى 14 كۇلدىكتىڭ ورنى، 8 تۇرعىن ءۇيدىڭ ءىزى، 3 وشاقتىڭ ورنى، ءبىر داۋال تامنىڭ (ۇزىندىعى 23.84 مەتر،توپىراقتان سوعىلعان) ءىزى، 2 وبا جانە ءبىر تىندىرىندى شۇڭقىر تابىلعان. شىعىس جاققا ورنالاسقان 4-ءشى بولەكتى 120 شارشى مەتر اۋماقتى قازعاندا، جۇرتتان 12 كۇلدىكتىڭ ورنى، 3 وشاقتىڭ ورنى، 4 تۇرعىن ءۇيدىڭ ورنى جانە ەكى وبا تابىلعان. ارحەولوكتەرىمىز قازىندىلاردى زەرتتەۋ ارقىلى اتالعان قىستاۋ-قونىستىڭ جۇرتى قازاقىستان تەريتورياسىنداعى جەتىسۋدىڭ كەگەن وزەنى الابىنان (ىلە وزەنىنىڭ ورتا اڭعارىنا جاتادى) تابىلعان ۇيسىندەردىڭ اقتاس Ⅱ قىستاۋ-قونىسىمەن، تۇراق-جاي جۇرتىمەن ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىس ەرەكشەلىگى، تابىلعان زاتتاردىڭ سيپاتى، مادەنيەتى جاعىنان وتە جاقىن، ۇقساس ەكەندىگى بايقالادى، دەپ قاراعان. ولار تاعى ىلە وزەنى اڭعارىنداعى ءۇيسىن قابىرى ەسكەرتكىشتەرىن جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىى عاسىر العاشقى كەزەڭ; جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءى عاسىر ورتا كەزەڭ; جىل ساناۋىمىزدىڭ ءى عاسىرى سوڭعى كەزەڭ دەپ ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ تۇسىنىك جاساعان (13). دەمەك، بۇدان جەتىسۋ جەرى مەن ىلە وزەنى الابىنداعى ارحەولوگيالىق مادەنيەتتەردىڭ قاينارلاس، داۋىرلەس، ساباقتاس، ءبىر-ءبىرىنىڭ جالعاسى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.

ەسسەدوندار تۋرالى تۇڭعىش مالىمەت بەرگەن ايستەي پروكونەسسكي ەكەن. ول ەسسەدوندار جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى V عاسىردا Aلتاي ءوڭىرىن مەكەندەگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ ءبىرى دەپ كورسەتەدى. وسى ءجۇز نەشە جىلدىڭ ىشىندە تالاي رەتكى قونىس اۋدارۋ بارىسىندا ەسسەدوندادىڭ ءبىر بولەگى شۋ وزەنى مەن امۋداريا القابىنا كەلىپ قونىستانعان (14). ولار وسى وڭىرلەرگە قونىستانعان سوڭ سكيف ياعني ساق تايپالارىنا ەنگەن. وسىدان كەيىن، ساقتار تۋرالى كوپ ماتەريال يەلەپ، جازبا دەرەكتەر جازعان پتولەمەي ەسسەدونداردى سكيفتىك (باتىستىق) جانە سەرەكىلىك (التايلىق) دەپ ەكى توپقا بولەدى.

ۆيزەنتيالىق سحولاست سەنستىڭ ايتۋىنشا، ەسسەدوندار جەر استىنان اعىپ شىعاتىن وزەن بويىن جايلاپ، جۇلدىزدارعا تابىنىپ، وزەندى ءپىر تۇتاتىن، وزدەرىن سودان جارالدىق دەپ ەسەپتەيتىن ادامدار ەكەن (15). بۇدان قاراعاندا، ەسسەدوندار سكيف-ساق تايپالار وداعىنا ەنگەننەن كەيىن ۇزاق جىلدار بويى ارالاسۋ، توعىسۋ بارىسىندا وزدەرىن سكيفتەر ياعني ساقتارمىز دەپ ەسەپتەگەن. سكيفتەر ياعني ساقتار سياقتى وزەندى شىعۋ تەگىمەن بايلانىستىرىپ ءپىر تۇتقان، سكيفتەرشە جۇلدىزعا تابىنعان.

ۇيسىندەر كونە گرەك كىتاپتارىندا «يسسەدوندار» دەپ جازىلعان ەكەن. بۇل ەسىمدى بەينە ەنگەلس ايتقانداي گرەكتەر ۇيسىندەرگە تاڭعان سياقتى، ءارى ول تالاي رەتكى وزگەرىستەرگە ۇشىراعان ياعني ءۇيسىن-يسسودون، يسسودون – ءۇيسىن بولىپ وزگەرگەن.

ساق تايپالار وداعى، ونىڭ ىشىندە ۇيسىندەر قونىستاعان وڭىرلەردە ۇزاق جىل قازبا جۇمىستارىمەن شۇعىلدانىپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ا.ن.بەرنشتام قاتارلى ورىس عالىمدارى امۋداريا ساقتارى ىدىراعاننان كەيىن ۇيسىندەر، قۇشاندار، توحارلار، قاڭلىلار پايدا بولعان دەگەن عىلىمي بولجال ايتقان. كەيىنگى كەزدە سول وڭىرلەردە جالعاستى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن قازاق عالىمدارى جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭ جىلدىقتىڭ اياعىندا وڭتۇستىك شىعىس قازاقىستاندا ساق تايپالارى بىرلەستىگىنىڭ ورنىن اتاۋى ءۇيسىن دەگەن جاڭا تايپالار بىرلەستىگى باستى دەپ كورسەتتى (16).

قولا پىشاق. كۇنەس اۋدانىنان جينالعان. سۋرەت ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" دەگەن كىتاپتان الىندى.

3. ساقتاردىڭ تەگى جانە ولاردىڭ ۇيسىندەرمەن بولعان قاتىسى

ادامزات تۋرالى عىلىمنىڭ زەرتتەۋىنشە، ادام بالاسى بۇدان 14 ميلليون جىل بۇرىن حايۋانات دۇنيەسىنەن ادامزات دۇنيەسىنە قادام تاستاعاننان باستاپ تابيعاتتىڭ دايىن ءونىمىن يەمدەنگەن تاعىلىق بالاڭ كەزەڭدى، مال شارۋاشىلىعى جانە ەگىن شارۋاشىلىعىمەن جەكەلەي جانە قوسىپ اينالىساتىن ۆارۆارلىق كەزەڭدى، سونداي-اق ونەركاسىپ ونەرى مەن كوركەمونەر ۇلگىسىن يگەرگەن مادەنيەتتىك كەزەڭدى باسىپ ءوتىپ، بۇدان 3 ميلليون جىل بۇرىنعى العاشقى رۋلىق قاۋىمدىق قوعامنىڭ تابالدىرىعىن اتتادى. بۇل تىرشىلىك ساپارىندا ولار جاراتىلىستىڭ جاسىرىن سىرلارىن، قيلى-قيلى قۇبىلىستارىن تانۋعا اقىلى ونشا جەتپەدى، وزگەرتۋگە دارمەنسىزدىك ەتتى. سونىمەن ولار اينالاسىنداعى، وتە-موتە وزدەرىنىڭ ومىرىمەن تىكەلەي قاتىستى بولعان اسپانداعى اي مەن كۇنگە، كوك پەن جەرگە، تاۋ مەن تاسقا، توپىراق پەن سۋعا ۇيىپ، ولاردىڭ تەگى، يەسى تۋرالى ميفتىك تۇسىنىكتەر جاساپ، وزدەرى سوعان سەندى، ناندى، ولاردى اۋليە-ءپىر تۇتتى، سونىمەن رۋلاردىڭ (بۇل كەز انالىق رۋلىق قوعامنىڭ اياق شەنىن مەڭزەيدى) «بارىنە ورتاق ءدىني ۇعىمدارى (ميفولوگياسى) مەن تابىنۋشىلىق ىرىمدارى» (17) قالىپتاستى. الدىمەن توتەمدىك (العاشقى ادامداردىڭ تانىمىنداعى قۇداي دەپ ساناعان ايۋانات نەمەسە وسىمدىك), كەيىنتىننەن انيميزم (جان مەن رۋحقا سەنۋ) دىندەر، ودان كوپ قۇدايلى شامان ءدىنى پايدا بولدى. شامان ءدىنىنىڭ العاشقى ءتاڭىرى كوك ءتاڭىرى مەن جەر ءتاڭىرى ەدى.

كەيىن كەلە بۇل تاڭىرلەر كوبەيىپ كۇن ءتاڭىرى، وت ءتاڭىرى، سۋ ءتاڭىرى، جۇلدىز ءتاڭىرى، ورمان ءتاڭىرى، ت.ب. تاڭىرلەر جارىققا شىقتى دا ء‹‹اربىر رۋ ءوزىنىڭ تۇپكى تەگىن تاڭىرلەردىڭ بىرىنەن باستايتىن ءبولدى›› (18). ءوز زاماناسىندا ساقتار مىنە وسىنداي رۋلاردان قۇرالعان تۇلعا ەدى.

ورتا ازيا ءوڭىرىن مەكەندەگەن ساق تايپالارىن ەجەلگى گرەك تاريحشىلارى پليني، سترابون قاتارلىلار ‹‹ازيالىق سكيفتەر›› دەپ، پارسىلار (پەرسيالىقتار) سكيف اتاۋلنىڭ ءبارىن ساقتار دەپ اتاعان. ‹‹سكيف›› – گرەكشە بەلىنە ساپتاياق بايلاعان ادام دەگەن ماعىناداعى ءسوز ەكەن. ويتكەنى، ولار كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ مال باعاتىندىقتان، تۇرمىس قاجەتىنە بايلانىستى بەلدىكتەرىنە كۇمىس شىنجىرلى ساپتاياق بايلاپ جۇرەدى ەكەن. دەمەك، ‹‹سكيفتىڭ›› ساقتارعا ولاردىڭ وسى ادەتىنە بايلانىستى گرەكتەر جاعىنان تاڭىلعان ات ەكەنى انىق.

گەرودوت (شامامەن جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 428-484 جىلدارى جاساعان) سكيفتەردىڭ (ساقتاردىڭ ) تەگى تۋرالى سكيفتەردىڭ وزىنەن جانە باسقا كورشى حالىقتاردان ءبىرتالاي اڭىز-اڭگىمە ەستىگەن، جازىپ العان. وندا سكيفتەر وزدەرىن قارا تەڭىز جاعالاۋىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى ەسەپتەپ، تانىم –سەنىمدەرىنە ساي وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن سول ءوڭىردىڭ وزەن-سۋ، كولدەرىمەن بايلانىستىرعان. بوريسفەندى (دەنەپر وزەنىن) كيەلى قۇداي دەپ ءبىلىپ، وزدەرىنىڭ كونە بابالارىنا بالاعان. گەرودوتتىڭ ايتۋىنشا، سكيفتەردىڭ العاشقى تاڭىرلەرى – تايبيتي، اپي، ارگىمپاسا دەگەن ايەل تاڭىرلەر مەن باپى (باباي) قاتارلى ەركەك قۇدايلار ەكەن. وسى باپى مەن بوريسفەن قىزىنان تارعىتاي تۋعان. گەرودوت وسى تارعىتاي تۋرالى مىناداي اڭىز ايتادى: جىلان ايەل ەحيدنا تارعىتايدى ۇڭگىرگە كۇشتەپ اپارىپ، وزىمەن بىرگە تۇرۋعا زورلاپ كوندىرەدى. جىلان ايەل تارعىتايدان ۇرپاقساي، قۇلاقساي، ليپاقساي (نەمەسە ەلپەكساي) اتتى ءۇش ۇل تۋادى. ۇرپاقساي – كۇن ءامىرشىسى نەمەسە دەنەپر پاتشاسى، قۇلاقساي – كۇن ءامىرشىسى ياعني كۇن قۇداي دەگەن ۇعىمدى مەڭزەيدى ەكەن. سكيفتەر وزدەرىن وسى كۇن ءامىرشىسى قۇلاقسايدان تۋعانبىز دەپ قاراعان. تاعى سول اڭىزدا جىلان انا ەحيدنادان وربىگەن قۇلاقسايلارعا (سكيفتەردىڭ اتا-بابالارىنا) اسپاننان كەسە، ايبالتا، سوقا جانە مويىنتۇرىق تۇسكەن-مىس. ەندى ءبىر اڭىزدا اكەدەن بالاعا مۇرا بولىپ كەسە، جاق پەن ساداق قالادى. ءۇش بالانىڭ كەنجەسى سكيف قانا اكە ساداعىن قايىرىپ تارتىپ اتا الادى، ءسۇيتىپ سكيف سكيفتەردىڭ باباسىنا اينالادى.

ەگەردە اڭىزدى تاريحي دەرەكتەردىڭ جاڭعىرىعى دەسەك، وندا ءبىز بۇل اڭىزداردان مىنالاردى كورە الامىز: ءبىرىنشى، ادامزات ول كەزدە ءوز دامۋىنىڭ بالاڭ كەزەڭىندە بولىپ، جىلان سكيفتەردىڭ توتەمى (كيەسى) بولعاندا انالىق رۋلىق قاۋىمنىڭ تىلەك-ارماندارىنا ساي دامىپ، ايەلدەر سكيفتەردىڭ تاڭىرىنە (باسقارۋشىسىنا) اينالعان. سكيفتەردىڭ ياعني ساقتاردىڭ جىلاندى ءپىر تۇتىپ تەگىنە بالاۋى عاجاپتانارلىق ءىس ەمەس. ەرتە زامانعى ادامداردىڭ تانىم ورەسىنەن قاراعاندا قالىپتى قۇبىلىس دەۋگە بولادى. قازاق بالاسىنىڭ قازىرگە دەيىن اتا-اناسىنا قۇرمەتسىزدىك ەتكەن بالاسىنان قانشالىقتى رەنجىپ جەرىسەدە «ىشتەن شىققان شۇبار جىلانىم» دەپ قيماستىق سەزىمدە بولۋى; ۇيگە كىرگەن جىلاندى ولتىرمەي باسىنا اق قۇيىپ ەسىكتەن شىعارىپ جىبەرۋى – انە سول تانىم-سەنىمنىڭ سارقىنشاعى بولسا كەرەك.

ەكىنشى، قۇلاقسايدىڭ كۇن ءامىرشىسى ۇعىمىن ءبىلدىرۋى ولاردىڭ كۇندى تىرشىلىك تىرەگى دەپ ەسەپتەپ، وزدەرىن ف.ەنگەلسشە ايتقاندا «نەعۇرىلىم اتاقتى» تاڭىردەن تاراعاندىعىن ءارى ادامزات قوعامى دامىپ اتالىق رۋلىق قوعامعا قادام تاستاپ، ەرلەردىڭ قوعامداعى رولىنىڭ جوعارىلاعاندىعىن ايگىلەلەگەن.
ءۇشىنشى، سكيفتەر ياعني ساقتار تەك مال شارۋاشىلىعىمەن عانا شۇعىلدانباي، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن دە اينالىسقان، قوعام دامىپ انالىق رۋلىق قوعامعا ەنگەن، جەكە مۇلىك پايدا بولىپ، تاپ جارىققا شىققان، مۇراگەرلىك ءتۇزىمى ورناعان.

فارفور استاۋ. موڭعۇلكۇرە اۋدانى سارقوبىداعى قابىردەن شىققان. سۋرەت ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" دەگەن كىتاپتان الىندى.

جوعارىدا ايتقاندارىمىزدىڭ پتولوميدىڭ يسسەدونداردى (ۇيسىندەردى) سكيفتىك (باتىستىق) جانە سەرەكىلىك (التايلىق) دەپ ەكى توپقا بولگەنىنىڭ ۆيزەنتيالىق سمولاست سەنستىڭ يسسەدوندار جەر استىنان اعىپ شىعاتىن وزەن بويىن جايلايتىن، جۇلدىزدارعا تابىنىپ، وزەندى ءپىر تۇتاتىن، ءوزىمىز سودان جارالدىق دەپ ەسەپتەيتىن ادامدار دەگەنىمەن ءبىر ارنادا توعىسىپ جاتقاندىعىن ايقىن بايقاۋىمىزعا بولادى. ال گەرودوتتىڭ: «تارعىتاي دەگەن كىسىنىڭ ۇرپاقساي، قۇلاقساي، ويپاقساي (ەلپەكساي) دەگەن ءۇش ۇلى بولدى، ولار التىنتاع (التاي) دەگەن تاۋدى مەكەن ەتىپ، ماستاع (مۇز تاۋ) دەگەن جەرگە جايلاۋعا بارىپ ءجۇرىپتى» (19) دەپ جازۋى دا وسى رۋ-تايپالاردىڭ تەكتەس، توركىندەس ەكەندىگىن، جۇرگەن-تۇرعان جەر-مەكەندەرىنىڭ قارا تەڭىز بەن التاي تاۋى ارالىعى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

مەيلى سكيف-ساق نەمەسە ساق-سكيف بولسىن، مەيلى يسسەدون نەمەسە ءۇيسىن بولسىن ءبارى دە گەرودوتتىڭ ايتۋىنشا باعى زاماندا «ازيادا ءونىپ وسكەن». ولار العاشىندا قانداستىق، تۋىستىق بايلانىسپەن بىرگە جاساپ، كەيىنتىنەن ءوندىرىستىڭ دامۋىنا، جان سانىنىڭ ارتۋىنا، ەل باسقارۋ قۇرىلىمىنىڭ كەمەلدەنە تۇسۋىنە بايلانىستى رۋ-ۇلىستارعا، تايپالارعا ءبولىنىپ، ءبىرى بىرىنەن قول ءۇزىسىپ، ءوز الدىنا يەلىكتەر قۇردى. بىراق كەيبىر ىشكى (ەل باسقارۋ، يگىلىك جاراتۋ), سىرتقى (وزگەلەردەن قورعانۋ، وزگەلەرگە سوقتىعۋ) سەبەپتەرگە بايلانىستى قايتادان ۇزاق مەرزىمگە وداقتاسىپ بىرىكتى. بۇل بارىس ۇزاققا جالعاستى. وسى بارىستا ولار وزدەرىنىڭ «ءبىر تەكتەن تاراعان» رۋ اتتارىن ساقتاسا دا، اينالاسىنداعى ەلدەر ولارعا وزدەرىنشە بالاعان اتتارىن ساقتاسا دا، اينالاسىنداعى ەلدەر ولارعا وزدەرىنشە بالاعان اتتارىن تاعىپ تا ءجۇردى. سونىمەن ولار تۇرلىشە داۋىردە، تۇرلىشە جەرلەردە، تۇرلىشە اتتارمەن اتالدى. بىراق «رۋ اتىنىڭ ءوزى تۇقىمىنىڭ ورتاق ءبىر تەكتەن تاراعاندىعىنىڭ دالەلى بولاتىندىعىن» (20) قازىرگە دەيىن ەشكىم تەرىسكە شىعارعان جوق.

سونىمەن جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى VIII عاسىردا Aزيادا بارلىققا كەلگەن ساق تايپالارى جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 650 جىلداردا گرەكتەر جاعىنان سكيف (بەلىنە ساپتاياق بايلاپ جۇرەتىن), تيگراحاۋدا (شوشاق توبەلى تىماق كيەتىن) ساقتار دەگەن اتتارمەن الىپتەلىپ، كەيىن قازاق دالاسى دەپ اتالاتىن جەردەن ءبىر بولىگى وڭتۇستىك ورىس دالاسىنا، باتىستا باتىس ازياعا، سولتۇستىك ەۋروپاعا قاراي قونىس اۋداردى; شىعىستا كاسپي تەڭىزى جاعالاۋلارىنان چىرداريا ارالىعىنا دەيىن; جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى V-VI عاسىرلاردا جەتىسۋ، ىلە وزەنى اڭعارىنا، جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىى-ءىىى عاسىرلاردا دۇنحۋاڭ، چيليان تاۋىنا دەيىن ءورىس كەڭەيتىپ بارىپ قونىستاندى. جەتىسۋ جەرى مەن ىلە وزەنى اڭعارىنداعى ساقتاردىڭ ءبىر مۇشەسى بولعان ءۇيسىن رۋ-تايپالارى قاتارلى رۋ-تايپالار قازاق حالقىنىڭ ىرگە تاسىن قالادى.

پايدالانعان دەرەك كوزدەرى:

1. سۋ بەيحاي: ‹‹باتىس ءوڭىردىڭ تاريح-جاعراپياسى››، شىنداڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1988 جىل، حانزۋشا 3-بەت.
2. ف.ەنگەلس:‹‹سەميانىڭ، جەكە مەنشىكتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ شىعۋى››، شىنداڭ حالىق باسپاسى،1959 جىل،166-بەت.
3. جوعارعى كىتاپتىڭ 159-بەتى.
4. سۋ بەيحاي: ‹‹قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى››، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1988 جىل. حانزۋشا 27-بەتى.
5. ‹‹قازاق سسر تاريحى››، 1980 جىل، الماتى. 1-توم، 201-بەتى.
6. نىعمەت مىڭجانۇلى: ‹‹قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى››، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 جىل. 64-بەتى.
7. حۋاڭ چىڭچاڭ: ‹‹شىنجاڭنىڭ ەرتەدەگى تۇرعىندارى، ۇلتتارى جانە ولاردىڭ باتىس وڭىردە قۇرعان اكىمياتتارى››، شەگە باسپا نۇسقاسى، حانزۋشا 178-بەتى.
8. حۋاڭ جىنحۋا، جاڭ گۋاڭدا: ‹‹سوۆەت وداعىندا ءۇيسىن تۋرالى جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ءمان-ءجايى جونىندە شولۋ››، قاراڭىز: ۋاڭ ميڭجى، ۋاڭ بيڭحۋا:‹ ء‹ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ››، شىنجاڭ حالىق باسپاسى،1989 جىل، 446-بەتى.
9. حانزۋشا ‹‹شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدارى›› جۋرنالى،1985 جىل،1-سان.
10. بايۇزاق قوجابەكۇلى: ‹‹تاريحي تانىم››، ‹‹اتاتەك›› باسپاسى،الماتى، 1994جىل،290-بەتى.
11. قاراڭىز: ۋاڭ ميڭجى، ۋاڭ بيڭحۋا: ء‹‹ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ››، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 جىل،444-445-بەتى.
12. دوعارىداعى كىتاپتىڭ 443-بەتى.
13. ساعىن سۇڭعاتاي: ‹‹ىلەنىڭ جوعارعى اڭعارىنداعى ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ ارحەولوگيالىق مادەنيەتى››،‹‹شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدارى›› جۋرنالى،1995 جىل،1-سان.
14.  ‹‹قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى››،5-توم،124-125-بەتتەرى.

15. جوعارعىمەن ۇقساس.
16. و.سىماعۇلوۆ: ‹‹اتا-بابا (تەك)››، قاراڭىز: ‹‹قازاق››، الماتى، ء‹‹بىلىم باسپاسى››،1994 جىل،15-16-بەتتەرى.
17. ف.ەنگەلس: ‹‹سەميانىڭ، جەكە مەنشىكتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ شىعۋى››، شىنداڭ حالىق باسپاسى،1959 جىل،167-بەتى.
18. دوعارىداعى كىتاپتىڭ 196-بەتى.
19. گەودوت:‹‹تاريح››، ساۋدا باسپاسى، 1959 جىل، حانزۋشا 4-تومىنىڭ 11-,12-بەتتەرى.
20. ف.ەنگەلس: ‹‹سەميانىڭ، جەكە مەنشىكتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ شىعۋى››، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1959 جىل، 188-بەتى.

جالعاسى بار...

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

جاقىپ ءجۇنىسۇلى، قحر تاريح عىلىمىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور.

اۆتوردىڭ قىسقاشا ءومىربايانى

جاقىپ ءجۇنىسۇلى 1938 جىلى 1 شىلدەدە ىلەنىڭ كۇنەس اۋدانى، تالدى قالاشىعى، اقشي قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1947 جىلى اقشي باستاۋىش مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان.  1952 جىلى قىركۇيەكتە اۋدان ورتالىعىنداعى ورتالاۋ مەكتەبىندە وقىپ، ونى 1954 جىلى بىتىرەدى. ج.ءجۇنىسۇلى 1954 جىلى كۇزدە ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ ينستيتۋتىنىڭ تاريح-جاعاراپيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ونى ءۇش جىل وقىپ، 1957 جىلى بىتىرگەنەن كەيىن ينستيتۋتتىڭ وزىندە قالىپ وقىتۋشى بولعان. ول 1957 جىلى قاراشادا بەيجىڭدەگى ۇلتتار ينستيتۋتىنا بارىپ ءبىر جىل حانزۋ ءتىلىن ۇيرەنگەن. سونداي-اق ج.ءجۇنىسۇلى 1958 جىلدان 1963 جىلعا دەيىن بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە تاريح عىلىمى ماماندىعىن وقىپ، باكالاۆر عىلىمي دارەجەسىنە قول جەتكىزگەن. 1963 جىلى تامىز ايىنان 1977 جىلى قاراشاعا دەيىن شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح-جاعراپيا فاكۋلتەتىندە وقۋ-وقىتۋ قىزمەتتەرىمەن شۇعىلدانعان. 1977 جىلدان 1980 جىلى قازانعا دەيىن  پارتيا ياچەيكاسىنىڭ مۇشەسى ساناتىمەن دايىندىق كورۋ گرۋپپاسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، ىلە پەداگوگيكا ينستيتۋتىن قۇرۋعا دايىندىق كورۋ جۇمىستارىنا قاتىناسقان. 1980 جىلدان 1985 جىلعا دەيىن ىلە پەد ينستيتۋتىنىڭ حانزۋ ءتىلى فاكۋلتەتى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ حاتشىسى، سونىمەن بىرگە تاريح ساباعىن ءوتۋ مىندەتىن قوسىمشا اتقارعان. 1985 جىلدان 1988 جىلى ناۋرىزعا دەيىن ىلە پەد ينستيتۋتىنىڭ وقۋ-وقىتۋ باسقارماسى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ حاتشىسى، قوسىمشا باسقارما باستىعى بولعان. 1988 ساۋىردەن 1991 ساۋىرگە دەيىن ىلە پەد ينستيتۋتى عىلىمي زەرتتەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى، قوسىمشا قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان. 1991 جىلى جەلتوقساندا ىلە پەد ينستيتۋتى ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسار حاتشىسى، قوسىمشا عىلىمي زەرتتەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعان. سودان باستاپ 1997 جىلعا دەيىن ول ىلە پەد ينستيتۋتى زەرتتەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى، قوسىمشا قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، اعا زەرتتەۋشىسى مىندەتىن وتەگەن. 1994 جىلى ماۋسىمدا ءتاريح عىلىمىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى عىلمي اتاعىن العان. 1997 جىلى قاراشادا  زەينەت دەمالىسىنا شىققان. 

‹‹شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار مىنبەسى›› (No3 سان، 2007 ج.) جۋرنالىنان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz