ءبىرىنشى ءبولىم: قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇراتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ ۇلى بەلەس – «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ العاشقى كىتابىنىڭ جارىق كورۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.

م.اۋەزوۆ قانشا ۇلى ادام بولسا دا، ول ەڭ الدىمەن، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان جۇمىر باستى پەندە ەدى. ۇرپاعى ەركەك كىندىكپەن جالعاساتىن ەلدىڭ وكىلى رەتىندە العاشقى ءۇش ۇلى ءسابي كەزدەرىندە شەتىنەگەندە باسقا تۇسكەن باتپانداي قاسىرەتتى قارا نارداي كوتەرىپ السا دا، شەرلى جۇرەككە شەمەن بايلاندى.

دانىشپان اباي ايتاتىن: «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان، ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان»، – دەيتىن كەزەڭگە اياق باسقاندا كوكەيدەگى تۇمانى سەيىلىپ، ۇزىلە باستاعان ءۇمىتى جارقىراي جاندى. مۇراتتىڭ ومىرگە كەلۋى بەرىشتەنە باستاعان شەر-شەمەندى ءجىبىتىپ، ونىڭ اكەلىك بار مەيىر-شاپاعاتى دۇنيە ەسىگىن اشقان كىشكەنتاي تىرشىلىك يەسىنە اۋادى.

فاتيمانىڭ ايى-كۇنى جاقىنداي باستاعان 1942 جىلدىڭ قاراشا ايىندا مۇحتار سىرقاتتانىپ قالادى. جەلتوقساندا اۋرۋحانادان شىعىپ، فرۋنزە ارقىلى مەركىگە سوعام دەگەن جوسپارى دا ورىندالماي، قاڭتارعا دەيىن توسەككە تاڭىلادى. فاتيماعا 1942 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا جازعان حاتىندا: «وپەراتسيا دۇرىس وتسە، ءوزىم ساپارعا جۇرۋگە جارار بولسام... قايتاردا جولشىباي مەركىگە سوقپاقپىن. وسى جولعا بارىپ، سەنىڭ بوسانعان ءحالىڭدى كورىپ، بالامدى ءوز كوزىممەن كورىپ، ءبىلىپ قايتسام دەگەن قاتتى قۇمارتىپ ويلاعان ويىم وسى»، – دەپ پەرزەنتىنىڭ ومىرگە كەلۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەنىنەن حابار بەرەدى.

مۇراتتىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگى تۋرالى ءسۇيىنشى حاباردى اعاسى رازاق جەتكىزىپتى. فاتيماعا 1943 جىلدىڭ 26 قاڭتارىندا جازعان حاتىندا:  «امان-ەسەن ايىققانىڭا قۋانىشتى بولدىم. اتى كىم ەكەنىن ءالى بىلمەيمىن. كىشكەنەڭنىڭ ءومىرى ۇزاق بولسىن. تىم قۇرىسا، ءبىر قىسقا حات جازساڭشى»، – دەپ مىنەزى بۇرتاڭداۋ فاتيمادان حات جازۋىن قيىلا سۇرايدى.

«شەبەر قۇداي» دەگەندى قازاق تەگىن ايتپاعان عوي، مۇرات اناسىنىڭ قۇرساعىنا بىتكەن 1942 جىلى ۇلى جازۋشىنىڭ عۇمىر بويى ارمانداعان، 1937 جىلعى «تاتيانانىڭ قىرداعى انىنەن» باستالىپ، «اباي» تراگەدياسىندا جالعاسقان، ودان «اباي قۇنانباەۆ» اتتى ىرگەلى مونوگرافياعا ۇلاسىپ، ەندى مىنە، «اباي» اتتى عاجايىپ رومانعا اينالعان بولاشاق ەپوپەيانىڭ العاشقى كىتابى قازاق قاۋىمىنا جول تارتىپ، الىستاعى اۋىل مەن ارپالىسقان مايدان دالاسىنا دەيىن شارلاپ كەتتى.

جەر-جاھاندى سوعىس ءورتى شارپىپ، ادامزات اتاۋلى جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جاتقان شاقتا قازاقتار اتا سالتىنا ساي ارۋاق شاقىرىپ، بابالار رۋحىنا سىيىنادى. حالىقتى جەڭىسكە جىگەرلەندىرەتىن قولباسشىلار، باتىرلارمەن قاتار، ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى، كەمەڭگەر ابايدىڭ دا اتى اتالادى.

قايعىدان قان جۇتقان حالىقتى سەرپىلتىپ، جەڭىسكە جەتەلەيتىن كۇرەسكەر «ابايدىڭ» تەزىرەك جارىق كورۋىنە سول كەزدەگى بيلىك تە مۇددەلى بولدى. احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، جۇسىپبەك سياقتى الاش ۇراندى اقىن-جازۋشىلاردى بىلاي قويعاندا، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت باستاعان قازاق كەڭەس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ اتى-ءجونى مەن شىعارمالارىنىڭ اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان كەر زاماندا «بۇلت بولعان ايدى اشقان، مۇنار بولعان كۇندى اشقانداي» جارق ەتە قالعان جاڭا رومان بۇكىل قازاق قاۋىمىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، قولدان تۇسپەيتىن كىتاپقا اينالدى.

«ابايدى» وقۋدان العان وقىرمان ءلاززاتىن كورنەكتى ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ 1943 جىلعى جينالىستا سويلەگەن: «اباي» رومانىن نەشە رەت قايتالاپ وقىسام – سونشا، ءاردايىم جاڭا ءبىر وي، جاڭا ءبىر كوركەمدىك، بۇرىن بايقاماي كەلگەن تەرەڭدىك تابام»، – دەگەن سوزىنەن اڭعارۋعا بولادى.

قازاق قاۋىمى جازۋشىنىڭ «سامورودنىي سارى التىنداي» ويى قايشىعا دا، تالقىعا دا تۇسپەي، ساف كۇيىندە جارىققا جەتكەن عاجايىپ رومانىن جابىلا ماقتاپ، جاعالاي وقۋعا كىرىسكەن كەزدە شەكەسى تورسىقتاي مۇراتتىڭ ومىرگە كەلۋى  قالامگەردىڭ شابىتىنا شابىت قوسىپ، اۋەزوۆ وندىرتە جازۋعا كىرىسەدى.

مۇراتتىڭ جولى قۇتتى بولىپ، 1943 جىلدىڭ قاراشاسىندا مۇحاڭنىڭ كيەلى شاڭىراعىندا تاعى دا ىڭگالاعان ءسابي ءۇنى ەستىلىپ، ەرنار دۇنيە ەسىگىن اشتى. بۇل جازۋشىنى ودان ءارى قاناتتاندىرا ءتۇستى. اۋەزوۆ «ابايدىڭ» ەكىنشى كىتابىن جازا ءجۇرىپ، زامانا تالابىمەن «نامىس گۆاردياسى»، «قىناپتان قىلىش» جانە «قاراقىپشاق قوبىلاندى» پەسالارىن، «اباي» وپەراسىنىڭ ليبرەتتوسى مەن «اباي ءانى» كينوفيلمىنىڭ ستسەناريىن دە ساتىمەن اياقتايدى.

فاتيمانىڭ مۇراعاتىندا مۇحتاردىڭ قات-قابات وقيعالار مەن قاۋىرت شارۋالارعا تولى 1943-44 جىلداردا جازعان ءۇش حاتى ساقتالعان. حاتتاردىڭ سيرەك تارتۋى ءبىر جاعىنان كوڭىلىن كوپ الاڭداتقان ۇلى قاز تۇرىپ، قادام باسقان سوڭ جازۋشىنىڭ جانى جاي تاپقانىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان «ابايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ، اۋدارماشىلارمەن، رەداكتورلارمەن كۇندەلىكتى جۇمىس جانە روماندى ماسكەۋدە باسىپ شىعارۋدان تۋىنداعان ماشاقاتى مول تىرلىكپەن دە تۇسىندىرۋگە بولادى.

سولاردىڭ بىرىندە: «كىشكەنتاي مۇراتتىڭ ساۋشىلىعى، ءوسۋى قالاي؟ ءوزىڭ اندا-ساندا مۇرات جايىن، ءوز كۇيىڭدى جازىپ تۇر. كەيدە اسا قاتتى كورگىم كەلەدى. قىزىعىڭدى از كورگەنىمە وكىنىپ تە قويام. جاڭا جىل قۇتتى بولسىن. مۇراتايىم جاقسى ءوسسىن!» – دەپ جازادى. حاتتىڭ داتاسى قويىلماسا دا، جاڭا جىلعا مەگزەۋىنە قاراپ، 1944 جىلدىڭ قاڭتارى دەپ شامالاۋعا بولادى.

قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ جازى دەۋگە كەلەتىن كەلەسى حاتتا: «مۇراتايعا ءبىر كىشكەنە ءتۋفليدى ماسكەۋدەن اكەپ ەم، از ۇلكەندەۋ مە، ولشەۋىن بىلە المادىم. بىراق كەڭىرەك بولسا، ەشنارسە ەتپەس دەدىم، بولماسا ءدال تۋفليگە ايىرباستاپ الارسىڭ»، – دەپ ءبىر جارىم جاسقا ەندى تولىپ، اياعىن اپىل-تاپىل باسقان كىشكەنتاي سابيىنە شىناشاقتاي  عانا تۋفلي العانىن ايتىپ، جانى قالماي بايەك بولادى.

مۇحتار اۋەزوۆ «ابايدى» ورىس تىلىنە اۋدارۋعا ەرەكشە دەن قويادى. ول ماسكەۋدە تانىلماي، وداقتىق دەڭگەيگە شىقپاي «اباي» رومانىنىڭ دا، ءوزىنىڭ دە تاعدىرى ءالى بۇلىڭعىرلاۋ ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. ءبىز جازۋشىنىڭ جەكە باسىنان وتكەن وقيعالاردى ونىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ايتىس-تارتىسپەن شەندەستىرە قاراستىرۋ ارقىلى ونىڭ ءومىرىنىڭ قانشالىقتى مەحناتقا، كۇرەسكە تولى بولعاندىعىن اڭعارامىز.

«اباي» رومانىنىڭ العاشقى كىتابىنىڭ قازاق تىلىندە باسىلۋى ساتىمەن تۇسسە دە، ونىڭ ورىس وقىرماندارىنا جەتۋى وڭاي بولا قويعان جوق.

قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا «اباي جولى» ەپوپەياسى 4 كىتابىنىڭ جازىلۋى، تالقىلانۋى، سىناپ-مىنەلۋى، ءتىپتى سىڭارجاق سىنشىلار باستاپ بەرگەن بۇل داۋدىڭ سوڭى ۇلكەن ساياسي ناۋقانعا اينالىپ، اقىر سوڭىندا م.اۋەزوۆتىڭ باس ساۋعالاپ، قازاقستاننان كەتۋى جايلى از جازىلعان جوق.

سولاردىڭ ىشىندە بەلگىلى عالىمدار ر.نۇرعالي، ز.قابدولوۆ، س.قيراباەۆ، ق.مۇحامەدحانوۆ، ت.جۇرتباي، ا.ىسماقوۆا، د.قامزابەكۇلى ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءلازىم. اسىرەسە، پروفەسسور ت.جۇرتبايدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قۇپيا مۇراعاتتىق ماتەريالدارى نەگىزىندە جازىلعان ءۇش تومدىق «ۇرانىم – الاش!..» اتتى ىرگەلى مونوگرافياسى بۇل سالاعا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس بولدى.

كەڭەس زامانىندا «حالىقتار دوستىعىنا»، «ادەبيەتتەر بايلانىستارىنا»، «ۇلت جازۋشىلارىنىڭ ىنتىماعىنا» كولەڭكە تۇسىرەدى دەگەن جەلەۋمەن، ال شىن مانىندە سۇم زاماننىڭ سۇرقيا شىندىقتارىن اشاتىن بۇل مۇراعاتتاردىڭ قۇپيا قورلارى زەرتتەۋشىلەرگە مۇلدە جابىق بولدى.

قازاق ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى «اباي جولىنىڭ» نەگىزگى اۋدارماشىسى رەتىندە لەنينگرادتىق جازۋشى لەونيد سوبولەۆتىڭ اتىن ءجيى اۋىزعا الادى. بۇگىندە ەسىمى قازاقستاندى بىلاي قويعاندا، رەسەيدىڭ وزىندە ۇمىتىلا باستاعان، جازعاندارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازىرگى ورىس ادەبيەتىنىڭ جاعاسىنا جاڭقاداي لاقتىرىلىپ تاستالعان بۇل قاي جازۋشى، قانداي اۋدارماشى؟ اۋەلى وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، ستاليندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ بىرنەشە مارتە دەپۋتاتى، اۋەلى لەنينگراد جازۋشىلار ۇيىمىن باسقارىپ، 1957-70 جىلداردا رەسەي جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقارعان، اتاق-داڭقىنان ات ۇركەتىن سوبولەۆتىڭ بار وقىپ، تاۋىسقانى – ورتا ءبىلىم دەڭگەيىندەگى تەڭىزشىلەرگە ارنالعان كادەت كورپۋسى ەكەن. ونىڭ «رەۆەلدەگى لەنين» دەگەن العاشقى وچەركى اۋەزوۆ ءوزىنىڭ كلاسسيكالىق پەسالارى، اڭگىمە-پوۆەستەرىمەن ەۆروپالىق ادەبيەت بيىگىنە كوتەرىلىپ ۇلگەرگەن 1926 جىلى عانا جارىق كورىپتى.

سوبولەۆتىڭ ءومىر بويى جازىپ، زامانا ساياساتىنا قاراي ىلعي تۇزەتۋلەر ەنگىزۋمەن بولعان جالعىز رومانى – «كاپيتالنىي رەمونت» (شىنىن ايتقاندا، ءسوز ونەرىن سىيلايتىن اۋداندىق گازەت ءجۋرناليسى دە ءوز ماقالاسىنا مۇنداي ات قويا بەرمەيدى) 1932 جىلى العاش باسىلعاندا بىردەن ءستاليننىڭ نازارىنا ىلىگىپ: «پۋست سوبولەۆ پيشەت، چتو حوچەت ي كوگدا حوچەت»، – دەگەن ەكەن. مۇنداي يندۋلگەنتسيادان كەيىن بەتىمەن كەتكەن سوبولەۆ اياعىن تالتاڭداي باسىپ، ويىنا كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەپتى.

1934 جىلى وتكەن كسرو جازۋشىلارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە ونىڭ تاعى ءبىر «جۇلدىزى جانىپ»، ول ءستاليننىڭ قۇلاعىنا مايداي جاققان: «پارتيا ي پراۆيتەلستۆو دالي سوۆەتسكومۋ پيساتەليۋ رەشيتەلنو ۆسە. وني وتنيالي ۋ ناس تولكو ودنو – پراۆو پلوحو پيسات»، – دەيتىن «تاريحي» ءسوزىن ايتادى.

بۇكىل ۋكراينا، كاۆكاز، ۆولگا بويى مەن قازاقستاندى گولودومور – اشارشىلىق جايلاپ جاتقان زۇلمات زاماندا «بىزگە پارتيا ءبارىن بەردى» دەپ سايراپ تۇرعان جازۋشىنى بولشەۆيكتەر پارتياسى اتاق-ماراپاتقا قارىق قىلىپ، توپىرلاتا توگىپتى.

اۋەزوۆ سوبولەۆپەن تۇرمە دەگەن تار قاپاستان شىققانىنا ەكى-اق جىل بولعان، العاشقى شىعارمالارى «ەڭلىك – كەبەك»، «قاراگوز»، «حان كەنە» پەسالارى مەن تاريحي رومانى «قيلى زامان» قاتتى سىنالىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ۇستازدارى اباقتىدا وتىرعاندا، «اباي» جۋرنالىن بىرلەسە شىعارىپ، «ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن بىرگە ماقالا جازعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتىلىپ كەتىپ، موينىنا ءزىل باتپان اۋىرتپالىق تۇسكەن زوبالاڭ زاماندا تانىسىپتى. قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ باسىنان باق تايعان كەزدە مۇحتار ماسكەۋ مەن لەنينگرادتاعى قولى ۇزىن، ىعى زور جازۋشىلاردان تايانىش ىزدەيدى.

تاريحي سەزدەن كەيىن ءىلياس جانسۇگىروۆ باستاعان قازاقستان قالامگەرلەرى رەۆوليۋتسيا بەسىگى – لەنينگراد جازۋشىلارىمەن شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتىپ، ءبىزدىڭ قالامگەرلەردى ب.لاۆرەنەۆ، ل.سوبولەۆ باستاعان جازۋشىلار سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «شەفتىك قامقورلىققا» الادى. ارينە، مۇنىڭ سوڭى سوبولەۆتىڭ قازاقستانعا كەلىپ، قوناقجاي قازاق جازۋشىلارىنىڭ كول-كوسىر داستارحانى مەن ىستىق ىقىلاسىنا بوگۋمەن اياقتالادى.

م.اۋەزوۆ 1939 جىلى اۆتوردىڭ عانا ەمەس، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ زور تابىسى رەتىندە تانىلعان «اباي» تراگەدياسىن اياقتايدى. جازۋشىنىڭ الماتىداعى مۇراجايىندا شىعارمانىڭ اراب قارپىمەن جازىلعان ءۇش ءتۇرلى نۇسقاسى ساقتالعان. البەتتە، ونىڭ بىردە-بىرىندە سوبولەۆ قالامىنىڭ ءىزى دە جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. بىراق كەڭەس زامانىندا جارىق كورگەن م.اۋەزوۆ كىتاپتارىنىڭ بارىندە جانە سول زامانداعى تەاتر افيشالارىندا ومىرىندە ورىس تىلىندە سىڭار پەسا جازباعان  ل.سوبولەۆتىڭ ەسىمى مەنمۇندالاپ تۇر.

تراگەديانى ورىس تىلىنە دە مۇحاڭنىڭ ءوزى اۋدارادى. ونىڭ دا 1941, 1944, 1948 جىلى جاريالانعان ءۇش نۇسقاسى بار. تەڭاۆتور قۇقىعىن يەلەنگەن سوبولەۆ ورىس كورەرمەنىنە تۇسىنىكسىز دەگەن جەلەۋمەن ونداعى قازاق ءومىرىنىڭ تۇرمىس-سالتىنان تۋىندايتىن كورىنىستەردى سىپىرىپ تاستاپ، ءتىپتى كەيبىر كەيىپكەرلەردى «قىسقارتۋعا» دەيىن بارادى. سوبولەۆتىڭ سولەكەتتەۋ كەڭەستەرىن امالسىزدان قابىلداعان اۋەزوۆ تراگەديانىڭ ۇزىندىلەرىن 1940 جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» ەكەۋىنىڭ اۆتورلىعىمەن باستىرىپ، كەلەر 1941 جىلى ورىس تىلىندەگى تولىق نۇسقاسىن جارىققا شىعارادى.

اۋەزوۆ پروزا جانە دراماتۋرگياداعى قازاق ەپوسى مەن فولكلورىنان تامىر تارتاتىن جويدالى تۋىندىلارىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭدەتە زەرتتەپ، «قازاق حالقىنىڭ ەپوسى مەن فولكلورى» دەگەن ورىس تىلىندە جازىلعان ىرگەلى ەڭبەگىن 1939-40 جىلدارى ماسكەۋدەگى «ليتەراتۋرنىي كريتيك» جۋرنالىندا جاريالايدى. قازاق حالقىنىڭ جار-جار، بەتاشار، جوقتاۋ، ەستىرتۋ ت.ب. تۇرمىس-سالت جىرلارى، ەرتەگىلەر مەن اڭىز اڭگىمەلەر، «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن» سياقتى باتىرلار جىرى، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ايمان – شولپان» ءتارىزدى عاشىقتىق جىرلارى تەرەڭ تالدانعان بۇل زەرتتەۋدى ونىڭ ءدال قىلىشىنان قان تامعان ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ ىزعارى باسىلماي تۇرعان 1939 جىلى قازاقستاندا جاريالاي المايتىنى انىق ەدى. ءتىپتى جارىق كورە قالعان كۇننىڭ وزىندە ونسىز دا تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان جازۋشىنىڭ جاعدايى تىم قيىنداپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن بولاتىن.

الىستى بولجايتىن كەمەڭگەر ءوزىنىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق كوركەم شىعارمالارىنا وزەك بولعان ەپوستىق كەيىپكەرلەردى قورعاۋ ءۇشىن ومىردە قازاق اۋىز ادەبيەتىن بىلاي قويعاندا، ورىستىڭ بىلينا، سكازانيە، سكوموروشينالارىنا قاتىستى قالام تارتىپ كورمەگەن، بىراق ءستاليننىڭ ەركەتوتاي جازۋشىسى ل.سوبولەۆتى قوسالقى اۆتورلىققا الادى. ول «مىناۋ ىڭعايسىزداۋ عوي» دەگەندى مۇلدە جيىپ تاستاپ، شيىرا قول قويادى. ماسكەۋدىڭ بەدەلدى جۋرنالىندا باسىلىپ، ورىس فولكلوريستەرىنىڭ ۇلكەن باعاسىنا يە بولعان بۇل ەڭبەك م.اۋەزوۆتى ون شاقتى جىل بويىنا تاپتىق پرينتسيپتەن باسقا تالعامپازدىق اتاۋلىدان جۇرداي، ۇردا-جىق سىننان قورعاۋعا اجەپتاۋىر سەپتىگىن تيگىزدى.

سوعىس قارساڭى – 1940 جىلى ماسكەۋدە اباي شىعارمالارى ورىس تىلىندە جارىق كورەدى. ارينە، مۇنىڭ العى ءسوزىن دە ءوزى ورىس تىلىندە ەڭ بولماعاندا پىشاقتىڭ قىرىنداي پوەزيا جيناعىن شىعارماعان، ابايدىڭ ءبىر ولەڭىن ورىس تىلىنە اۋدارماعان «قازاق ەپوسى مەن فولكلورىنىڭ بىلگىرى»، ايگىلى «اباي» تراگەدياسىنىڭ تەڭ دارەجەدەگى اۆتورى ل.سوبولەۆ جازدى. بۇل ماقالانى جازۋعا كىم «كومەكتەسكەنىن» ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق...

جۇرتشىلىق جىلى قابىلداعان «ابايدىڭ» العاشقى تومى قارا تاقتاعا جازىلماي تۇرعاندا اۋەزوۆ ونى تەزدەتىپ ورىس وقىرمانىنا جەتكىزۋگە بارىن سالادى.

اننا مەن تەمىرعالي

بۇل كەزدە الماتىعا اۋەلى بەكزات قىزدارعا ارنالعان الەكساندروۆ ينستيتۋتىن، 1924 جىلى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن، كەيىن ونىڭ اسپيرانتۋراسىن تامامداعان، فرانتسۋز ادەبيەتى كلاسسيكتەرىن ورىس تىلىنە ەركىن اۋدارۋدان جاقسى تاجىريبە جيناقتاعان اننا نيكولسكايا دەيتىن اۋەزوۆپەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن دوستىق، شىعارماشىلىق، وتباسىلىق جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان ءبىلىمدار ادەبيەتشى كەلەدى.

ساحاروۆ ورتالىعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا اننا بوريسوۆنانىڭ اكەسى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇقىق پروفەسسورى ب.ۆ.نيكولسكي مونارحيستىك كوزقاراسى ءۇشىن 1919 جىلدىڭ وزىندە اتىلىپ كەتكەن ەكەن. اننا بۇدان سوڭ كىندىك اكەسى سانالاتىن سول كەزدەگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى، اتىشۋلى رەۆوليۋتسيونەر گ.ۆ.چيچەرينگە جولىعىپ، بۇتانى قورعالاعان تورعايداي پانا ىزدەيدى. كەيىن كسرو سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتىنە دەيىن جوعارىلاعان قارا جۇرەكتەۋ قايراتكەردەن ەش قايران بولماپتى.

الماتىعا ءۇش جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن اننا نيكولسكايا سول كەزدە وقىتۋشىلارى تاپشى قازاق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە دوتسەنت مىندەتىن اتقارىپ، فرانتسۋز تىلىنەن ساباق بەرەدى. زيالى، جان-جاقتى ءبىلىمدى، ەۆروپا، ورىس ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن اننا قازاق فولكلورى، ادەبيەتىمەن تانىسىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ىقىلاس قويادى.

اننا نيكولسكايا اۋەزوۆ تۋرالى «ليستكي ۆوسپوميناني» اتتى ادەمى ەستەلىك قالدىرىپتى. ەكەۋى 1935 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا س.سەيفۋلليننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن قازاق ەپوستارىن ورىس تىلىنە اۋدارۋعا ارنالعان جيىندا تانىسىپتى. بەيتانىس ورتاداعى وزىنە تاپسىرىلعان جاڭا مىندەتكە نيكولسكايا قاتتى جۇرەكسىنگەن ەكەن.

ول مۇحاڭدى العاش كورگەن ءساتى تۋرالى: «ۆوشەل وچەن ياركي چەلوۆەك. مولودوە، سوۆسەم نە پوحوجەە نا درۋگيە ليتسا. ياركايا ۋلىبكا. ياركي بلەسك بولشيح، نەمنوگو نا ۆىكاتە تەمنىح گلاز. ...ي وپيات ۋلىبكا – تاكايا پريۆەتليۆايا، تاكايا سۆەركايۋششايا، چتو ۆسە موي كولەبانيا ي سومنەنيا پو رابوتە سرازۋ ناحوديات وپورۋ: پريشەل دوبروجەلاتەل، پريشلا پوموشش»، – دەپ جازادى.

ءيا، نيكولسكايانى ىشكى تۇيسىگى الداماپتى. اۋەزوۆ وعان ۇزاق جىلدار بويى قول ۇشىن سوزعان قايىرىمدى جانعا اينالدى. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن نيكولسكايا مۇحتار اۋەزوۆپەن تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتىپ، مۇحاڭنىڭ ۇسىنىسىمەن جانە كەڭەسشىلىگىمەن قازاق فولكلورىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى «قىز جىبەكتى» تۇپنۇسقاداعى بار بوياۋىن ساقتاپ، ورىس تىلىنە اۋدارادى. اننا مۇحاڭنىڭ ۇيىندە ءجيى قوناقتا بولىپ، وزىمەن جەرلەس ۆالەنتينا نيكولاەۆنامەن جاقىن ارالاسىپ، قىزى لايلاعا باۋىر باسىپ كەتەدى.

البان كوتەرىلىسىنە ارنالعان «قيلى زامان» اۆتورىنىڭ نۇسقاۋىمەن 16-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ولەڭ-جىرلارىن اۋدارىپ، «رەۆوليۋتسيوننىە پەسني پوۆستانتسەۆ-كازاحوۆ ءحىح ۆ.» اتتى جيناق شىعارادى. ونىڭ بۇل ەڭبەكتەرى الەمدىك دەڭگەيدەگى شىعىستانۋشى، اكادەميك ا.سامويلوۆيچ باستاعان عالىمدار تاراپىنان جوعارى باعاعا يە بولادى.

رەپرەسسيا داۋىلى سورماڭداي اننانى تاعى دا ەسەڭگىرەتىپ، ول 1937 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا نكۆد-ءنىڭ الماتى وبلىسى بويىنشا ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن 10 جىلعا سوتتالىپ، سيبلاگقا ايدالادى. دەنساۋلىعى ابدەن ناشارلاپ، ءولىم حالىنە جاقىنداعان ا.نيكولسكايانى 1943 جىلى لاگەردەن شىعارىپ، الماتىعا قايتارادى. ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن دەرتىنە – قۋات، جانىنا شيپا بولعان وسى قالادا تۇراقتاپ قالدى.

اۋەزوۆ نيكولسكايانى قازاق فولكلورىمەن تانىستىرۋدى جۇلدىزدى اسپاننان باستاعان. بۇل تۋرالى اننا: «يا سلۋشايۋ، كاك زاۆوروجەننايا. اۋەزوۆ – ۆەليكولەپنىي راسسكازچيك. كازاحسكوە نەبو وتكرىۆاەتسيا دليا مەنيا، يا كاك بۋدتو چيتايۋ پو زۆەزدام درەۆنيە لەگەندى نارودا. ۆ سۆويح راسسكازاح ون ۆوسحيششاەتسيا فانتازيەي سۆويح دالەكيح پرەدكوۆ»، – دەپ تەبىرەنە جازادى.

ا.نيكولسكايا قازاق تاريحى، مادەنيەتى مەن اۋىز ادەبيەتىنە قاتىستى كەمەڭگەردىڭ ايتۋىنداعى مۇشەل قايتارۋ مەن جانۋارلاردىڭ جىلدى قارسى الۋى تۋرالى اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ءۇش بىردەي نۇسقاسىن جازىپ الىپتى.

دالا دانىشپانىنا زور قۇرمەتپەن قاراعان اننا اۋەزوۆتىڭ سويلەۋ مانەرىن دە جادىندا ساقتاپتى. ول: «ەگو رەچ بىلا ۆسەگدا نەوبىكنوۆەننو جيۆوي، توچنوي ي ياركوي، چاستو پرونيكنۋتوي سۆوەوبرازنىم يۋموروم، ەگو نابليۋدەنيا – ينتەرەسنىمي ي حاراكتەرنىمي، مەتكو وبريسوۆىۆايۋششيمي توت پرەدمەت، و كوتوروم شلا رەچ»، – دەپ جازادى.

مۇحاڭ انناعا قازاق ەپوسى مەن ادەبيەتى جايلى مول ماعلۇمات بەرىپ، بىرتىندەپ بولاشاقتا اتقاراتىن باستى ماقسات – «ابايدى» اۋدارۋعا دايىندايدى. ۇلى جازۋشى ءوز باسىنىڭ اڭدۋدا جۇرگەنىنە قاراماستان، نكۆد ورگاندارىنىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا ا.نيكولسكاياعا كەلىستى مىنەزدەمە جازىپ، مۇباراك قولىن قويعان.

اننا مۇحاڭنىڭ اۋدارماشىلىق ماشىعى تۋرالى دا قىزعىلىقتى دەرەكتەر قالدىرعان. ول: «مۋحتار ومارحانوۆيچ «ناگوۆاريۆاەت» منە پودستروچنيك پريامو س رۋكوپيسي. ۆ رابوتە س نيم يا سرازۋ ۆ يزوبيلي پولۋچايۋ تو، چەگو تاك تششەتنو دوبيۆالاس وت سوستاۆيتەلەي پودستروچنيكوۆ: وچەن توچنىي، پرودۋماننىي ماتەريال س ۆاريانتامي وتدەلنىح ەپيتەتوۆ، پوموگايۋششيمي رازوبراتسيا ۆ وتتەنكاح اۆتورسكوي مىسلي، س وبرازنىم ي ينتەرەسنىم تولكوۆانيەم يديوموۆ»، – دەپ جازۋشىنىڭ اۋدارماشىمەن ىنتىماقتى جۇمىسىنىڭ قىر-سىرىن اشا تۇسەدى.

مۇحاڭ «اباي جولىن» جازۋعا عانا ەمەس، اۋدارۋعا دا زور دايىندىقپەن كەلگەن. ەكى ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن جانە ۇزاق جىلدار بويى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا لەكتسيا وقىپ داعدىلانعان اۋەزوۆ رومان تارجىمەسىنىڭ كەي تۇستارىن ديكتوۆكا ارقىلى ورىسشاعا اۋدارىپ، سوڭىنان رەداكتورلىق تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ وتىرعان. ۇقىپتى، زەيىندى اننا ۇلى روماننىڭ اۋدارىلۋى جايىندا دا قۇندى جازبالار قالدىرعان. نيكولسكايا: «سكاجۋ تولكو، چتو ۆ رابوتە ناد كنيگوي وسوبەننو ياركو سكازاليس ۆسە تۆورچەسكيە چەرتى مۋحتارا ومارحانوۆيچا: ەگو نەوبىچنايا سوسرەدوتوچەننوست ۆ ترۋدە، ا تاكجە گلۋبوكايا پرەدۆاريتەلنايا پودگوتوۆكا كاك ماتەريالا، تاك ي ەگو پوداچي ۆ حۋدوجەستۆەننوم سلوۆە، چتو داۆالو اۆتورۋ ۆوزموجنوست ديكتوۆات سترانيتسى رومانا پريامو نا ماشينكۋ، ا پوتوم ليش سلەگكا، پو-رەداكتورسكي، پراۆيت يح. سوكراششال ي دوپولنيال ون چاستو، ورگانيچەسكي ۆپلەتايا نوۆىە سترانيتسى ۆ تكان پوۆەستۆوۆانيا تاك، چتو وني نيكوگدا نە ۆوسپرينيماليس كاك پوزدنەيشيە پريۆنەسەنيا»، – دەپ جازۋشىنىڭ اۋدارماشىمەن، ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋ ەرەكشەلىكتەرى جايلى مازمۇن-ماعىناسى مول دەرەكتەر كەلتىرەدى.

تاقىرىپتان اۋىتىڭقىراپ، ا.نيكولسكايانىڭ ءومىر دەرەكتەرىن قازبالاپ كەتۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى – ۇلت ادەبيەتىنىڭ ۇلى مۇراسى سانالاتىن «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ورىس وقىرماندارىنا جەتۋىنە زور ۇلەس قوسقان، كەيىن ماحامبەت، ي.بايزاقوۆ، ن.بايعانين، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ت.احتانوۆ ت.ب. شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارعان، قازاق ادەبيەتىنىڭ شىن مانىندەگى جاناشىر دوسى سانالاتىن وسى ءبىر مۇڭلىق جاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، اسىرەسە «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ العاشقى ەكى كىتابىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ تاجىريبەسى ارنايى، ىرگەلى زەرتتەۋگە سۇرانىپ-اق تۇرعانىنا جاس عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارۋ.

ا.ب.نيكولسكايانىڭ اكەسىنە، وزىنە قاتىستى تەرگەۋ ماتەريالدارىنان الدەقاشان قۇپيالىق گريفى الىنىپ تاستالعان. اسىرەسە، ونىڭ ءومىرىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى الماتى كەزەڭى ءوزىنىڭ زەردەلى زەرتتەۋشىسىن كۇتۋدە. مۇنداي جانعا قول ۇشىن بەرۋگە ءبىز دە دايىنبىز.

«اباي» رومانى رەسپۋبليكادا قازاق ادەبيەتىنىڭ زور تابىسى  رەتىندە مويىندالىپ، بۇكىلحالىقتىق ىقىلاسقا يە بولعان سوڭ ول 1943 جىلى ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلادى. ورىس تىلىنە اۋدارىلماعان شىعارمانى ماسكەۋ تاراپىنان قولداۋشىلار تابىلماي، رومان سىيلىقتان قاعىلادى. ساپالى اۋدارمانىڭ جوقتىعىنان العاشقى تالابى ساتسىزدىككە ۇشىراعان مۇحتار بەس جىلدان استام ستاليندىك لاگەردە ازاپ شەگىپ، 1943 جىلى عانا بوستاندىققا شىققان اننا نيكولسكايانىڭ الماتىعا ورالۋىنا اق پەرىشتەنىڭ كەلۋىندەي قۋانادى.

اۋەزوۆ «ابايدىڭ» ورىسشاعا اۋدارىلۋىنا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن كىرىسەدى. روماننىڭ جولما-جول اۋدارماسىن جاساۋدى لەنينگرادتا جوعارى ءبىلىم العان، ورىس، قازاق تىلدەرىنە بىردەي اعىپ تۇرعان تەمىرعالي نۇرتازينگە تاپسىرادى. مۇحاڭ تەمىرعالي ىنىسىمەن لەنينگرادقا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن 1934 جىلى تانىسىپتى. اۋەزوۆ ءار ساپارىندا لەنينگرادتىڭ دراما جانە وپەرا، بالەت تەاترلارىنداعى جاڭا قويىلىمداردى تۇگەل قاراپ، وسى سالاداعى جاڭالىقتاردىڭ بارىنەن حاباردار بولىپ جۇرەدى ەكەن. ەكەۋى العاش تەاتردا ۇشىراسىپتى. كەيىن اڭگىمەسى، پىكىرى جاراسقان سوڭ اعا مەن ءىنى ۇستاز بەن شاكىرتتەي ارالاسىپ كەتكەن. ت.نۇرتازين ۇلى جازۋشىمەن قالاي تانىسىپ، قانداي قامقورلىق كورگەنى جايلى «جادىمداعىلار» اتتى كەلىستى ەستەلىك  قالدىرىپتى.

تەمىرعالي اعامىز مۇحاڭ مەن قانىش يمانتايۇلىنىڭ لەنينگرادتا ءبىر پاتەردە تۇرعانىن، ەكەۋىنىڭ ادەبيەت پەن مادەنيەت قانا ەمەس، قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنىڭ قاتپارلى كەزەڭدەرى، ءتىپتى سول ۋاقىتتا ەندى عانا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق ارحەولوگياسى جايلى دا الۋان ءتۇرلى پىكىر الىسقانىنا كۋا بولىپتى. ەكى دوستىڭ اڭگىمەسىنە ابدەن ريزا بولعان نۇرتازين: «ءبىرى جازۋشى، ءبىرى گەولوگ دەيتىن ەمەس. ەكەۋى دە ارحەولوگيانىڭ ارناۋلى ماماندارىنداي سويلەيدى»، – دەپ تاڭ-تاماشا قالادى.

تەمىرعالي جازبالارىندا اۋەزوۆتىڭ دراماتۋرگتىك قاسيەتىن جاڭا ءبىر قىرىنان اشىپ، بۇگىنگى جاس قالامگەرلەرگە ۇلگى-ونەگە بولاتىن تاعىلىمدى تۇستار دا جەتەرلىك. ول: «كەيدە مۇحاڭ ءبىر سپەكتاكلدى بىرنەشە رەت كورىپ ءجۇردى. تاڭداندىم، بىلۋگە اسىقتىم.

– مەن دراماتۋرگپىن عوي، بىلەتىن شىعارسىڭ، – دەدى مۇحتار ومارحانۇلى، – باقىلاۋ، كورۋ، كوڭىلمەن تالداۋ كەرەك. ۇيرەنەر ونەگەسى مول، لەنينگراد تەاترلارىنىڭ...

ءۇزىلىس كەزىندە مۇقاڭ ساحنانىڭ سىرتىنا، يا باس رەجيسسەردىڭ كابينەتىنە كەتىپ قالا بەرەدى. پىكىر ايتادى، پىكىر الىسادى ەكەن بارعان سايىن. كەيدە شاتتانىپ، كوڭىلى تاسىپ كەلەدى. كەيدە تەاتر ادامدارىمەن تالاسىپ، ءوڭى جابىرقاڭقى تارتىپ قايتادى»، – دەپ جازادى.

مۇحاڭنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەندەر ونىڭ ۇزدىكسىز ءوسۋ ۇستىندە بولعاندىعىنا ەرەكشە نازار اۋدارادى. ول جازعاندارىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ، تولىقتىرىپ، شيراتىپ وتىرعان. بۇل تەك وقۋمەن عانا ەمەس، وسىنداي ىزدەنىسپەن، كورگەنىن كوكەيگە توقۋمەن كەلگەن شەبەرلىك بولسا كەرەك.

ت.نۇرتازين ەستەلىكتەرىنەن اۋەزوۆتانۋشىلاردىڭ نازارىنان ۇنەمى قاعابەرىستەۋ قالىپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر ومىردەرەك ماعمۇرلانادى.

تىرشىلىكتە، ادەبيەتتە قانشاما تالاس-تارتىسقا تۇسسە دە ۇلتتىق مۇددە جولىندا قازاق قالامگەرلەرى شىعارماشىلىق ىنتىماقتاستىققا بارعان. سونىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءسابيت مۇقانوۆپەن بىرىگىپ جازعان «اقان – زايرا» پەساسىن ايتۋعا بولادى. بۇل – قوس كلاسسيكتىڭ كوزى تىرىسىندە دە، بۇگىنگى زاماندا دا ەشقاشان ساحنالانباعان تۋىندى. ونىڭ سىرى نۇرتازين ەستەلىگىندە اشىلادى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەلۋ تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 14-تومىندا «اقان – زايرانىڭ» 4 نۇسقاسى جاريالانعان. مۇنىڭ العاشقىسى – «اقان – زايرا» پەساسى.

اۋەزوۆ مۇراعاتىندا بۇل درامانىڭ جازۋشىنىڭ ءوز قولتاڭباسىمەن جازىلعان تۇپنۇسقاسى ساقتالعان. اۋەل باستا ەكى قالامگەر دە ءوز بەتىنشە، جەكە دارا ەڭبەك ەتكەن سياقتى. پەسانىڭ ۇزىندىلەرى 1936 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانىپتى. تۋىندى «اقىندار، انشىلەر ومىرىنەن الىپ جازىلعان، التى سۋرەتتى كۇيلى پەسا» دەگەن اۆتورلىق تاقىرىپشامەن بەرىلگەن. مۇنداعى «كۇيلى» ءسوزىن «مۋزىكالى» دەپ ۇعىنعان ءجون.

ەلۋتومدىقتا «اقان – زايرانىڭ» التى سۋرەتتى، ون جەتى كورىنىستى ليبرەتتوسى دا باسىلعان. ونىڭ مۇراعاتتىق تۇپنۇسقاسىندا شىعارما اۆتورلارى مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ دەپ ەكەۋىنىڭ ەسىمدەرى قاتار بەرىلىپتى.

كوپتومدىقتا وسى ليبرەتتونىڭ ءسابيت مۇقانوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ اۆتورلىعىمەن (كىتاپتا ولاردىڭ ەسىم-سويى وسىنداي رەتپەن جازىلعان) «دالا داستانى» دەگەن اتپەن ءتورت اكتىلى، 6 كورىنىستى ورىسشا نۇسقاسى جاريالانىپ، ونىڭ «ستەپنىە بىلي» نەمەسە «پەسني ستەپي» دەگەن اتاۋلارى قوساقتاي كورسەتىلگەن.

شىعارمانىڭ ءتورتىنشى نۇسقاسى كوپتومدىقتا «احان ي زەيرا» اتاۋىمەن «ليبرەتتو وپەرى ۆ 6-تي كارتيناح» دەگەن جانرلىق انىقتامامەن جاريالانىپتى.

قازاقتىڭ عاجايىپ كومپوزيتورى اقان سەرىنىڭ ءومىرى مەن ونىڭ ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان مول مۋزىكالىق مۇراسىنا ارنالعان پەسا مەن ليبرەتتونى مۇحاڭ 1936 جىلى جازعان. اۋەلى پەسا رەتىندە جوسپارلانعان شىعارمانى كەيىن ليبرەتتوعا اينالدىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە وپەرا جازۋعا ايگىلى كەڭەس كومپوزيتورى، اتاقتى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، وتىزىنشى جىلدارى «پاريج جالىنى»، «باقشاساراي بۇرقاعى» اتتى ايگىلى بالەتتەرىمەن داڭقى الىسقا كەتكەن بوريس اسافەۆتىڭ ءوزىن كوندىرەدى.

تەمىرعالي اعامىز م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ جانە ب.اسافەۆ سياقتى ءۇش الىپتىڭ شىعارماشىلىق وداعى جايلى تاماشا جازبا قالدىرىپ، وندا قازاق ادەبيەتى مەن مۋزىكاسى تاريحىندا ەڭ از زەرتتەلگەن شىعارمانىڭ دۇنيەگە كەلۋى جايلى اسا قۇندى ماعلۇماتتار بەرەدى.

تەمىرعالي نۇرتازين: «1936 جىلدىڭ يانۆار، فەۆرال ايلارىندا مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ لەنينگرادتا «ەۆروپەيسكايا گوستينيتسادا» جاتتى. ەكەۋىنە دە ءجيى بارىپ، اڭگىمەلەسىپ ءجۇردىم. قازاقستان كوركەمونەر باسقارماسى لەنينگرادتاعى اتاقتى كومپوزيتور، اكادەميك بوريس ۆلاديميروۆيچ اسافەۆپەن شارت جاساسىپتى. كومپوزيتور «اقان مەن زايرا» دەگەن وپەرا جازباق»، – دەپ جازادى.

ول تەڭاۆتورلاردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى، جاڭا پەسا مەن ليبرەتتونىڭ جازىلۋ تاريحىنا قاتىستى ءوزى تىكەلەي كۋاگەر بولعان تياناقتى دەرەكتەردى العا تارتىپ: «جۇمىستارى الدەنەشە ساتى. مۇقاڭ «اقان سەرىنى» پەسا تۇرىندە جاساي باستاعان ەكەن. ساكەڭمەن، بوريس ۆلاديميروۆيچپەن پىكىرلەسە وتىرا، سول پەسا كۇيىندە اياقتاماق.  ساكەڭ پەسانى ولەڭگە اينالدىرىپ، قالامداستارىمەن كەڭەسە جۇرە، ليبرەتتوعا يكەمدەۋدە. لەنينگرادتىڭ كورنەكتى اقىنى ۆسەۆولود الەكساندروۆيچ روجدەستۆەنسكي ليبرەتتونى ولەڭمەن ورىسشاعا اۋدارادى. ارقايسىسى قادام سايىن كومپوزيتورمەن پىكىرلەسىپ وتىرۋعا ءتيىس»، – دەپ شىعارماعا كىمنىڭ قالاي ۇلەس قوسقانىن ناقتىلاپ كورسەتەدى.

كەيىن ۇلكەن ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن تەمىرعالي ءنۇرتازيننىڭ ەستەلىگى ايگىلى جازۋشىلار شىعارماشىلىعىنا قاتىستى كوپكە بەلگىسىز كوپتەگەن جايلارعا جارىعىن تۇسىرەدى.

اۋەلگىدە پەسانى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى جازىپ شىققان. ونى ءسابيت مۇقانوۆ ولەڭگە اينالدىرعان. ليبرەتتوعا يكەمدەلگەن شىعارمانىڭ جولما-جول ورىسشا اۋدارماسىن دا مۇحاڭ جاساپ، ونى كوركەمدەۋگە اقىن ۆ.روجدەستۆەنسكيدى قوسقان جانە ولار ءاربىر شەشىمدەرىن بولاشاق وپەرانىڭ اۆتورى بوريس اسافەۆپەن اقىلداسىپ، كەڭەسىپ وتىرعان. ناعىز شىعارماشىلىق وداق وسىلاي بولسا كەرەك...

زور ىقىلاسپەن، ۇلكەن ىجداھاتپەن، ەڭ باستىسى – قازاق ادەبيەتىنىڭ قوس كلاسسيگىنە ىنىلىك ىزەتپەن جازىلعان تەمىرعالي اعانىڭ ەستەلىگىن ودان ءارى تاراتا تۇسسەك: «مۇقاڭ مەن ساكەڭە مەن ساباقتان كەيىن كەشتەتىپ بارام. ولار ۇزاق ىستەيدى. ءتۇندى ورتالاي، سارىلا وتىرىپ ىستەۋ ول كەزدە سالت. تۇنگى ون بىرلەر شاماسىندا تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قالامنىڭ سىرىلىن ەسىتەم. مۇقاڭ ءۇشىنشى ەتاجدا، ساكەڭ تورتىنشىدە. ...كەلەسى كۇنى مۇقاڭ مەن ساكەڭە ەرىپ اسافەۆتىكىنە باردىم. «اقان سەرى» وپەراسى ءسوز بولدى. بوريس ۆلاديميروۆيچ ليبرەتتونى وقىعاندىعىن، «اقان سەرى» وبرازى جونىندە ءوزىنىڭ تۇسىنىگىن ايتىپ ءوتتى.

– بىراق «اقان سەرى» وپەراسىن جاساي الماۋىم ىقتيمال، – دەدى بوريس ۆلاديميروۆيچ، – شىعارما جازۋ ءۇشىن قالاعان ءومىر ورتاسىنا جانىڭمەن، ساناڭمەن، سەزىمىڭمەن ارالاسىپ، ءسىڭىسىپ كەتۋ كەرەك. مەنىڭ قولىمدا اقان تۋرالى ليبرەتتو مەن جينالعان مالىمەتتەر عانا...

مۇقاڭ سابىرمەن سويلەپ، جاعدايدى كەڭىنەن اڭداتتى. اقان سەرى ءارى اقىن، ءارى مۋزىكانت بولعان. جۇرت سۇيگەن، اۋەنىنە كوپشىلىك قۇشتار، حالىق كومپوزيتورى. كومپوزيتور كومپوزيتور جايىندا وپەرا جازسا، – جاراسىمدى-اق قوي...»، – دەپتى.

م.اۋەزوۆتىڭ تاڭداۋى اسافەۆكە تەگىن تۇسپەگەن. ول – شىعىس حالىقتارى مۋزىكاسىنا زور قۇرمەتپەن قاراعان كومپوزيتور. تاتار تاقىرىبىنا ارنالعان «التىنشاش» وپەراسىن، لەرمونتوۆ وڭدەگەن شىعىس ەرتەگىسى بويىنشا «اشىق – گەريب» بالەتىن جانە پۋشكيننىڭ «قۇرانعا ەلىكتەۋ» تسيكلى نەگىزىندە تاماشا رومانستارعا دەيىن جازعان.

مۇحاڭنىڭ دالەلمەن، دايەكپەن ايتىلعان ءباتۋالى سوزىنەن كەيىن اسافەۆ وپەراعا كىرىسۋگە ۋادە بەرىپ، ونى ەكى جىل قاتارىنان اينالدىرىپتى. ءوزى بىلمەيتىن تاقىرىپ، وزگەشە مۋزىكالىق مادەنيەتكە قاتىستى وپەراعا تەرەڭدەي الماي، باستاعان جۇمىسىن سوڭىنا جەتكىزە الماعان ەكەن. وكىنىشتى-اق...

وسى تۇستا مەن مۇحاڭنىڭ الىستى بولجايتىن كەرەمەت كورەگەندىگىنە تاعى دا تاڭ-تاماشا قالدىم. بۇل كەزدە قازاق توپىراعىندا وپەرا جانرى ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان. لەنينگراد كونسەرۆاتورياسىن 1931 جىلى تامامداعان ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ قازاق حالىق كومپوزيتورلارى شىعارمالارىنىڭ نەگىزىندە 1934 جىلى جازعان «قىز جىبەك» پەن ب.مايلين ليبرەتتوسىمەن جاسالعان «جالبىردان» باسقا وپەرا اتاۋلى مۇلدە جوق ەدى.

م.اۋەزوۆ «اقان سەرى مەن زايرانى» جازۋ ارقىلى، ءبىر جاعىنان، قازاق ءۇشىن وپەراداي جاڭا جانردى وركەندەتۋدى كوزدەسە، ەكىنشى جاعىنان، اقان سەرىدەي ءاربىر ءانى ەۆروپالىق دەڭگەيدەگى كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارىمەن ەركىن شەندەسە الاتىن شاندوزدى اسافەۆتىڭ وپەراسى ارقىلى الەمدىك مۋزىكا جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن تانىتۋدى ماقسات ەتكەن. ەگەر ونىڭ بۇل جوسپارى جۇزەگە اسا قالعاندا كەيىن كسرو حالىق ءارتيسى، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كسرو كومپوزيتورلار وداعىنىڭ توراعاسى بولىپ، كوپتەگەن وپەرالىق جانە بالەتتىك شىعارمالارى، كلاسسيكالىق مۋزىكالىق تۋىندىلارى الەم ساحنالارىن شارلاپ كەتكەن ب.اسافەۆتىڭ «اقان مەن زايراسى» بۇكىل كەڭەس وداعى وپەرالىق تەاترلارى رەپەرتۋارلارىنان بەرىك ورىن الىپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ ابىرويىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسەر ەدى.

ت.نۇرتازين دا 1937 جىلى ۇستالىپ، ءتورت جىل اباقتى ازابىن تارتتى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ مۇحاڭا جولىعىپ، اقىل-كەڭەستەرىن الىپ تۇرعان. رەسەي تاراپىنداعى قازاقي وتباسىندا تاربيەلەنىپ، انا تىلىمەن قاتار، جاستايىنان ورىس تىلىندە مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ت.نۇرتازين ستۋدەنت كەزىنەن ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە ولەڭ، اڭگىمە، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار مەن ادەبي سىن ەڭبەكتەرىن جازىپ كوزگە تۇسە باستايدى.

تۇرمەدە وتىرعان جىلدارى شىعارماشىلىق ەڭبەككە ابدەن سۋساعان ت.نۇرتازين مەن ا.نيكولسكايا «ابايدى» اۋدارۋعا قۋانا كىرىسەدى. ادەتتە، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن پوليگلوتتاردىڭ ءتىلدىڭ نازىك يىرىمدەرىن ايرىقشا سەزە بىلەتىن ەرەكشە ينتۋيتسياسى بولادى. ال ءوز ىسىنە مۇقيات، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن تەمىرعالي مەن اننا وسىنداي جانداردىڭ قاتارىنان ەدى.

اۋدارما جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جايلى ا.نيكولسكايا: «قىزعانۋ – زاۆيدوۆات ي قىزىعۋ – پروياۆليات ينتەرەس، ۆوسحيششاتسيا، ...جورعا، ناپريمەر، زناچيت – ينوحودەتس، ا تاكجە ديپلومات، چەلوۆەك وبحوديتەلنىي، كراسنورەچيۆىي ي تونكي ۆ رازگوۆورە، ... سلوۆو «باۋىر» وزناچاەت «پەچەن»، ا تاكجە «رودستۆەننيك»، «سوروديچ». كاجدىي تاكوي سلۋچاي پريحوديتسيا رازرەشات ۆ وتدەلنوستي، ستاراياس پو مەرە ۆوزموجنوستي سوحرانيات سپەتسيفيكۋ وريگينالا»، – دەپ ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىنا قالاي بويلاعانىن تاپتىشتەپ كورسەتەدى.

«اباي جولىن» ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنۋعا ساقاداي ساي دايىندىقپەن بارۋ ءۇشىن 1944 جىلدىڭ 15 مامىر كۇنى الماتىدا عىلىمي جانە شىعارماشىلىق قاۋىمنىڭ كەڭىنەن قاتىسۋىمەن روماننىڭ جان-جاقتى قوعامدىق تالقىلاۋى وتكىزىلەدى. بۇل تالقىلاۋدىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى ا.نيكولسكايانىڭ ەستەلىكتەرى مەن م.اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىعىندا ەشتەڭە ايتىلماعان. م.اۋەزوۆ مۇراجايى 2013 جىلى «نەيزۆەستنوە ۆ ناسلەدي مۋحتارا اۋەزوۆا» اتتى جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بۇرىن جاريالانباعان ەڭبەكتەردىڭ ءبىر پاراسىن شىعاردى. اتالعان جيناقتا وسى تالقىلاۋداعى اننا نيكولسكايانىڭ: «كنيگا نوسيت نازۆانيە «اباي». ا يا بى سكازالا، چتو ەتو بولشە، چەم اباي: ەتو پودليننايا ەپوپەيا، كنيگا و كازاحستانە ترەتەي چەتۆەرتي پروشلوگو ستولەتيا. ەتا كنيگا... ساموگو شيروكوگو پوزناۆاتەلنوگو زناچەنيا، ۆ كوتوروي نايدەت ينتەرەسنەيشي ماتەريال ي يستوريك، ي ەتنوگراف، ي ليتەراتۋروۆەد، ي پسيحولوگ»، – دەگەن كورەگەندىك سوزدەرى كەلتىرىلگەن («نەيزۆەستنوە ۆ ناسلەدي مۋحتارا اۋەزوۆا». ا.، 2013, 355-بەت).

«كورەگەندىك» دەيتىنىمىز، بۇل كەزدە روماننىڭ ءبىر عانا كىتابى جارىق كورگەن. ونىڭ نەشە توم بولىپ جوسپارلانعانىن اۆتوردان باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ال رابلە، فلوبەر، گيۋگو، ستەندال، بالزاك، زوليالاردىڭ ۇلى روماندارىن تۇپنۇسقا تىلىندە وقىپ، مولدىرەتە تالدايتىن اننا حانىم «ابايدىڭ» العاشقى كىتابىن اۋدارىپ شىققان سوڭ قازاق حالقىنىڭ عالامات ەپوستارىنان قۋات العان ەپوپەيانىڭ لەبىن سەزىپ، زور الەۋەتىن بىردەن اڭداعان.

اننا نيكولسكايا سياقتى ورىس اريستوكراتياسىنان شىققان، يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەلدى پروفەسسورىنىڭ قىزى، ءوزى كەڭەس وداعى سياقتى ۇلى يمپەريانىڭ ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتىن اسپيرانتۋراسىمەن قاتار تاۋىسقان ءبىلىمدى، بىلگىر، تۋمىسىنان زيالى جاننىڭ رومان تابيعاتىن تامىرشىداي تاپ باسىپ بەرگەن باعاسىنا مۇحاڭ دا قاتتى ريزا بولادى. ول ءوزىنىڭ نيكولسكاياعا جازعان حاتىندا: «دوروگايا اننا بوريسوۆنا! دوگوۆوريلسيا س ساتپاەۆىم و توم، چتو پو ناپەچاتاني ودنوگو (ساموگو لۋچشەگو) ەكزەمپليارا بۋدەت پرەدستاۆلەن ەمۋ ۆامي س ۆاشيم وتزىۆوم و رومانە (ۆىسكازىۆانيە ۆاشە نا وبسۋجدەني)»، – دەپ جازا كەلىپ، سول كەزدە ءتۇسىرىلىپ جاتقان «اباي» كينوفيلمىنىڭ ستسەناريىنە قوسىلعان كوكبايدىڭ ولەڭدەرى مەن ەرتەكشى بايماعامبەتكە قاتىستى تۇستارىن تەزدەتىپ اۋدارىپ، رەجيسسەر ە.ە.ارونعا تاپسىرۋدى وتىنەدى.

كوپ ۇزاماي ماسكەۋگە ستاليندىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميتەتكە قازكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ اتىنان ۇسىنىس حات، ت. ءنۇرتازيننىڭ جولما-جول تارجىمەسى نەگىزىندە ا.نيكولسكايا جاساعان روماننىڭ كوركەم اۋدارماسى، كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ باسشىسى ق.ساتباەۆ پەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى اتىنان ع.مۇسىرەپوۆتىڭ قولى قويىلعان قورىتىندى پىكىرلەرى قوسا جىبەرىلەدى.

ستاليندىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ 1945 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا وتكەن وتىرىسىندا كەلىسكەن كوركەم اۋدارماسى، رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ ۇسىنىسى، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق قاۋىمداستىقتىڭ جوعارى پىكىرى بولعانىنا قاراماستان «ابايدىڭ» جولى ەكىنشى مارتە كەسىلەدى. م.اۋەزوۆكە ا.فادەەۆتىڭ ءوزى قارسى شىعىپ: «پەرۆىي توم سيۋجەتنو كاك وبرەزاننىە پروۆودا. سيۋجەتنايا لينيا پروپاداەت. سام اباي نە ستال اباەم، ەمۋ 25 لەت، ون ەششە نە ناچال تۆوريت. اۋەزوۆ چەلوۆەك نەستارىي، پۋست پورابوتاەت»، – دەپ كىسىمسىنە اقىل ايتىپ، كەكىرت قورىتىندى جاسايدى.

الەكساندر فادەەۆ – كەڭەس زامانىندا اسىرا دارىپتەلگەن جازۋشى. ول اۋەزوۆتەي الىپقا جوعارىدان تومەن استامسىنا پىكىر ايتىپ تۇرعان كەزدە ساياسي كونيۋنكتۋرا مەن گازەتتىك جالعان اقپاراتقا قۇرىلعان «جاس گۆارديا» رومانىن ءالى جاريالاي قويماعان، كسرو جازۋشىلار وداعى كوپ  حاتشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى.

فادەەۆ كەيىن اۋەزوۆ جونىندەگى پىكىرىن وزگەرتىپ، ول قۋدالانعان 50-جىلدارى قولداۋ دا كورسەتكەن. وعان ورىس جازۋشىسىمەن ۇزاق ۋاقىت سىرلاس دوس بولعان، «اباي» رومانىن وتە جوعارى باعالاعان  يۋ.ليبەدينسكي اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى يۋ.ليبەدينسكي 1951 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا «اباي» رومانى تۋرالى «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» «پۋت ۆەليكوگو پروسۆەتيتەليا» اتتى كولەمدى ماقالا جازىپ، كوتەرىڭكى باعا بەرگەن.

روماندى ستاليندىك سىيلىق كوميسسياسىندا تالقىلاۋ بارىسىندا ونىڭ ورىسشا اۋدارماسىنان كىنارات تاپقاندار بولعان. سول سەبەپتى اۋەزوۆ «اباي» تراگەدياسىنىڭ «تەلاۆتورى»، ءستاليننىڭ ەركەسى – ل.سوبولەۆتى تاۋىپ، وعان روماننىڭ ورىس تىلىندەگى باسىلىمىنىڭ جالپى رەداكتسياسىن باسقارۋدى ۇسىنادى.

وسى تۇستا مىنا ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العىمىز كەلەدى. «ابايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن اۆتوردىڭ قاتىسۋىمەن ت.ءنۇرتازيننىڭ جولما-جول اۋدارماسى ارقىلى جەكە-دارا تارجىمەلەگەن – اننا نيكولسكايا. رومانعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان مۇحتار ومارحانۇلى سول كەزدە تولتىرىلعان قۇجاتتاردا ۇنەمى ونىڭ ەسىمىن كوركەم اۋدارما جاساعان جالعىز تارجىمەشى رەتىندە انىق كورسەتىپ وتىرعان.

ماسكەۋدە وتكەن ەكى بىردەي تالقىلاۋ بارىسىندا روماننىڭ اۆتورى دا، ەكى بىردەي اۋدارماشىسى دا «حالىق جاۋى» رەتىندە ايىپتالىپ، تۇرمەدە وتىرعانى، ايداۋدا بولعاندارى جايلى ارىز-قۇرىزدار كوميسسيا مۇشەلەرىنە قازاقستان جاعىنان قارداي بوراعان. سول سەبەپتى مۇحاڭ بولاشاقتا وسىنداي ارىزقويلاردان قورعانۋ ءۇشىن ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ ەمەن ەسىكتەرىن ەركىن اشاتىن ل.سوبولەۆتىڭ ەسىمىن امالسىزدان «رەداكتسياسىن باسقارعان» دەپ قوقيتا كورسەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

سوبولەۆتىڭ سوراقىلىقتارى

قازاقستاندىق ادەبيەتشىلەر ل.سوبولەۆتىڭ «ابايدى» اۋدارۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءالى كۇنگە دەيىن اسىرا باعالاۋمەن كەلەدى. اۋەزوۆپەن جازىسقان حاتتارىنا قاراپ، سوبولەۆتىڭ ىشكى مادەنيەتى تومەن، ءوزىن تىم جوعارى ۇستايتىن، ءسوز ساپتاۋى مەن سوزدىك قورى جۇتاڭ، داندايسىعان، اقشاقۇمارلاۋ ادام ەكەنىن بايقايمىز. ونىڭ ستالينگە ەلىكتەيتىنى سونشالىق، سۋرەتكە تۇسكەندە ۇنەمى قولىنا تەمەكى ترۋبكاسىن ۇستاپ، تەڭىز وفيتسەرى فورماسىمەن ءتۇسۋدى قالايتىن.

م.اۋەزوۆتىڭ سوڭعى 50-تومدىعىندا ونىڭ قازاق جازۋشىسىمەن جازىسقان 6 حاتى بەرىلگەن. ول حاتتاردا وزىنەن ءبىر جاس ۇلكەن ارىپتەسىن «مۋحتارۋشكا» دەپ كىشىرەيتە سويلەيدى. قازاق ەپوسىنان عىلىمي ەڭبەك «جازعان»، ۇلت ۇستازىنا ارنالعان «ابايداي» تراگەديانىڭ «تەڭ اۆتورى» جاسى ۇلكەن شىعىس ادامىنا بۇلاي سويلەمەسە كەرەك ەدى.

ل.سوبولەۆ ءبىلىم جاعىنان وزىنەن الدەقايدا بيىك تۇرعان، ەۆرو-اتلانتيكا ادەبيەتى ايدىنىندا ەركىن جۇزەتىن، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن اننا نيكولسكايانى ۇنەمى كەمسىتىپ، ونىڭ اۋدارماسى تۋرالى: «تولكو يز ليۋبۆي ك تەبە ي ك ابايۋ يا زاكونچيل ەتۋ بەسسمىسلەننۋيۋ ي ۆرەدنۋيۋ رابوتۋ وچيششات پەرەۆود وت نيكولسكوي»، «پروبوۆال وبلەگچيت رابوتۋ ي پراۆيت نيكولسكۋيۋ پو ەە ەكزەمپليارۋ، پولۋچيلاس فورمەننايا چەپۋحا، ناستولكو سدەلان بىل ەيۋ تەكست»، «پەرەليستال رۋكوپيس – ي پريشەل ۆ ۋجاس»، «كراينە دۋرنوي ەە ليتەراتۋرنىي ۆكۋس ي نەپروستيتەلنايا نەبرەجنوست»، «ونا سوۆەرشەننو نە پونيماەت سمىسلا توگو، چتو «پەرەۆوديت»، «چيستيت ەتوت تەكست بىلو مۋكوي»، – دەگەن ۇنەمى قىرسىق، قىڭىر، تەرىس-قاعىس پىكىر ايتادى. سوڭىندا:  «يزباۆ مەنيا وت نيكولسكوي»، – دەگەن وكتەم تالاپقا دەيىن قويادى. ارينە، ەر ازاماتقا، ونىڭ ۇستىنە جازۋشىعا مۇنداي قىلىق جاراسپاسا كەرەك.

ءبىرىنشى تومدى «اۋدارعاندا» «مەنى نيكولسكايادان قۇتقارا گور» دەپ جالىنعانداي بولعان سوبولەۆ ەكىنشى تومعا كەلگەندە باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەپ: «ۆ پەرۆوم تومە يا سليبەرالنيچال. تەپەر يا دۋراكا ۆاليات نە بۋدۋ. حۆاتيت. نا ۆتوروم تومە يا ستاۆليۋ نا تيتۋلە: «پەرەۆود ل.سوبولەۆا پو پودستروچنيكۋ ا.نيكولسكوي»، – دەپ اۆتوردىڭ رۇقساتى، كەلىسىمىنسىز سورماڭداي نيكولسكايانىڭ اۋدارماسىن پودستروچنيك دەڭگەيىنە دەيىن ءتۇسىرىپ، ءنۇرتازيندى تىزىمنەن مۇلدە شىعارىپ تاستاعان قوقان-لوقىعا دەيىن بارادى. ارينە، مۇحتار اۋەزوۆ ونىڭ مۇنداي ۇردا-جىق ۇسىنىستارىن قابىلداۋدان باس تارتادى.

ءوز حاتىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «بۇرگە قاعۋمەن» (لوۆليۋ بلوح) عانا اينالىسقان سوبولەۆ ءوز مۇددەسىنە كەلگەندە ىلعي كيىپ-جارىپ، قورباڭداپ العا شىعۋمەن بولعان. تيتۋل بەتىندە ا.نيكولسكايا، ت.نۇرتازين دەگەن قوس اۋدارماشىدان كەيىن رەداكتسياسىن باسقارعان لەونيد سوبولەۆتەي سابازدىڭ ەسىمى تۇرعان روماننىڭ العاشقى بولىگى 1945 جىلى ماسكەۋدىڭ بەدەلدى ادەبي جۋرنالدارىنىڭ ءبىرى – «زناميانىڭ»  7-8-نومىرلەرىندە جارىق كورەدى.

سول 1945 جىلى رومان تۋرا وسىنداي فاميليالار تىزبەگىمەن «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنان م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى ماقۇلداعان نۇقىل نۇسقادا باسىلىپ شىعادى. اباي مەن اۋەزوۆتىڭ ءوز تاعدىرى سياقتى ۇلى روماننىڭ ورىس وقىرمانىنا جەتۋ جولى دا كۇرەس پەن تارتىسقا، ماشاقاتقا تولى بولدى.

«ابايدىڭ» العاشقى ەكى تومى جەكە-جەكە جارىق كورگەندە اۋدارماشىلار رەتىندە نۇرتازين مەن نيكولسكايا كورسەتىلسە، روماننىڭ ەكى تومى 1949 جىلى ماسكەۋدە قايىرا باسىلعاندا ولاردىڭ ەسىمدەرى الىنىپ، تيتۋل بەتىندە «اۆتوريزوۆاننىي پەرەۆود پود رەداكتسيەي ل. سوبولەۆا» دەگەن سويلەم عانا قالادى.

بىزدىڭشە بۇعان اۋەزوۆتىڭ ۇستىنەن ماسكەۋ باسپالارىنا قارداي بوراعان «جازۋشىنىڭ ءوزى دە، ەكى بىردەي اۋدارماشىسى دا – حالىق جاۋى» دەگەن ارىزدارمەن قاتار، ۇنەمى نيكولسكايانىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقان ل. سوبولەۆ تە ۇلەس قوسقان سياقتى.

ول اۋەزوۆكە ءار جىلدارى جازعان حاتتارىندا نيكولسكايانى ۇنەمى جەردەن الىپ، جەرگە سالۋىن جالعاستىرا بەردى. ماسەلەن، 1948 جىلدىڭ 20 قاڭتارىنداعى حاتتا كىنانىڭ ءبىر ۇشىن اۋەزوۆتىڭ وزىنە اۋدارىپ: «دوليا ۆينى لوجيتسيا نا تەبيا. منە ۋديۆيتەلنو، س كاكوي لەگكوستيۋ تى وتنەسسيا ك ەە رابوتە. ۆەد تى زناەش رۋسسكي يازىك پرەۆوسحودنو، ي ستيليستيچەسكيە نەياسنوستي نە موگلي نە كينۋتسيا تەبە ۆ گلازا»، – دەپ جازادى.

حات سوڭىندا وزىق دەيتىن مادەنيەتتىڭ وكىلى سانالاتىن اتاعى دارداي جازۋشى ۇسىنىسى قابىلدانباسا: «سۆويۋ رابوتۋ يا گوتوۆ پوحەريت» دەگەن جازۋشىدان گورى ورىستىڭ دوكىر مۇجىعىنىڭ اۋزىنان شىعاتىن بەيادەپ سوزدەرگە دەيىن بارادى.

سوبولەۆ قالاماقى ساناۋعا كەلگەندە مايلى قاسىقتاي جىلپىلدايدى. روماننىڭ ءار بەتىن شوتقا قاعىپ، اقشانى ايلاكەر ەسەپشىدەي سانايدى. ءتىپتى قولجازبانى باسۋعا كەتكەن قاعازدى دا قاتتاپ: «بۋماگا: چاست كۋپيل تى، چاست يا. كرومە توگو پريشلوس كۋپيت ۆ ليتفوندە 4 كيلو ي كوپيركۋ، 80 + 40 = 120 ر.»، – دەپ وسىنداي ۇساق-تۇيەكتەردىڭ ەسەپ-قيسابىن شىعارۋعا دەيىن ۇمىتپايدى. ارينە، ىنساپسىز اۋدارماشىنىڭ بار «شىعىنىن» مۇحاڭ ارتىعىمەن وتەگەن.

سوبولەۆ قالاماقىعا بايلانىستى جاسالاتىن شارتتان دا داۋ-داماي شىعارادى. ول كەلەسى ءبىر حاتىندا: «ەتوت دوگوۆور يا ۆ ياروستي پورۆال، بروسيل نا ستول ي پوپروسيل وتدات منە وبراتنو رۋكوپيس»، – دەپ مىنەزىنىڭ كەكىرتتىگىن «ماقتانىشپەن» كورسەتەدى.

سوبولەۆ مۇحاڭا اۋدارماشى عانا ەمەس، ماسكەۋدەگى كەز كەلگەن كابينەتتىڭ ەسىگىن تەۋىپ كىرەتىن ادەبي گەنەرال رەتىندە كەرەك بولدى. سوندىقتان نيكولسكايانىڭ كوركەم اۋدارماسىن پودستروچنيككە دەيىن تومەندەتپەۋ ءۇشىن امالسىزدان: «پرەدلاگايۋ تيتۋل ۆتوروي كنيگي – اۆتوريزوۆاننىي پەرەۆود س كازاحسكوگو پود رەداكتسيەي سوبولەۆا» دەگەن نۇسقا ۇسىنادى. وسىلايشا جەكە-دارا اۋدارماشى بولعىسى كەلگەن سوبولەۆتىڭ اپتىعىن ارەڭ باسىپ، ونىڭ اتقارعان جۇمىسىن «رەداكتسياسىن باسقارعان» دەڭگەيىنە تۇسىرەدى.

مۇحاڭ  سوبولەۆتىڭ «اۋدارمالارىن» سول كۇيىندە قابىلداي بەرمەگەن. كەي جاعدايدا ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى بەدەلدى عالىمداردىڭ پىكىرىنە جۇگىنگەن.

تۇركى حالىقتارى قوس ءتىلدى سوزدىكتەرىنىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن ۇزدىكتەردىڭ ءبىرى سانالاتىن «قىرعىزشا-ورىسشا سوزدىكتىڭ» اۆتورى، اكادەميك ك.ك. يۋداحينگە ەكىنشى تومنىڭ سوبولەۆ رەداكتسيالاعان نۇسقاسىن جولداپ، ونىڭ عىلىمي قۇندى، كوكەيگە قونىمدى پىكىرىن العان. لەونيد كەۋدەمسوقتىققا سالىنىپ، باۋىرساقتى «پيروجكي» دەپ اۋدارىپ جىبەرگەن. اۋەزوۆ بۇل تۋرالى يۋداحين پىكىرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ: «باۋرساكي – شاريكي يز تەستا، جارەنىە ۆ ماسلە. ا زا «پيروجكي» مەنيا پودنيالي نا سمەح ۆ كيرگيزي»، – دەپ جازادى.

مەدرەسە تۋرالى سول باياعى پانيسلاميزم دەگەن ايىپ تاعىلماۋى ءۇشىن: «مەدرەسە – دۋحوۆنايا شكولا، نۋجنو زاچەركنۋت «پري مەچەتي»، – دەپ قاۋىپتىڭ الدىن الادى.

اۋەزوۆ «اباي جولىن» جازۋعا قاپىسىز دايىندىقپەن كەلگەن. ۇلى اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تىڭعىلىقتى زەرتتەگەننەن كەيىن بولاشاق ەپوپەيانىڭ جوسپارىن قۇرعان. ءار كىتاپتىڭ تاراۋلارىن شيىرشىق اتىپ، شيرىعىپ تۇرعان اتاۋلارمەن بەلگىلەگەن. ءبىرىنشى كىتاپتا جازۋشى ابايدى «قايتقاندا»، «قات-قاباتتا»، «جولدا»، «شىتىرماندا»، «بەل-بەلەستە»، «وردە»، «قيادا» اسۋلارىنان اسىرىپ، ۇلى جولعا قاراي باستايدى. ءار تاراۋ وقىرمانعا الدا بولار وقيعادان حابار بەرىپ، جەتەلەپ وتىرادى. قۇنانبايدىڭ قاجىلىق ساپارىنان باستالاتىن ەكىنشى كىتاپ «تايعاقتا»، «جايلاۋدا»، «ەڭىستە»، «وقاپتا»، «اسۋدا»، «تاراۋدا»، «بيىكتە» دەگەن ۇيلەسىمدى تاراۋلارمەن جالعاسادى. وسىنداي ءبىر-بىرىمەن ىشتەي استاسىپ تۇرعان اتاۋلار ءۇشىنشى كىتاپتا كۇرت وزگەرىسكە ۇشىرايدى. وندا الدىڭعى كىتاپتارمەن ادەمى ۇندەسەتىن «كەك جولىندا»، «وكىنىشتە»، «قاقتىعىستا»، «قورشاۋدامەن» قاتار، وڭاشا تۇرعان «اباي اعا» جانە «قاراشىعىن» دەگەن ءبىرىنشىسى وتە كوپ وزگەرىسكە تۇسكەن، ەكىنشىسى مۇلدە جاڭادان قوسىلعان ەكى تاراۋ بار. ارينە، اۋەزوۆتەي ءسوز زەرگەرىنىڭ بۇلاردىڭ اتاۋىن دا وزگەلەرمەن جىمداستىرىپ جىبەرۋىنە ابدەن مۇمكىندىگى بار ەدى، بىراق ۇلكەن داۋ-دامايدان كەيىن امالسىز، شاراسىزدىقتان قوسىلعان، كوزگە تۇسكەن سۇيەلدەي بولعان «قاراشىعىندى» اۋلاقتاپ، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە يشارا رەتىندە ادەيى قالدىرعان سياقتى.

اۋەزوۆ رومانىنداعى تاراۋ اتاۋلارىنىڭ اۋەزدىلىگىن قان مايداندا، وق پەن ءورتتىڭ ورتاسىندا جۇرسە دە قياداعىنى شالىپ، قيانداعىنى كورەتىن قىراعى قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلى بايقاپ، 1942 جىلدىڭ 18 قازانىندا: «ءازىر «ابايدى» اشىپ، پاراقتاپ وتىرىپ، ەڭ اياعىندا «مازمۇنى» دەگەن بەتتى وقىپ وتىرىپ، ءبىراز كەيىن شولىپ قاراسام: «قايتقاندا»، «قات-قاباتتا»، «جولدا»، «شىتىرماندا»، «بەل-بەلەستە»، «وردە»، «قيادا» دەگەن اتتار تەك جازۋشىنىڭ قويا سالعان اتى ەمەس كورىنەدى-اۋ... ولاردا ءمان بار ەكەن...»، – دەپ ايرىقشا نازار اۋدارادى م.اۋەزوۆكە جازعان حاتىندا (م.و.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق شەجىرەسى، ا.، 1997, 241-بەت).

وكىنىشكە قاراي، اۋەزوۆتىڭ كەيىنگى ەلۋتومدىعىندا سوبولەۆ حاتتارىنا تۇتاس ءبولىم ارنالىپ، ال باۋىرجان مومىشۇلىمەن جازىسقان بىردە-ءبىر حاتتىڭ بەرىلمەۋ سەبەبىن ءبىز تۇسىنە المادىق. كەيىنگى باسىلىمداردا زامانا شىندىعىن بەينەلەيتىن اۋەزوۆ حات-حابارلارىنا تاعى ءبىر قوسىمشا توم ارناۋعا ابدەن بولادى دەپ سانايمىز.

ارينە، وسىنداي تەرەڭنەن ويلاستىرىلعان اتاۋلاردىڭ زور ءمانىسىن سوبولەۆ مۇلدە تۇسىنبەگەن. ول اۋەزوۆكە جازعان حاتىندا بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي وجارلىققا سالىنىپ: «نازۆانيە گلاۆ نە ۋسترايۆاەت نيكوگو – ني مەنيا، ني يزداتەلستۆا، ني جۋرنال. ۆ نيح نەت پودتەكستا، نەت سيستەمى»، – دەپ دويدالاعا كەتەدى. قيسىنعا مۇلدە كەلمەيتىن ۇسىنىستار جاساپ، حات سوڭىندا: «يناچە يا سۆوەي ۆلاستيۋ وستاۆليۋ ۆ كنيگە – گلاۆا پەرۆايا، گلاۆا ۆتورايا... چتو يا پوكا سدەلال ۆپرەد دو پولۋچەنيا وت تەبيا نوۆىح نازۆاني»، – دەپ باسىنۋعا دەيىن بارادى.

مۇحاڭ «قيىننان قيىستىرىپ» قويعان تاراۋ اتاۋلارىن سوبولەۆتىڭ قيدالاۋىنا بەرمەگەن. قايىرا جازعان جاۋابىندا: «راسحوجدەنيا س كازاحسكيم يزدانيەم ۆ نازۆانياح گلاۆ – منە كازاليس سامىمي نەجەلاتەلنىمي. ەتو پەرۆوە، نا چتو وبراتيت ۆنيمانيە ليۋبوي چيتاتەل – كازاح، ي بۋدەت ۆ پرەدۋبەجدەني ۆەزدە ۆىيسكيۆات نەسووتۆەتستۆيا. پوەتومۋ ۆ كازاحسكوم تەكستە كاجدوە نازۆانيە دانو ۆ ودنوي پادەجنوي فورمە. نو تى بۋكۆالنو باستۋەش، چۋۆستۆۋيۋ، چتو ترۋدنو پريميريتسيا  تەبە، ي وچەۆيدنو، نەكوتورىە نازۆانيا دەيستۆيتەلنو نە پەرەۆوديمى ۆ ودنوم جە سلوۆە»، – دەپ اۋدارماشىنى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، تاراۋلاردىڭ ورىسشا اتاۋلارىن: «ۆبرود»، «نا جايلياۋ» يلي «نا لەتوۆكە»، «پو ۆزگوريام» يلي «نا ۆزگورە»، «پو ۋحابام»، «نا پەرەۆالە»، «نا راسپۋتە»، «نا ۆەرشينە» دەپ ۇسىنىپ، ونى: «ۆ ەتوم ۆاريانتە نازۆانيە ەست ي پودتەكست، گلاۆنوە – ەدينستۆو، سۆياز س پەرۆوي كنيگوي، تاك چتو، پوجالۋيستا، تەپەر ۋجە يسحودي يز ەتوگو كرۋگا»، – دەپ ءوز كىتابى ءۇشىن كەساپاتتى اۋدارماشىعا ءوزى قيىلا ءوتىنىش جاسايدى.

«ابايدىڭ» ءبىرىنشى تومىنىڭ جولعا وڭعارىلا باستاعان 1945 جىلدىڭ قاڭتارىندا مۇحاڭ فاتيماعا حات جازىپ: «ءبىر حات، ءبىر وتكرىتكا ەكەۋىن دە الدىم. اماندىقتارىڭا قۋانىشتىمىن. مۇرات تۋرالى جازعاندارىڭنىڭ ءبارى سونداي قىزىق. وقىتۋشى العانىڭ ۇلكەن اقىل بولعان. ۇيرەتىپ باستىقتىرا بەرىڭدەر. ءوزىنىڭ مىنەزى، بولات ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اعا، جاقسى بالا بولعالى تۇرعانى مەنى قاتتى قۋانتادى. مۇرات تۋرالى وسىلايشا جاقسى قىپ، ءجيى جازىپ تۇر. مۇراتايعا كوپ سالەم»، – دەپ اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ جۇرگەن كىشكەنتاي ۇلعا اكەلىك مەيىرىن توگەدى.

بۇل حاتتان بىرنەشە جايتتى اڭعارۋعا بولادى. مۇراتقا ەكى جاستان باستاپ-اق ارنايى وقىتۋشى جالداعان. ءتىلىنىڭ قازاقشا شىعىپ، قازاقشا باستىعۋىن وقىتۋشى ارقىلى ورنىقتىرا ءتۇسۋدى قالاعان.

«ابايدى» تەزدەتىپ ورىس وقىرمانىنا جەتكىزۋدىڭ داۋ-دامايى مەن ايتىس-تارتىسى ءوزىن ابدەن قاجىتسا دا، فاتيماعا حات جازۋعا ءاردايىم ۋاقىت تاپقان. وكىنىشكە قاراي، سول حاتتاردىڭ ءبارى بىردەي بىزگە جەتپەگەن سىڭايلى. سوڭعى حاتتىڭ اياق جاعىندا: «مەن ساعان ۇلكەن حات جازعام. ەكى حات جازىپ ەم، قايدا جۇرگەنىن بىلمەيمىن. بىرەۋ مەكتەپتەرىڭدە الىپ، ديرەكتورعا دا، ساعان دا بەرمەي جۇرسە، بارىپ تۇرعان سۇمەلەك ءيتتىڭ ءوزى ەكەن»، – دەپ رەنىشىن بىلدىرەدى.

اۋەزوۆ پەن فاتيما اراسىندا جازىسقان حاتتاردا ۇدايى كوتەرىلەتىن تاعى ءبىر تۇراقتى تاقىرىپ بار. ول – اقشا، قارجى-قاراجات ماسەلەسى. الىسقا بارماي-اق كەيىنگى ءۇش حاتقا نازار اۋدارساق جەتكىلىكتى.

مۇنىڭ العاشقىسىندا: «اقشانى دا ءۇش ايدىكىن ءبىر-اق جىبەرىپ وتىرمىن. بۇنىم دۇرىس بولمادى. اي سايىن جىبەر دەگەنىڭ دۇرىس، ەندى كەشىكتىرمەي جىبەرەمىن. ازىرگە 1500 سوم جىبەردىم. بۇل وكتيابر، نويابر، دەكابر ءۇشىن»، – دەپ جازسا، ەكىنشىسىندە: «نە عالامات ەكەنىن بىلمەيمىن – نە جىبەرگەن اقشامدى المايسىڭ، نە تەلەگرامىم بارمايدى. مەنىڭ جىبەرمەگەن ايلارىم – تەك مارت، اپرەل، ماي ۇشەۋى. ونىڭ الدىڭعى ەكى پەرەۆودىم بارماعان سوڭ، امالسىز ىركىپ، قاتىناسۋشىدان جىبەرەم دەپ ءجۇرۋشى ەم. قازىر مىنا ءابجانوۆ دەگەن وپەرا ارتيسىنەن 1500 سوم مارت، اپرەل، ماي ايلارىنىڭ اقشاسىن جىبەرىپ وتىرمىن. بۇرىنعى ايلاردىڭ ءبارىنىڭ جىبەرىلگەن كۆيتانتسياسى بار»، – دەپ باس بۋحگالتەردىڭ الدىنداعى قىزمەتكەردەي ەسەپ بەرەدى.

سوڭعى حاتتا دا اقشا ماسەلەسى كوتەرىلەدى: «بۇگىن ءۇش مىڭ سوم جىبەردىم. بۇل 20-نىڭ ەسەبىنە. از كۇندە فەۆرالدىڭ 2 مىڭىن جىبەرەمىن. مارت ىشىندە 20-نىڭ ەسەبىنە تاعى جىبەرەم. ونى بولەك ساناپ، ساقتاي بەر. بىراق مايعا تۇگەندەمەسەم، وكپەلەمە. ويتكەنى ماي دەگەنىمىز ءۇي الساڭ، فرۋنزەگە بارساڭ دەگەن مولشەرمەن ايتىلعان-دى», – دەپ جازادى.

بۇل حاتتاردا جازىلعان جايلاردان ەكى جاقتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن وكپە-نازىن تۇسىنۋگە بولادى. فاتيمانىڭ وتباسىندا تەك اناسىنىڭ عانا قولىنا قاراپ وتىرعان شيەتتەي التى بالا بار. مۇعالىم رەتىندە تاباتىن جالاقىسىنىڭ مولشەرى دە بەلگىلى. سوندىقتان فاتيما مۇراتتىڭ اكەسىنەن كەلگەن قاراجات ەسەبىنەن عانا كۇن كورىپ، بالا-شاعاسىن اسىراعان. اقشاسى قۇرعىر كەشىككەن جاعدايدا بار اشۋىن حاتقا توگىپ، مۇحاڭنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ جىبەرەتىن كەزدەرى دە از بولماعان سياقتى.

اۋەزوۆتى دە تۇسىنۋگە بولادى. ول سوعىس كەزىندە قاعازدان باس الماي جۇمىس ىستەگەن. ەر-ازامات مايداندا جۇرگەندە، بىلەك سىبانىپ، ەڭبەك، شىعارماشىلىق مايدانىنا شىققان. قالامگەر بىرنەشە پەسا، ليبرەتتو، كينوستسەناري، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارعا،  «ابايدىڭ» ءبىرىنشى تومىن تەزدەتىپ ورىسشاعا اۋدارۋعا جانە الىپ ەپوپەيانىڭ ەكىنشى تومىن ساتىمەن جالعاستىرۋعا بارىن سالعان. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر جاعىنان، تارشىلىق، تاپشىلىق جايلاعان سوعىس جاعدايىندا، ەكىنشىدەن، جوق جەردەن ايتىس-قىرقىس، تالاس-تارتىس ۇيىمداستىرۋعا بەيىل وي-ءورىسى تار، نادان كەۋدە جانداردىڭ اياقتان شالعان ارامزالىعىمەن كۇرەسە ءجۇرىپ اتقارعان.

ول زاماندا دا، بۇگىنگى جۇرت تا اۋەزوۆتى اقشاسى كوپ، قارجى-قاراجاتىن قايدا قويارىن بىلمەگەن اسا باي ادام دەپ ويلاعان. اۋەزوۆتىڭ مول داۋلەتكە كەنەلىپ، الاڭسىز ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ءومىرىنىڭ سوڭعى 4-5 جىلى عانا.

اسىرەسە، سوعىس جىلدارى بۇكىل ەلمەن بىرگە مۇحتار دا مۇقتاجدىقتى كوپ كورگەن. جولما-جول تارجىماشىعا، كوركەم اۋدارماشىعا، ماشينيستكاعا، جۇرگىزۋشىگە، كۇتۋشىگە، تولىپ جاتقان اعايىن-تۋىستارعا، قۋعىنعا ۇشىراعان ۇزەڭگى دوستاردىڭ وتباسىنا، قولى قىسقا شاكىرتتەرگە – بارىنە مۇحاڭ بەرەگەن قولىمەن كومەك كورسەتكەن. ونىڭ سوعىس جىلدارىنداعى حاتتارىندا شىعارمالارىن جازاتىن، ونى ماشىڭكەگە باساتىن قاعاز سۇراپ، قۇزىرلى ورگاندارعا جازعان وتىنىشتەرى دە از ەمەس. وسىنشاما قات-قابات شارۋالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، فاتيما مەن كىشكەنتاي مۇراتايىنا ۇدايى حات جازىپ، اسقان ۇقىپتىلىقپەن اي سايىن قوماقتى مولشەردە قارجى-قاراجات جىبەرىپ وتىرعان.

بىرەۋدىڭ اقشاسىن ساناعان جاقسى عادەت ەمەس. ۇلى ادامنىڭ ومىرىنە، ادامي بەينەسىنە قاتىستى بولعاندىقتان، بۇل تاقىرىپقا ازداپ جارىق ءتۇسىرۋ كەرەك. سوڭعى حاتتاعى «ءۇي الساڭ» دەگەن ءسوزدىڭ سىڭايىنا قاراعاندا، جىبەرىلگەن سوما ءۇي الۋعا ەركىن جەتەتىن بولعان. ول زاماندا دا، بۇگىن دە مەركى سياقتى توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان ەلدى مەكەندەگى باسپانا باعاسى وسال بولماعان. دەمەك، جىبەرىلگەن قاراجات فاتيما وتباسىنىڭ ەل قاتارلى ءومىر سۇرۋىنە جەتكەن.

قىرىق بەسىنشى جىلى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز – ءسابي مۇرات ەكىدەن ەندى عانا اسادى. بۇل جاستاعى وقيعالار ادامنىڭ ەسىندە قالۋى نەعايبىل. سوندىقتان ءبىز قايتادان مۇحتار اۋەزوۆ ومىرىندەگى جاعداياتتارعا ورالامىز.

«ابايدىڭ» العاشقى تومى ا.نيكولسكايانىڭ ساپالى اۋدارماسىمەن ورىس تىلىندە جارىق كورگەن سوڭ الەمگە ايگىلى ادەبيەتتانۋشى، ءتىلتانۋشى، شىعىستانۋشى عالىم، كەيىن وكسفورد باستاعان بىرقاتار شەتەلدىك بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى بولعان ۆ.جيرمۋنسكيدىڭ كوتەرىڭكى لەپەستى ماقالاسى «زۆەزدا» جۋرنالىندا باسىلدى.

اكادەميك جيرمۋنسكي ءوز ماقالاسىنا: «مۋحتار اۋەزوۆ – كرۋپنەيشي كازاحسكي پيساتەل ناشيح دنەي. پەسى اۋەزوۆا پولوجيلي ناچالو كازاحسكوي درامە... منوگيە يز نيح پوسۆياششەنى تاكجە يستوريچەسكومۋ ي لەگەندارنومۋ پروشلومۋ كازاحسكوگو نارودا»، – دەپ كەڭىنەن كوسىلە باستاپ، «ۆىدايۋششيسيا پيساتەل، ليتەراتۋروۆەد ي فولكلوريست مۋحتار اۋەزوۆ بىل يزبران نەداۆنو ۆ سوستاۆ دەيستۆيتەلنىح چلەنوۆ اكادەمي ناۋك»، – دەپ ونىڭ عىلىمي ەڭبەگىنە وتە جوعارى باعا بەرەدى. ءوزى الەمدى اۋزىنا قاراتقان عۇلاما عالىمنىڭ اۋەزوۆتى «اسا كورنەكتى جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى، فولكلوريست» دەپ كوتەرمەلەي اتاۋى، ونىڭ جازۋشىلىعىمەن قاتار عالىمدىعىن دا قۇرمەتتەۋدىڭ بەلگىسى ەدى. ارى قاراي جاس ابايعا ارنالعان روماندى تەرەڭ تالداي كەلىپ، ل.تولستويدىڭ «دەتستۆو ي وتروچەستۆوسى»، م.گوركيدىڭ «دەتستۆوسىمەن» سالىستىرا كەلىپ: «رومان اۋەزوۆا ۆپولنە زاسلۋجيۆاەت بىت نازۆاننىم ۆ ەتوي سلاۆنوي تراديتسي»، – دەپ ونى ورىس جانە كەڭەس ادەبيەتىنىڭ ەڭ ايگىلى كلاسسيكتەرىمەن ءبىر قاتارعا قويادى («زۆەزدا»، 1946 جىل، №9).

بەدەلدى باسىلىم – «نوۆىي ميردا» ل.كليموۆيچتىڭ ماداقتاۋ رەتسەنزياسى باسىلدى. «يزۆەستيادا» روماننىڭ تالاپشىل رەداكتورى پ.سكوسىرەۆتىڭ جان-جاقتى ماقالاسى جاريالاندى. مۇنىڭ بارىندە روماننىڭ العاشقى كىتابى قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، الۋان ءتىلدى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ زور تابىسى رەتىندە باعالاندى. شىندىعىندا سولاي ەدى.

سوعىستان كەيىن ستالين كەۋدەلەرىن وردەن، مەدالدارعا تولتىرىپ، حالىق اراسىندا زور قۇرمەتكە يە بولعان مارشال جۋكوۆ باستاعان جەڭىمپاز قولباسشىلاردى تۇقىرتا باستادى. جەڭىس كەڭەس قوعامىندا زور پاتريوتتىق ورلەۋ تۋعىزدى. وداقتاس رەسپۋبليكالاردا قاھارماندىقپەن شايقاسقان ساربازدارعا سوعىس كەزىندە رۋح بەرگەن وتكەن زاماننىڭ ۇلتتىق باتىرلارى، داڭقتى قولباسشىلار، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرى ۇلىقتالا باستادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ەزگىسىنە قارسى كۇرەسكەن قاھارماندار ەدى. ستالين مۇنىڭ ۇلتشىلدىققا ۇلاسۋىنان، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ مەملەكەتتىك دەربەستىككە ۇمتىلۋىنان سەسكەنىپ، ا.جدانوۆ قولىمەن جاسالعان سۇرقيا جوسپارىنا كىرىسەدى.

سوعىستان كەيىن لەنينگرادتان ماسكەۋگە شاقىرىلىپ، پارتيانىڭ يدەولوگيا سالاسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جدانوۆ كوسەمنىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىنداعى «ورەسكەل قاتەلىكتەرمەن» كۇرەستى باستاپ جىبەرەدى. اۋەلى 1946 جىلدىڭ 14 تامىزىندا ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ «زۆەزدا» جانە «لەنينگراد» جۋرنالدارى تۋرالى اتىشۋلى قاۋلىسى قابىلدانىپ، اننا احماتوۆا، ميحايل زوششەنكولار جازۋشىلار وداعىنان شىعارىلىپ، بۇرىنعىداي حالىق جاۋى دەمەسە دە، ولارعا پارتيانىڭ رەسمي قۇجاتى سانالاتىن قاۋلىدا «پوشلياك»، «پودونوك» سياقتى تۇرمە لەكسيكونىنا جۋىق ايىپتار تاعىلدى.

قاۋلى الىنعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە لەنينگرادقا كەلگەن جدانوۆ سمولنىيدا الدىن-الا ءستاليننىڭ ماقۇلداۋىنان وتكەن بايانداماسىن جاساپ، ونىڭ ءماتىنى ەرتەڭىندە «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانادى. سورلى احماتوۆا مەن بەيشارا زوششەنكونى تالاماعان يت قالمادى.

ادەتتە مۇنداي قاۋلى «قىزىم، ساعان ايتام، كەلىنىم، سەن تىڭدا» دەگەن پرينتسيپپەن قابىلدانىپ، سول كەزدەگى پارتيالىق ءتارتىپ بويىنشا ول ارى قاراي بارلىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستار دەڭگەيىندە تالقىلانىپ، تىزبەكتى رەاكتسيا بويىنشا جالعاسىن تابۋعا ءتيىس ەدى جانە بۇل ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ ايرىقشا باقىلاۋىندا بولدى.

ماسكەۋدەن سامال سوقسا، قازاقستاندا داۋىل تۇرعىزاتىن رەسپۋبليكانىڭ پارتيالىق فۋنكتسيونەرلەرى بىردەن بىلەك سىبانا ىسكە كىرىسىپ، 1947 جىلدىڭ 21 قاڭتارىندا قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى «قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلى قابىلدايدى. وندا عىلىمي جۇمىستارىنا م.اۋەزوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن، كەڭەسشىلىك جاساعان، ءتۇرلى جيناقتارعا ەنگىزگەن  ءا.مامەتوۆا، ب.كەنجەباەۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ، ت.نۇرتازين ەڭبەكتەرىمەن قاتار ە.ىسمايىلوۆ، ق.جۇماليەۆ، ن.ساۋرانباەۆ، ءى.كەڭەسباەۆ، م.بالاقاەۆ سياقتى عالىمدار قاتاڭ سىنعا الىنادى.

قاۋلىنىڭ ءىزىن الا 1947 جىلدىڭ 13 اقپانىندا الماتى قالاسىنىڭ عىلىم، ادەبيەت جانە كوركەمونەر قىزمەتكەرلەرى جينالىسىندا ورتالىق كوميتەت حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ بايانداما جاساپ، ول پارتيا قاۋلىسىندا اتالعان عالىمداردى شىعارمالارىنان ءۇزىندى كەلتىرە سىناپ، ولارعا قوسا ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، قاجىم جۇماليەۆ ەڭبەكتەرىندەگى شورتانباي، دۋلات، شاڭگەرەي بوكەەۆ، عۇمار قاراشەۆتارعا دەيىن ىزعارىن شاشادى. ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى ەڭبەكتەر دە مىنەلدى. بۇل قاتەلىكتەرگە ايىپتى ادامدار رەتىندە ساتباەۆ، كەڭەسباەۆ، ساۋرانباەۆتارمەن قاتار اكادەميانىڭ رەسمي باسشىلىعىندا بولماعان اۋەزوۆتىڭ ەسىمى اتالادى. شاياحمەتوۆتىڭ وسى جيىنداعى بايانداماسى «يدەولوگيا مايدانىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ايبىندى مىندەتتەرى» دەگەن اتپەن رەسپۋبليكالىق گازەت بەتتەرىندە جاريالانىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالادى.

شاياحمەتوۆ ماقالاسىنىڭ ورەسكەلدەۋ تۇسى كۇنى كەشە عانا مايدان دالاسىندا ەرلىك پەن قاھارماندىقتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتىپ، قازاق حالقى عانا ەمەس، كەڭەس وداعىن مەكەندەگەن بۇكىل تۇرىك-مۇسىلمان قىزدارى اراسىنان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى  اتاعىن العان مانشۇك مامەتوۆانىڭ اناسى ءامينا مامەتوۆاعا قاتتى شۇيلىگۋدەن باستالىپ، ونىڭ «قازاق بيلەرىنىڭ شەشەندىك سوزدەرى» اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنا: «وسىنىڭ سالدارىنان قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ءىرى فەودالدار، بايلار، بيلەر – قالىڭ بۇقارانى قان قاقساتقان كەڭگىرباي، قارامەندە، شورمان جانە باسقالارى حالىق دانالارى، قازاق حالقىنىڭ قامقورلارى دەپ دارىپتەلگەن»، – دەگەن ايىپ تاعىلدى. مانشۇكتەي باتىر قىز تاربيەلەگەن اياۋلى جانعا قىزىنىڭ قابىرى سۋىماي جاتىپ مۇنداي اۋىر سىن ايتۋ ەر-ازاماتقا، ونىڭ ۇستىنە رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ بىرىنە مۇلدە جاراسپايتىن جات قىلىق، ەرسى ارەكەت ەدى.

بايىشەۆتىڭ ايىپتارى

پارتيا قاۋلى العان جاعدايدا ورتالىق كوميتەت ارنايى جوسپار قۇرىپ، وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى تالقىلاپ، كىنالىلەردى ايىپتاۋعا ارنالعان دابىرا مەن داڭعازاعا تولى ناۋقان وتكىزۋگە مىندەتتى. بۇل جولى دا ءبارى سول باياعى سىننان وتكەن ستسەناري بويىنشا جۇرگىزىلدى. ءبىر عانا ەرەكشەلىگى، ساياسي ارەناعا تىڭ كۇشتەر – جاڭا ەسىمدەر شىعارىلدى. سوندايلاردىڭ ءبىرى  مايدانگەر قىزىل كوميسسار، سول كەزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى ماركس – ەنگەلس – لەنين – ستالين ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ساقتاعان بايىشەۆ بولدى.

ءوز باسىم اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ جاعاسىنا جارماسا بەرۋدى ۇناتپايتىنداردىڭ قاتارىندامىن، بىراق بۇل جولى اقيقاتتان اتتاپ كەتۋگە بولماعان سوڭ قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسىنا اۋىر ايىپتار تاعىلىپ، زور قۋدالاۋعا ۇشىراتقان ماقالاعا ارنايى توقتالۋعا ءماجبۇرمىز.

ساقتاعان بايىشەۆتىڭ «پروفەسسور م.اۋەزوۆ وتكەندەگى قاتەلەردىڭ شىرماۋىندا» دەگەن ماقالاسى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1947 جىلعى 14 ناۋرىزداعى سانىندا باسىلدى. كەيىن ۇلكەن عالىم: ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك دەڭگەيىنە جەتكەن س.بايىشەۆ بۇل كەزدە كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋدىڭ قامىندا جۇرگەن، عىلىمي اتاقتان دامەسى عانا بار كوپ  ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرى بولاتىن.

وعان بۇل ماقالانى جازۋعا ورتالىق كوميتەتتەگى كوكەلەرى كەڭەس بەرگەنى انىق. سويتە تۇرسا دا وتىزىنشى جىلدارى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى دەڭگەيىندە قىزمەت اتقارعان، ماركسيزم-لەنينيزم كلاسسيكتەرى شىعارمالارىن قازاق تىلىنە مايىن تامىزا اۋدارعان ساقتاعاننىڭ ءوزى دە جازۋدان قۇرالاقان ەمەس ەدى.

ەكى بەتكە باسىلعان ماقالانىڭ اتتانداعان تاقىرىبى ايتىپ تۇرعانداي، ول تۇگەلدەي اۋەزوۆتى قارالاۋعا قۇرىلدى. اۆتور سول زامان ۇردىسىمەن اۋەلى پارتيا قاۋلىسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ وتۋدەن باستاپ، «ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ورىن العان سوراقى ساياسي قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتار قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەلدى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى – پروفەسسور م.اۋەزوۆ جولداستىڭ دا باسىندا، ونىڭ ادەبيەت جونىندەگى عىلىمي ەڭبەكتەرىندە بار»، – دەگەن اۋەزوۆكە ارنالعان ابزاتستىڭ وزىندە وعان «سوراقى» قاتەلەر جىبەرگەن عالىم رەتىندە ايىپ تاعىپ، كەلەسى سويلەمدە سول «سوراقى» دەگەن سولەكەت سوزگە تاعى دا ەكپىن تۇسىرەدى.

اۆتور سانامالاپ وتىرىپ، جازۋشىعا ءتورت بىردەي ايىپ تاعادى.

العاشقىسىندا: «بۇرىنعى قازاق بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق تەوريالارىن اشكەرەلەۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا سول تەوريالاردىڭ شىرماۋىندا قالىپ قويدى، سول بۋرجۋازياشىل بۇرمالاۋشىلاردىڭ سالعان جولىمەن، باسقان ىزىمەن ءجۇرىپ وتىردى»، – دەپ سوگەدى. مۇنداعى ۇلتشىلدارى ءا.بوكەيحانوۆ،  ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاش ارىستارى ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى.

ەكىنشى ايىبى: «م.اۋەزوۆ جولداس... تاپتىق قوعامدا جالپى ادام بالاسىنا بىردەي تاپتان تىس يدەولوگيا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ كورسەتكەن ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمى ەرەجەسىن ۇمىتتى». وسى جولداردى جازىپ وتىرعان بايىشەۆ ەندى 10 جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتان كەيىن ءوزى تاڭىردەي تابىنىپ وتىرعان ءستاليننىڭ اتىنا دا زور ايىپتار تاعىلىپ، ماركسيزمنىڭ «ۇلى تەورەتيگىنىڭ» ەڭبەكتەرى تۇگەلدەي قايشىعا ءتۇسىپ، وتقا جاعىلاتىنىن بىلگەن جوق.

ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى ايىپتارى دا سول باياعى «رەاكتسيالىق جولعا»، «يدەولوگيالىق اۋىتقۋعا» تۇسكەن، «سوۆەت قوعامىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزىن» ەلەمەگەن» دەگەن سياقتى قيسىنسىز، كەلەڭسىز، جاداعاي پىكىرلەرگە قۇرىلعان.

بايىشەۆ ارى قاراي م.اۋەزوۆتىڭ ءا.ەرمەكوۆپەن بىرگە 1930-32 جىلدارى نكۆد تۇرمەسىندە وتىرىپ، بوساپ شىعاردا امالدىڭ جوقتىعىنان جازعان مالىمدەمەسىنەن كولدەي دايەكسوز كەلتىرىپ: «بۇل – م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇدان ءدال 15 جىل بۇرىنعى بەرگەن ۋادەسى. ءومىر شىندىعىنا سەنسەك، م.اۋەزوۆ جولداستىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي قايشىلىق بار»، – دەپ جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيەسىن ودان ءارى ۇدەتە تۇسەدى.

رەداكتسياسىن اۋەزوۆ باسقارعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ۇجىمدىق كىتاپقا شۇيلىگىپ: «ەڭبەكتە قوعامدىق ءومىردىڭ وزەگى – ماتەريالدىق وندىرىستەگى قاتىناستار، ونداعى ادام قاتىناستارى، تاپ كۇرەسى جوق»، – دەپ ءبىر شانشىپ وتەدى. ادەبيەتكە ارنالعان ەڭبەكتە ماتەريالدىق ءوندىرىس تاقىرىبى قايدان بولسىن؟ ارينە، مۇنى بايىشەۆ بىلەدى، بىلە تۇرا قاساقانا: «مۇنىڭ ءبارى قازاق بايلارى مەن فەودالدارىنىڭ سويىلى استىندا اۋىر ەڭبەك سۇرگەن ەڭبەكشىلەردى كورمەگەندىك ەكەنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى»، – دەگەن تۇرپايى تۇجىرىم جاسايدى.

ول اۋەزوۆتىڭ قالامىنان شىققان ەڭبەكتەردىڭ قابىرعاسىن ءبىر-بىرلەپ سوگىپ شىققان سوڭ ونىڭ شاكىرتتەرىنە اۋىز سالادى. م.اۋەزوۆ كوپ جىلدار بويى كوتەرمەلەپ وسىرگەن عالىم ە.ىسمايىلوۆتىڭ «ادەبيەت تەورياسى» تۋرالى: «سمايلوۆ بۇل كىتابىندا نەمىس مادەنيەتىن ماقتاپ، ونى دۇنيەجۇزىندەگى مادەنيەتتىڭ شىڭى دەگەنگە دەيىن اپارىپ، جۋىقتاتىپ قويادى. نەمىس-فاشيست يدەولوگياسىنىڭ ارعى اتاسى، ناعىز بارىپ تۇرعان رەاكتسيونەر نيتسشەنى دە دارىپتەپ، قۇلشىلىق كورسەتەدى»، – دەپ وجار، ورەسكەل سىنعا بارادى.

بايىشەۆتى تىڭدار بولساق، نەمىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ عانا ەمەس، الەمدىك اقىل-وي الىپتارى سانالاتىن ارىدا گەتە مەن شيللەردەن، بەرىدە گەرحارت گاۋپتمان، توماس مانن، گەرمان گەسسە سياقتى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارىنان تەك نەمىس بولىپ تۋعانى ءۇشىن باس تارتۋىمىز كەرەك پە؟ بايىشەۆ «نەمىس-فاشيست يدەولوگياسىنىڭ اتاسى» دەپ سىناپ وتىرعان ف.نيتسشە وزىنەن كەيىنگى الەم ادەبيەتى مەن فيلوسوفيالىق وي-ساناسىنىڭ دامۋىنا زور اسەر ەتكەن سارتر، كاميۋ باستاعان جاڭا زامان جازۋشىلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ىقپال جاساعان اقىلى اسقان كەمەڭگەرلەر قاتارىندا بولدى. سوندىقتان مۇحاڭنىڭ شاكىرتى ەس-اعاڭ ىسمايىلوۆ سول زاماننىڭ وزىندە نە جازسا دا، ءبىلىپ جازعان.

ماركسشىل-لەنينشىل بايىشەۆ نەمىس فيلوسوفتارىنا  تاس لاقتىرا ءجۇرىپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋتتىڭ اتىن يەمدەنىپ، ءوزى مۇشە بولىپ وتىرعان پارتيانىڭ كوسەمى سانالاتىن لەنيننىڭ انىقتاۋى بويىنشا ماركسيزمنىڭ ءۇش قاينارىنىڭ ءبىرى كلاسسيكالىق نەمىس فيلوسوفياسى ەكەنىن دە ەستەن شىعارىپ العان. اۆتور بۇدان كەيىن ءا.تاجىباەۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ، ءا.مامەتوۆا سياقتى ءار جىلدارى م.اۋەزوۆ دەمەگەن، قولداعان جاس قالامگەرلەرگە قاھارىن توگەدى.

س.بايىشەۆ رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ سولەكەت پىكىرىن قايتالاپ، ونسىز دا جانى جارالى مانشۇكتىڭ اناسىنا سۇعىن قاداپ: «ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ەكىنشى ءبىر عىلىمي قىزمەتكەرى ءا.مامەتوۆا جولداس «قازاقتىڭ شەشەن بيلەرىنىڭ سوزدەرى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازادى. مۇنىڭ دا تولىپ جاتقان ورەسكەل، تاريحي، ساياسي قاتەلەرى بولدى، بيلەردىڭ، ولاردىڭ سوزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن بۇركەدى، بي اتاۋلىنىڭ ءبارىن دارىپتەدى، ءسويتىپ تاريحقا كورىنە كوزگە قيانات جاسادى»، – دەپ اۋىر ايىپ تاعادى. ءوزى مانشۇكتى پۋلەمەتشىلەر قاتارىنا قابىلداعان مايدانگەر ازاماتتىڭ مۇنداي ارەكەتكە بارۋىن قانداي دا ءبىر سوزدەرمەن اقتاپ الۋدىڭ ءوزى قيىن.

شاياحمەتوۆ پەن بايىشەۆتىڭ قازاق ايەلدەرى اراسىنان شىققان تۇڭعىش ادەبيەتتانۋشى عالىم ءامينا سۇلەيمەنقىزىنا وسىنشاما شۇيلىگۋىنىڭ تاعى ءبىر سىرى ونىڭ جارى احمەت مامەتوۆتىڭ  الاشوردانىڭ بەلدى قايراتكەرى بولعانى ءۇشىن 1938 جىلى حالىق جاۋى دەپ اتىلىپ كەتكەندىگى مەن اپامىزدىڭ تەكتى تۇقىمنان – ابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعىنان تارايتىندىعىنان دەپ شامالاۋعا بولادى. وجەت مانشۇك تە اتا-اناسىنا تاس كەنەدەي جابىسقان وسى قارعىس تاڭباسىنان ءبىرجولاتا قۇتىلۋ ءۇشىن مايدانعا ءوزى سۇرانىپ، كەرنەگەن كەكتى قانمەن جۋعان.

مۇحاڭ مانشۇكتىڭ اناسى امينامەن عانا ەمەس، ونىڭ كۇيەۋى، الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، اقىندىعى ماعجاندارمەن قاتار شىعىپ، توڭكەرىسكە دەيىن ەكى بىردەي ولەڭدەر جيناعىن شىعارىپ ۇلگەرگەن احمەت مامەتوۆپەن وتە جاقسى تانىس بولعان. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ 1918 جىلى جازعان «ابايدان سوڭعى اقىندار» اتتى ماقالاسىندا: «سەزىمگە اسەر بەرەرلىك سۋرەتتى ولەڭدەر كوبىنەسە ماعجان، مىرجاقىپ، كەيدە سۇلتانماحمۇت ءھام احمەت مامەتوۆتىكى»، – دەپ ونى قازاق پوەزياسىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسادى.

حاس تالانتتى جازباي تانيتىن اقىلمان تاراپىنان وسىنداي بيىك باعاعا يە بولعان احمەت مامەتوۆتىڭ پوەتيكالىق مۇراسى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق جيناقتالىپ، جۇيەلەنە قويعان جوق. الاش ارداعىنىڭ شىعارماشىلىعىن تۇگەندەپ، ونى قازاق ادەبيەتىنىڭ تورىندەگى ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىنا قويۋ – بۇگىنگى  زامان عالىمدارىنىڭ پارىزى.

مانشۇكتىڭ رەسمي قۇجاتتارىندا اكەسىنىڭ ەسىمى «جيەنعالي» (ازان شاقىرىپ قويعان اتى – جەڭسىكالى) دەپ كورسەتىلەدى. ول – احمەتتىڭ اعاسى. مانشۇكتى التى جاسىندا – 1928 جىلى احمەت پەن ءامينا اسىراپ العان. جيەنعالي اعامىز اشارشىلىق جىلدارى قايتىس بولىپتى. سوندىقتان ءامينا مەن احمەت مانشۇكتىڭ تۋعان اتا-اناسىنداي بولعان. مانشۇك تە ولاردى تەك سولاي قابىلداعان.

مانشۇكتىڭ ەرلىك پەن قاھارماندىققا تولى ءومىرى كەڭەستىك پاتريوتيزم تۇرعىسىنىنان كەڭىنەن ناسيحاتتالدى. ال اياۋلى جاننىڭ شىققان تەگى، قيلى تاعدىرى، الاش رۋحىندا العان ءتالىم-تاربيەسى جايلى شىنايى عۇمىرناماسىن جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ماقسات ءتاج-مۇرات جازدى. بولاشاقتا مانشۇكتىڭ ساياسي كونيۋكتۋرادان ادا وسى ءومىربايانى باسشىلىققا الىنعانى ءجون.

س.بايىشەۆ ۇزىنسونار ماقالاسىنىڭ سوڭىندا: «م.اۋەزوۆ جولداستىڭ بۇل ءىرى قاتەلەرى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق جانە تاريحي ماسەلەلەرىن شەشۋگە ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرىپ وتىر»، – دەپ عاجايىپ ءسوز زەرگەرىن عىلىم مەن ادەبيەتكە عانا ەمەس، قازاق تىلىنە «ەلەۋلى نۇقسان» كەلتىردى دەپ كۇستانالايدى.

س.بايىشەۆ اۋەزوۆتىڭ عىلىم، ءبىلىم، ادەبيەت پەن ءتىل سالاسىنداعى «ورەسكەل قاتەلىكتەرىن» سانامالاپ شىققان سوڭ، ءوز ۇلتىنا اۋىز سالادى. ول ەشبىر ارتىق-كەمى جوق: «قازاق حالقى تۇتاس ۇلت بولىپ تەك وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، سوۆەت وكىمەتى تۋى استىندا بىرىكتى. وعان دەيىن قازاق حالقىندا ءتىل تۇتاستىعى، جەر تۇتاستىعى، ەكونوميكالىق تۇرمىس تۇتاستىعى بولعان ەمەس. دەمەك، قازاق حالقى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تۇتاس ءبىر ۇلت بولىپ بىرىگۋگە ۇلگەرە المادى»، – دەگەن كەز كەلگەن قازاقتىڭ جاعاسىن ۇستاتىپ، ەسىنەن تاندىراتىن قورىتىندى جاسايدى («سوتسياليستىك قازاقستان»، 1947 جىل، 14 ناۋرىز).

سوندا قالاي قازاقتا ءتىل تۇتاستىعى بولماسا 15 عاسىرداعى قازتۋعان مەن دوسپامبەتتىڭ جىرلارىن، ودان كەيىنگى قىزىل ءتىلدىڭ دۇلدىلدەرى: ارقاداعى – بۇحار جىراۋ، تەرىسكەيدەگى – شال اقىن، تۇستىكتەگى – مايلىقوجا، شىعىستاعى – دۋلات، باتىستاعى – ماحامبەت، جەتىسۋداعى – باقتىباي، ماڭعىستاۋداعى – ابىل، سىر بويىنداعى بازار جىراۋ جىرلارىن بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇر؟ ارينە، مۇنداي سۇراققا بايىشەۆ جاۋاپ بەرۋدى وزىنە مىندەت سانامايدى.

ساقتاعان بايىشەۆتىڭ كەساپات ماقالاسى جاريالانۋىنان تۋرا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن توڭكەرىسكە دەيىنگى ەڭ ۇلكەن ورىس ەنتسيكلوپەدياسى «بروكگاۋز-ەفروندا»: «يازىك كيرگيزوۆ (كازاحوۆ) سوحرانيل سۆوي پەرۆوناچالنىي، چيستو-تيۋركسكي حاراكتەر. نا ۆسەم وبشيرنوم پروسترانستۆە كيرگيزسكوي ستەپي يازىك كيرگيز-كايساكوۆ نە راسپاداەتسيا نا ديالەكتى: نا ۆولگە ي نا يرتىشە ون ودين ي توت جە»، – دەپ تازا تۇركىلىك تابيعاتىن ساقتاعان قازاق ءتىلىنىڭ تۇتاستىعىنا تاڭ-تاماشا قالادى («بروكگاۋز-ەفرون»، 1895 ج.، 29-توم، 105-بەت).

بايىشەۆكە سالساق، قازاقتا جەر تۇتاستىعى دا بولماعان ەكەن. سوندا ءبىز رەۆوليۋتسياعا دەيىن كىمنىڭ جەرىندە وتىرعانبىز؟

«قازاقتا جەر بولماعان، مەملەكەت بولماعان، قازاق ءتىلى بۇگىنگى كۇننىڭ  قاجەتىنە جارامايدى» دەگەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىر سوڭىمىزدان قالماي كەلە جاتقان جاداعاي، جالعان تەزيستەر وسىنداي پىكىرلەردەن باستاۋ العان. وكىنىشكە قاراي، سول كەزدەگى رەسپۋبليكانىڭ ەڭ جوعارعى بيلەۋشى ورگانى سانالاتىن – قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس ينستيتۋتى تۇجىرىمداعان وسىنداي ۇلتسىزدانۋعا باستايتىن تەزيستەر يدەولوگيالىق مەكەمەلەردىڭ باسشىلىققا العان نەگىزگى ۇستانىمى بولدى.

ءالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ ۇلگەرمەگەن س.بايىشەۆتىڭ كوپىرمە سوزدەرى كوبىكتەي جەڭىل بولعانىمەن، ونىڭ سالماعى ءزىل باتپانداي اۋىر ەدى. ماقالادا م.اۋەزوۆتىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق ەڭبەگى جوققا شىعارىلىپ، وعان رەسپۋبليكانىڭ عىلىمى مەن مادەنيەتى، ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا زيان كەلتىرىپ وتىرعان قاسكوي ادام رەتىندە باعا بەرىلدى.

جالپى اۋەزوۆتىڭ ومىرىندە ونىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان جاعداي ءتورت رەت ورىن الدى.

مۇنىڭ العاشقىسى 1930-32 جىلدارداعى اباقتىعا جابىلۋمەن باستالىپ، ءوزىن-ءوزى ايىپتاپ، كلاسسيكالىق شىعارمالارىنان باس تارتقان مالىمدەمە جاساۋمەن اياقتالدى.

ەكىنشى رەت 37-38 جىلدارداعى زوبالاڭ كەزىندە تالاي مارتە تەرگەۋگە الىنىپ، ازاپقا ءتۇسىپ، ءولىم اۋزىنان قايتادى.

بايىشەۆ ماقالاسىنداعى ساياسي سالماعى اۋىر ايىپتار جازۋشىنى ءۇشىنشى رەت جارقاباقتىڭ شەتىنە اپاردى. ويتكەنى ونىڭ سوڭىندا رەسپۋبليكاداعى بار بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان – ورتالىق پارتيا كوميتەتى تۇردى.

اۋەزوۆ جانۇشىرا تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەيدى.

سۇڭعىلا اۋەزوۆ ساقتاعاننىڭ مۇنداي ماقالانى ورتالىق كوميتەتپەن اقىلداسپاي جازباعانىن بىردەن بايقايدى. ويتكەنى ءدال وسى س.بايىشەۆ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ تۇرعاندا ول اۋەزوۆتىڭ «شەكارادا» دەگەن پەساسىن ماقتاپ، وعان تۇتاس بەت ارناعان. ءدال وسى س. بايىشەۆ 1946 جىلى قازاق اكادەميالىق تەاترىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا م.اۋەزوۆتىڭ «قوبىلاندى» پەساسىنا «قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ شەدەۆرى» دەگەن باعا بەرگەن. بۇرىن تىلەۋقور بولىپ كەلگەن جاس عالىمنىڭ  جىل وتپەي جاتىپ وسىنشاما بۇزىلۋىنىڭ ار جاعىندا رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى م.ابدىحالىقوۆ تۇرعانىن تالاي تارتىسقا تۇسكەن اۋەزوۆ اڭعارماي قالعان جوق.

اۋەزوۆتەي وداقتىق دەڭگەيدە تانىلىپ، ماقتالىپ، دارىپتەلىپ جۇرگەن ۇلكەن قالامگەرگە حاتشى ابدىحالىقوۆتىڭ تا شاماسى جەتىڭكىرەمەيتىن. ول بۇل ناۋقاندى قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى باسشىسى، قايتكەن كۇندە ستالينگە جاعىنىپ قالۋدى كوزدەگەن جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن جۇزەگە اسىردى.

ستالينگە حات

س.بايىشەۆتىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ رەسمي ورگانىندا شىققان ماقالاسى وزىنە ەندىگى جەردە رەسپۋبليكا اۋماعىندا بارار جەر، باسار تاۋ قالماعانىن كورسەتىپ، جازۋشىنى ءبىرجولاتا تۇيىققا تىرەيدى. شەگىنەرگە جەر قالماعان م.اۋەزوۆ ومىرىندە تۇڭعىش رەت «حالىقتار كوسەمى» ءستاليننىڭ وزىنە حات جازۋعا وتىرادى.

حات: «تياجەلوە وبۆينەنيە، ۆوزۆەدەننوە نا موە يميا نا سترانيتساح كازاحسكوي رەسپۋبليكانسكوي گازەتى «سوتسياليستىك كازاحستان» وت 14 مارتا س.گ. ۆ ستاتە  ت. بايشەۆا، – سۆەلو ۆسيۋ مويۋ 30-لەتنيۋيۋ پەداگوگيچەسكۋيۋ دەياتەلنوست ۆ ۆۋزاح كازاحستانا ك سيستەماتيچەسكوي، ۋپورنوي، انتيسوۆەتسكوي سۋششنوستي، – دەپ باستالىپ، – وبراششايۋس ك ۆاشەمۋ سپراۆەدليۆومۋ ي ۆىسشەمۋ سۋدۋ وتتسا ي درۋگا سوۆەتسكيح پيساتەلەي، سوۆەتسكيح ۋچەنىح س پروسبوي پوموچ رەابيليتيروۆات مويۋ دەياتەلنوست»، – دەپ ستاليننەن ادىلدىك-تەڭدىك سۇرايدى.

م.اۋەزوۆ بۇدان ارى قاراي ءوزى جازعان 20-دان استام پەسانىڭ تەڭ جارتىسى وسى زامانعى كەڭەس تاقىرىبىنا ارنالعانىن، پروزايك رەتىندە ونداعان اڭگىمە، پوۆەستەر جاريالاعانىن، ونىڭ ىشىندە اباي تۋرالى رومان-تريلوگيا (جازۋشى كىتاپ جانرىن وسىلاي اتاعان) جازىپ جاتقانىن باسا كورسەتىپ، كىتاپقا: «يمەيۋششەگو سۆوەي وسنوۆنوي يدەەي پوكاز گلۋبوكوگو يستوريچەسكوگو ۆليانيا رۋسسكوي كۋلتۋرى نا كازاحسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ ۆ ءحىح ۆەكە»، – دەگەن سيپاتتاما بەرەدى.

ودان كەيىن اتالعان روماننىڭ ماسكەۋدە، ورىس تىلىندە باسىلىپ شىعىپ، عىلىمي جانە ادەبي جۇرتشىلىقتىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولعاندىعىنا توقتالىپ وتەدى. ستالين جاقسى بىلەتىن اتاقتى كەڭەس دراماتۋرگتەرى افينوگەنوۆ، پوگودين، ترەنەۆ، پرۋت، كرون پەسالارىن، الەمدىك جانە ورىس كلاسسيكاسىنان شەكسپير مەن گوگولدى اۋدارعانىن دا اتاپ كورسەتەدى.

اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ءبىلىم-بىلىگىنەن دە حابار بەرىپ، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەنى، پروفەسسور، اكادەميك ەكەندىگىنە دە كوسەمنىڭ نازارىن اۋدارادى.

ءستاليننىڭ الدىنا حاتى جەتە قالعان جاعدايدا وعان قوسىمشا رەتىندە ءوزى تۋرالى تولىق اقپاراتتىڭ قوسا تىركەلەتىنىن بىلگەندىكتەن وتكەن كەزەڭدە جىبەرگەن «قاتەلىكتەرىن» دە اشىق مويىنداپ: «يا يمەل كرۋپنىە پوليتيچەسكيە وشيبكي، زابلۋجدەنيا ۆ پروشلوم، يا ودولەل گرۋبىە وشيبكي سۆوەي مولودوستي ي ۆ 1932 گودۋ، ۆ زاياۆلەني نا سترانيتساح كازاحسكوي رەسپۋبليكانسكوي پەچاتي، وسۋديل سۆوي پوليتيچەسكيە زابلۋجدەنيا ي تۆەردو ۆستال نا پۋت سوۆەتسكوگو پيساتەليا، سوۆەتسكوگو ۋچەنوگو»، – دەپ ونى دا شەگەلەپ وتەدى.

ستالين «ورەل ۆوستوكا» دەپ كوتەرمەلەپ وتىرعان رەسپۋبليكا باسشىسى ج.شاياحمەتوۆتىڭ ءادىل كوممۋنيست ەكەنىن ايتۋدى ۇمىتپاي، «ون سپراۆەدليۆو كريتيكۋيا موي نەدوستاتكي، تاكجە ۋپوميانۋل ي و موەي پولەزنوي دليا كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى... ي ناۋكي دەياتەلنوستي ي وبەكتيۆنو، پراۆيلنو پرەدياۆليال منە ترەبوۆانيا وبششەستۆەننوستي»، – دەپ رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمى باسشىسىنىڭ وزىنە قاتىستى پىكىرى نەگىزىنەن دۇرىس ەكەنىنە نازار اۋدارادى. اۋەزوۆ مۇنى حاتى ستاليننەن قانداي بۇرىشتامامەن شىقسا دا، ءبىر داناسى مىندەتتى تۇردە شاياحمەتوۆكە كەلەتىنىن بىلگەن سوڭ كوز قىلىپ جازعان.

ارى قاراي س.بايىشەۆتىڭ حاتى ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات جونىندەگى حاتشىسى ابدىحالىقوۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جازىلعانىن اتاپ كورسەتىپ، ونىڭ يدەولوگيالىق جۇمىستاردا جىبەرگەن ءوز قاتەلىكتەرىنىڭ ءبارىن پارتيادا جوق اۋەزوۆكە اۋدارعىسى كەلەتىنىن زور قىنجىلىسپەن باياندايدى.

شىندىعىندا، ەگەر م.اۋەزوۆ 30 جىل بويى كەڭەستىك ساياساتقا قارسى كۇرەس مايدانىن اشىپ كەلسە، سونىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان پارتيا مەن ونىڭ ورتالىق كوميتەتى «ايعا باتا جاساپ وتىرعان با» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

مۇحتار اۋەزوۆ جان ازابى مەن كۇيزەلىسكە تولى حاتىندا حاتشى ابدىحالىقوۆتىڭ بەس جىل بويى ءوزىنىڭ قىر سوڭىنا ءتۇسىپ العانىن، ءاربىر شىعارماسى رەسپۋبليكا مەن وداقتىق دەڭگەيدە جوعارى باعالانعان سايىن ورشەلەنە قۋعىنداۋعا كوشكەنىن اشىنا جازادى.

حاتتىڭ سوڭىندا: «زنايا ي پومنيا وكازىۆاەموە ۆامي زابوتليۆوە ۆنيمانيە منوگيم سوۆەتسكيم پيساتەليام ۆ تاكيە ترۋدنىە سلۋچاي ۆ يح جيزني، ا تاكجە حرانيا نەپوكولەبيمۋيۋ ۆەرۋ ۆ تو، چتو ي ۆ داننوم سلۋچاە ۆاش سپراۆەدليۆىي سۋد پوموجەت منە، كازاحسكومۋ پيساتەليۋ پيسات لۋچشە، ستات ۆىشە توگو ۋروۆنيا تۆورچەسكوي دەياتەلنوستي»، – دەگەن سوزدەرمەن ءستاليننىڭ «ءادىل سوتىنا» جۇگىنەدى.

م.اۋەزوۆتىڭ كوپتومدىقتارىندا بۇل حاتتىڭ جازىلعان جىلى عانا كورسەتىلىپ، ايى مەن كۇنى اجىراتىلمايدى. دەگەنمەن، ونى 1947 جىلدىڭ مامىر-ماۋسىم ايلارى دەپ شامالاۋعا بولادى.

حات جازىلعان كەزدە ستالين ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىن جاس كۇشتەرمەن تولىقتىرىپ، يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىلىققا 40-تان اسقان م.ا.سۋسلوۆتى تاعايىنداعان بولاتىن.

بيۋروكراتيانىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا جاڭادان كەلگەن شەنەۋنىك وزىنە دەيىنگى لاۋازىم يەسىنىڭ شەشىمدەرىنە سىن كوزبەن قاراپ، ءوز پىكىرى مەن ۇستانىمىن ورنىقتىرۋعا تىرىسادى. سۋسلوۆ كەلگەن سوڭ جدانوۆتىڭ باستاماسىمەن اسىعىس قابىلدانعان قاۋلى مەن جەر-جەردە ەكپىندەتە وتكىزىلىپ جاتقان ساياسي ناۋقاننىڭ قارقىنى باسەڭدەي تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە سول ۋاقىتتا اۋرۋ مەڭدەگەن جدانوۆتىڭ ءوزى دە ءولىم حالىندە ەدى.

بۇل – م.سۋسلوۆ ءالى كەڭەس وداعى يدەولوگيا سالاسىنىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن جەكە-دارا قولىنا ۇستاعان «سۇر كاردينالعا» اينالا قويماعان كەز.

ءستاليننىڭ الدىنان شىققان حات جاس حاتشى سۋسلوۆقا كەلىپ تۇسكەن سىڭايلى. ول لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، ورىس جانە كەڭەس كلاسسيكاسىنىڭ ۇلكەن اۋدارماشىسى، ءوز قاتەلىكتەرىن اشىق مويىنداپ، جاڭا زامان تاقىرىبىنا قالام تارتۋعا كىرىسكەن، كەڭەس ادەبيەتى مەن عىلىمىنىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولىپ ۇلگەرگەن، وداقتىق باسىلىمداردا كەڭىنەن تانىمال م.اۋەزوۆتەي بولاشاعى زور تۇلعانى سىرتقا تەپپەي، قولداۋعا شاقىرعان. بۇدان كەيىن قازاقستاندا اۋەزوۆتى قۋدالاۋ ۋاقىتشا بولسا دا تىيىلىپ، 1947 جىلى باسىلۋى كەيىنگە شەگەرىلە بەرگەن «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابى جارياعا جەتەدى. بۇل كەزدە اۋەزوۆكە تىرناعىن باتىرعان حاتشى ابدىحالىقوۆ قىزمەتىنەن الىنىپ، ونىڭ ورنىنا جازۋشىمەن ەجەلدەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان ءىلياس وماروۆ كەلەدى.

«اباي» رومانىنىڭ ەكى تومى 1948 جىلى قاتارىنان قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە الماتى جانە ماسكەۋ باسپالارىنان شىعىپ، رەسپۋبليكالىق جانە وداقتىق دەڭگەيدە ۇلكەن ماداقتاۋعا يە بولادى.

م.اۋەزوۆ بۇدان كەيىن دە سۋسلوۆپەن جاقسى بايلانىستا بولعان. ول 1951 جىلى جەلتوقساندا سۋسلوۆقا جازعان حاتىن ەسكى تانىستارعا ءتان «دوروگوي ميحايل اندرەەۆيچ» دەگەن سوزدەردەن باستاپ، حاتتا باياندالاتىن تاقىرىپقا كوشكەندە «كاك يزۆەستنو ۆام» دەپ ماسەلەنىڭ جاي-جاپسارىن ونىڭ جاقسى بىلەتىنىنە نازار اۋدارادى. ءتىپتى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ج.شاياحمەتوۆ ءوزىنىڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالاسىندا «اباي» رومانىنىڭ كەيىنگى تولىقتىرىلعان نۇسقاسىنا «لايىقتى، ءادىل باعاسىن» (دولجنوي، سپراۆەدليۆوي وتسەنكي) بەرمەي وتىرعانىنا شاعىم ايتۋعا دەيىن بارادى. اۋەزوۆ مۇنى حات جازىپ وتىرعان ادامىنا سەنگەندىكتەن، ارقا سۇيەگەندىكتەن ايتقان. جالپى م.اۋەزوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتى، م.سۋسلوۆپەن اراقاتىناسى، ونى ستاليندىك، لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنۋ بارىسىنداعى ءتۇرلى شىرعالاڭدار ادەبيەتتانۋشى، تاريحشى عالىمدار تاراپىنان رەسەي مۇراعاتتارى نەگىزىندە تۇبەگەيلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

قىرىق سەگىزىنشى جىل م.اۋەزوۆ ءۇشىن بەرەكەلى جىل بولدى. «اباي» رومانىنىڭ 2 تومى ورىس تىلىندە الماتى، ماسكەۋ باسپالارىنان مول تيراجبەن باسىلىپ شىققان سوڭ، قوس توم بىرىكتىرىلىپ، ءۇشىنشى رەت ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. بۇل ۇسىنىستى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى دا قولداپ، رومانعا سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىسى رەتىندە باعا بەرەدى.

التىن بالا – مۇراتاي

...تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان وسىنداي قىستالاڭ زاماندا ۇلى جازۋشىنىڭ مەيىربان جۇرەگى مەركىدەگى التىن بالاقايى – مۇراتاي دەپ سوعىپ تۇردى. جازۋشىنىڭ سول جىلداردا فاتيماعا جازعان حاتتارى وسىنى كورسەتەدى.

قىرىق التىنشى جىلدىڭ سوڭىندا جازىلعان حاتتا: «مۇراتايىڭ جاقسى بولىپ ءوسسىن. مەنى ويلاپ «قاشان اعام كەلەدى» دەپ جۇرگەنىنە قاتتى ىرزامىن، ءىشىم اسا قۋانىپ جىلايدى. مەنەن كوپ-كوپ سالەم ايت، كوپ-كوپ ءسۇيدىم. جاقسى كوزىنەن، شولاق مۇرنىنان، تومپيعان اۋزىنان كوپ ءسۇيدىم دەپ ايتتى دە»، – دەپ جاسى ۇشتەن ەندى اسقان ۇلىن اينالىپ-تولعانادى.

قازاقستاننىڭ شىعىسىندا ءالى كۇنگە دەيىن اكەسىن «اعا»، اناسىن «تاتە» دەپ ايتۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. ءوزىمىز دە سولاي دەپ وستىك. مۇحاڭ دا فاتيماعا مۇراتتىڭ كىشكەنتاي كەزىندە جازعان حاتتارىندا ءوزىن «اعا»، ال فاتيمانى «مۇراتايدىڭ تاتەسى» دەپ وتىرعان.

باسىنا ءىس تۇسكەن، جىل بويىنا قۋدالاۋعا ۇشىراعان 47 جىلى فاتيماعا ءۇش حات جازعان. مازمۇنىنا قاراعاندا بۇل كەزدە حات-حابار تەزىرەك جەتۋى ءۇشىن كوبىنەسە اشىقحات-وتكرىتكالاردى پايدالانعانعا ۇقسايدى.

ءوزى قۋعىندا جۇرسە دە، ۇلكەن جۇرەك مۇراتاي دەپ سوعۋىن توقتاتپايدى. التىن ۇلدىڭ تاربيەسى مەن ونىڭ كىشكەنتاي اعاسى بولاتپەن اراقاتىناسىن نازارىندا ۇستاۋعا تىرىسادى. ول: «مۇراتاي انەۋكۇنگى ايەلدەن تاربيەلەنە مە، جوق پا؟ بىراق تىڭدا، ونى جاقسى كورمەيدى دەپ ەڭ، ول حابار ماعان جاقپاپ ەدى. بۇل كۇندە قالاي؟ ونان سوڭ بولاتتىڭ كىشكەنە ءىنىسىن مازاقتاۋى قىزعانۋى بولار. ونداي جاعىن سەن جاقسى باعىپ، تىيىم سالىپ جۇرسەڭشى. مۇراتايدى مەن ارقىلى رەنىشكە بەرگىزۋ سەنىڭ دە ونشا قىزىق كورەتىن ءىسىڭ بولماس»، – دەپ ۇلىنىڭ شەتقاقپاي كورمەي، ەركىن ءوسۋى ءۇشىن شىر-پىر بولىپ اراعا تۇسەدى.

كىتاپتارى شىقپاي، جۇمىسى ماندىماي جاتسا دا قارجى-قاراجات جاعىنان كومەكتەسۋدى ۇمىتپاي: «اي سايىن ەكى مىڭدى جەكە جىبەرىپ ءجۇرمىن، ول ءوز بەتىنە. ازىرشە ءسويتىپ 20 مىڭنىڭ ەسەبىنە 5900 جىبەردىم. ەندى 14 مىڭ بار. سونى كۇزگە شەيىن بولەك ۇستا. ءۇي الاسىڭ با، پاتەر الاسىڭ با، سونىڭا ارنا»، – دەپ جازادى. بۇدان ۇعاتىنىمىز: مۇحاڭ فاتيماعا بەرەتىن كومەك مولشەرىن ۇلعايتىپ، ونى جىلىنا 20 مىڭعا دەيىن جەتكىزگەن. بۇل – سول زامان ءۇشىن قوماقتى قاراجات.

قىرىق جەتىدە جازىلعان ەكىنشى حاتتا: «مۇراتاي تۋرالى جازعاندارىڭا قاتتى ىرزامىن. كوپ قىزىعىپ قايتا-قايتا وقىدىم. مەنىڭ مۇراتىم، جاقسى بالام بولادى دەگەن زور سەنىمدەمىن. مەن تۋرالى ويلايتىنى، سويلەپ جۇرەتىنى قانداي جاقسى. بيىل دا امانشىلىق بولسا اپاڭ ەكەۋىڭ ماعان كەلىپ كورىسەسىڭدەر»، – دەپ جازادى.

حات مازمۇنىنا قاراپ فاتيما كەيدە ءوزى، كەيدە مۇحاڭ «اپاڭ» دەپ وتىرعان حۇپپيجامال ارقىلى كىشكەنتاي مۇراتتى الماتىعا اكەلىپ، اكەسىمەن جولىقتىرىپ وتىرعان. وسى حاتتا مۇحاڭ: «ماسكەۋدەن قايتاردا تەلەگرامما سوعامىن. مەنى لۋگوۆويدان توسىپ الاسىڭدار. مەن سوندا مۇراتقا كوپ بازارلىق اكەلەمىن. مۇراتايعا ءۇش دوڭگەلەكتى ۆەلوسيپەد پە، جوق ەكى دوڭگەلەكتى ۆەلوسيپەد كەرەك پە، وسىنى مەن ءبىلىپ العانىم ءجون»، – دەپ جازادى. بۇدان اڭعاراتىنىمىز: مۇحاڭ ماسكەۋگە تەمىرجول ارقىلى ارى وتكەن، بەرى وتكەندە مەركىدەگى فاتيماعا دا سوعىپ وتىرعان.

ءۇشىنشى حاتتا مىنانداي جولدار بار: «سول تەلەگرام بۇدان بەرىلگەنىنەن كەيىن ءبىر جۇمادان سوڭ ۇيلەرىڭە تەلەفون سوعىپ ەم، ايەل بالالاردىڭ ءبىرى سويلەستى. يلفا عوي دەدىم».

سوعىستان كەيىن تۇرمىس تۇزەلە باستاعان شاقتا فاتيمانىڭ مەركىدەگى ۇيىنە مۇحاڭ تەلەفون ورناتقىزعان. ول زاماندا اۋىلدىق جەردە ۇلكەن باستىقتاردىڭ ۇيىندە عانا بولاتىن تەلەفوننىڭ فاتيمانىڭ دا ۇيىنە تارتىلۋى قامقور اكەنىڭ مۇراتايدىڭ داۋىسىن ەستىپ، بىلدىرلاعان ءسوزىن تىڭداپ، جاي-كۇيىنەن جىلدام حابار الۋ ءۇشىن جاسالعان دەپ شامالايمىز.

مەيىربان اكە ۇلىنىڭ ءاربىر تابىسىنا قۋانىپ، فاتيما حاتىنداعى: «شومىلامىز، بالىق اۋلايمىز. مۇراتاي ءبىر نارسە جازىپ ءجۇر» دەگەن حابارلاردىڭ ءبارى كوڭىلگە جايلى، جاقسى تيەدى»، – دەپ بالاسىنىڭ ءار تابىسىنا شات-شادىمان بولادى.

كۇندەر سىرعىپ، ايلار ارالاتىپ قىرىق سەگىزىنشى جىل كەلگەندە مۇرات بەس جاسقا تولىپ، التىعا اياق باسادى. ارنايى جالداعان تاربيەشىنىڭ كومەگى، ۇستاز-اناسىنىڭ باقىلاۋىمەن «الىپپەنى» ۇيرەنۋگە كىرىسەدى. سوندىقتان مۇحاڭ اقپاننىڭ العاشقى كۇندەرىندە فاتيماعا جازىلعان حاتىنىڭ سوڭىندا ۇلىنا ارنالعان قوسىمشانى تىركەيدى. ارينە، ونى بەس جاسار بالا اجىراتىپ وقي المايتىنى بەلگىلى، بىراق اناسىنىڭ كومەگىمەن ءتۇسىنىپ، اكەسىنىڭ وزىنە ارنايى حات جازعانىنا مارە-سارە بولاتىنى انىق. بۇل جولى ەلجىرەگەن جۇرەكتەن شىققان ەمىرەنگەن اكەنىڭ ەگىلىپ-توگىلۋىن تۇتاس كەلتىرەيىك: «مۇراتاي! اينالايىن، التىن بالام. ءتىلى ءتاتتى، ءوزى ءتاتتى مۇراتايىم. سەن مەنى ساعىندىڭ با، مەن سەنى كوپ ويلاپ، كوپ ساعىنام. قاشان تاعى كورەر ەكەم دەپ ويلايمىن. ەندى كورگەندە مۇراتايىم ماعان تاعى قانداي اندەر ايتىپ بەرەر ەكەن دەپ ويلايمىن. سەن ءاندى جاقسى ايتۋشى ەدىڭ. وسى كۇندە ءتىپتى كوپ ولەڭ، ەرتەگى بىلەتىن شىعارسىڭ. ۇيرەنە بەر. ەڭ بولماسا، حارىپتەر ۇيرەن. تاتەڭە ايتىپ، ماعان ءوزىڭ دە حات جاز. ال بەتىڭنەن، كوزىڭنەن ءسۇيدىم. حات جازعاڭ اعاڭ».

بۇل – كەڭپەيىل اكەنىڭ ۇلىنا – تەك وزىنە ارناپ جازعان تۇڭعىش حاتى. ونىڭ مازمۇنىنان ءبىز بالا تاربيەسىنە قاتىستى ۇلى جازۋشىنىڭ ۇستانىمدارىن بايقايمىز.

اۋەزوۆ كىشكەنتاي ۇلىن ەرتەگىنى كوبىرەك بىلۋگە ىنتالاندىرادى. ۇلتتىق تاربيە مەن حالقىن ءسۇيۋدىڭ نەگىزى قازاق ەرتەگىلەرىندە ەكەنىن جاقسى بىلەتىن فولكلوريست عالىم بالاسىنىڭ ۋىزعا جارىپ ءوسۋىن قالايدى.

ولەڭ، تاقپاق ايتۋ دا بالانىڭ ءتىلىن ۇستارتىپ، جادىن كۇشەيتەدى. ويتكەنى ءوزى دە كەزىندە اۋىل مولداسىنان وقىعاندا اراب ءالىپبيىن «ءالىپسىن – ءا» دەپ اندەتىپ وقىپ ۇيرەنگەن. ارىپتەردى ولەڭدەتىپ وقۋ – اعىلشىن تىلىندە ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىلاتىن ءتاسىل. ونىڭ ۇستىنە ءان ايتۋ بالانىڭ مۋزىكالىق قابىلەتىن اشادى. اۋەزوۆ وسىنىڭ ءبارىن ءار سوزىنە كوپ ماعىنا سىيدىرىلعان حاتىندا كىشكەنتاي ۇلدىڭ كوكىرەگىنە قۇيىپ وتىر.

اۋەزوۆتىڭ حاتىنداعى اقىل-كەڭەس ۇلتتىق پەداگوگيكانىڭ وزەگى ىسپەتتەس. بالا ءوز بەتىنشە حات جازا الماسا دا، تاتەسىنىڭ كومەگىمەن وعان بەيىمدەلە بەرۋى كەرەك. بۇل كىشكەنتاي مۇراتتى ىنتالاندىرىپ قانا قويمايدى، اكەسىنە ودان ءارى جاقىنداتا تۇسپەك.

ارادا ءبىر اي وتكەندە – 1948 جىلدىڭ 23 ناۋرىزىندا مۇحاڭ ۇلىنا ءوز قولتاڭباسىمەن «ابايدى» سىيلايدى.

مۇرات اۋەزوۆ وتباسىلىق مۇراعاتىنداعى ەڭ قىمبات مۇلىك رەتىندە 75 جىل بويى ساقتاپ كەلە جاتقان بۇل قولتاڭبادا اق پەيىلدى اكەنىڭ: «مۇراتاي مەن ونىڭ تاتەسىنە. مۇراتاي ازامات بوپ ەرجەتىپ اعاسىنىڭ وسى ەڭبەگىن ءوزى وقىپ ۇعىناتىنداي بوپ ءوسسىن دەگەن تىلەكپەن سىيلادىم. اعاڭ»، – دەگەن سوزدەر جازىلىپ، جازۋشىنىڭ كوزگە وتتاي باسىلاتىن قولى قويىلعان.

جۇمىسى ورگە باسىپ، باسىنا تونگەن قاۋىپ بۇلتى سەيىلىپ، «ابايدىڭ» قوس تومى بىردەي ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتقان كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى 1948 جىلى مۇحاڭ فاتيماعا 4-5 حات جازعان. بارلىق حاتتاردان جازۋشىنىڭ جايدارى كوڭىل اۋانى اڭعارىلادى.

ماۋسىمنىڭ باسىندا جازىلعان حاتتا دا مۇراتايعا ارنالعان قوسىمشا بار. ول: «اينالايىن مۇراتايىم! سەن تاتەڭە ەرىك بەرمەي، ماعان حات جازعىزعانىڭا مەن سونشا قۋانامىن. سەن اقىلدى بولىپ كەلەسىڭ. اعاڭدى ويلاعانىڭ سول اقىلدى بولعاندىعىڭنان. ەندى بۇدان بىلاي ازداپ ساباق تا وقي بەرۋ كەرەك. تاتەڭ ساعان جەڭىل، جەڭىل كىتاپتار وقىپ بەرەتىن بولسىن. ءوزىڭدى كورۋگە اسىقپىن، وسى كۇندە ۆەلوسيپەدتەر دە بار بولسا كەرەك. ەندى سەن كەلگەندە ەكەۋمىز سول ۆەلوسيپەدتى قارايمىز... دەگەنىڭ ءازىر قولدان كەلمەيتىن ماسەلە. ونى كەلىپ الىپ ىزدەسپەسەڭ، باسقا مۇمكىندىك جوق. ازىرگە حوش، مۇراتاي، ءوزىڭدى ءسۇيدىم»، – دەپ جازادى.

بايقايسىز با، جازۋشىنىڭ العاشقى حاتىنداعى «تاتەڭە ايتىپ، ماعان ءوزىڭ دە حات جاز» دەگەن كەڭەسى ناتيجە بەرگەن. سوڭعى حاتتى مۇرات تاتەسىنە ەرىك بەرمەي وتىرىپ ءوزى جازدىرعانعا ۇقسايدى.

العاشقى حاتتاعى «سەن مەنى ساعىندىڭ با؟» دەگەن سۇراۋ دا كىشكەنتاي مۇراتتى «اعاسىن ويلاۋعا» جەتەلەگەن. مۇنىڭ الدىنداعى «ەڭ بولماسا حارىپتەر ۇيرەن» دەگەن اقىلى دا بوس كەتپەگەن سىڭايلى. بۇل جولى جازۋشى تاپسىرما اياسىن كەڭەيتە ءتۇسىپ، «ساباق تا وقي بەرۋ كەرەك» دەپ ءبىلىم الەمىنە قاراي جول سىلتەيدى. ۆەلوسيپەدتى بىرلەسىپ قاراۋ تۋرالى اڭگىمە دە مۇراتايىن الماتىعا كەلتىرۋدىڭ كەزەكتى امالى دەپ شامالايمىز.

سوڭعى حاتتىڭ فاتيماعا ارنالعان بولىگىندە ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قاۋىپتى جايدىڭ شەت-جاعاسىن شىعارىپ: «ءبىر عانا جايسىز نارسە بار، مەنىڭ جۇرەگىم ناشارلاپتى. كوميسسيا قاراپ، مەنى كاۆكازعا قۋىپ جاتىر»، – دەيدى. بۇل – 1947 جىلعى تولاسسىز قۋعىن-سۇرگىننىڭ جۇرەككە تۇسكەن سالماعىنان بولعان سىرقات. «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ، قياناتشىل دۇنيەدەن. قايتىپ امان قالسىن ساۋ، قايتقاننان سوڭ ارنەدەن»، – دەپ دانىشپان اباي ايتقانداي، ءدال وسىنداي جۇرەككە تۇسكەن جاماۋلار مەن قيانات-زۇلىمدىقتار الىپ جۇرەكتى بىرتىندەپ السىرەتە بەرگەن.

قىرىق سەگىزدىڭ قاراشاسىندا جولدانعان حاتتا ءوزىنىڭ مول قاراجات جىبەرگەنىن ايتا كەلىپ: «مەيرام تۇسىندا مۇراتاي اقشالى بولسىن. ءوزىن قاتتى ساعىندىم. قانداي بولىپ ءوسىپ قالدى ەكەن؟ نەمەنە قىزىق ولەڭدەر، سوزدەر ايتادى ەكەن؟ بويى دا ءوسىپ، اقىلى دا ءوستى مە ەكەن دەپ كوپ ويلايمىن. مەيرام ارتىندا بولسىن – ءبىر جۇماعا كەلىپ قايتساڭدار تەرىس بولماس ەدى. مەن مۇراتايمەن ءبىراز بىرگە بولار ەم. وعان دا جاقسى بولار ەدى»، – دەپ ۇلىن ساعىنعان دارحان جۇرەكتىڭ بار جىلۋىن اق قاعازعا توگەدى. وسى حاتتىڭ فاتيماعا ارنالعان بولىگىندە: «دوكتورلار جۇرەگىڭ شارشاپ قالعان ەكەن دەيدى»، – دەپ تاعى دا جۇرەگىنىڭ سىر بەرىپ جۇرگەنىنەن حابار ەتەدى.

ءبىز تاقىرىپ اياسىنان شىقپاۋ ءۇشىن جازۋشى حاتتارىنىڭ مۇراتقا قاتىستى تۇستارىنا كوبىرەك نازار اۋدارعانىمىزبەن، وندا فاتيمانىڭ وزگە ۇلدارىنا دا اۋەزوۆتىڭ ۇدايى كوز قىرىن سالىپ، قامقورلىق جاساعانى تۋرالى ماعلۇماتتار جەتەرلىك. سوڭعى حاتتا: «ازاتتى وقىتاتىن پروفەسسوردىڭ ءبىرى مەنىمەن تانىس ەدى. وقۋدى جاقسى ىنتامەن وقيتىن سياقتى. پروفەسسورعا جايىن ۇعىندىردىم. تۇسكەن ءبولىمى جاقسى ءبولىم، دۇرىس تاڭداعان سياقتى»، – دەگەن جولدار بار. بۇل كەزدە فاتيمانىڭ ءبىلال سۇلەەۆتەن تۋعان ۇلى ازات 18-گە تولىپ، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەن.

اۋەزوۆتىڭ التىن بالاقايى مەركىنىڭ سۋىنا باتىپ كەتە جازداعاندا مۇراتايدى تۋرا كەلگەن اجالدان اراشالاپ قالعان ازات اعاتايى ەدى. بۇدان مۇحاڭنىڭ حاباردار بولعان-بولماعانى بىزگە بەيمالىم، بىراق وسى وقيعا مۇرات اعامىزدىڭ كەيىنگى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ايتىلادى. ءبىز مۇنى فاتيمانىڭ ءار اكەدەن تۋعان ۇلدارىن ءوزارا باۋىرمالدىققا شاقىرعان تاربيەسىنىڭ شاپاعاتى دەپ بىلەمىز.

مۇحاڭ ازاتقا تۋعان اكەسىندەي قامقورلىق جاسادى، بىراق ول وقۋ بىتىرگەن 50-جىلدارى كەڭەس وداعىندا تۇركولوگياعا، ونىڭ ىشىندە قازاق، تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قاراقالپاق حالىقتارىنا ورتاق ەپوستار – باتىرلار جىرىنا دەگەن شابۋىل ءورشىپ تۇردى. سوندىقتان ازاتقا ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە جيناقتاعان مول ءبىلىمىن سول زاماندا تولىعىمەن تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ قاجەتىنە جاراتۋعا مۇمكىندىك تۋمادى.

بەلگىلى جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەك ازات تۋرالى ەسسەسىندە ولجاستىڭ اتاقتى «از ي يا»-سىن جازۋعا ىلىك بولعان يدەيانى سۇلەەۆ بەرگەن دەگەن دەرەكتى العا تارتادى. بۇل ولجاس اعامىزعا دا، قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن وياتۋعا دەم بەرگەن ونىڭ «از ي يا»-سىنا دا كولەڭكە تۇسىرمەسە كەرەك. اكەسىنە تارتىپ تۋعان ازاتتاي اق جۇرەك ازاماتتىڭ ۇلتتىڭ جوعىن جوقتايتىن تىڭ يدەيالارىن دوستارىمەن جومارتتىقپەن بولىسە بىلگەن جايساڭدىعىن تانىتادى.

قاراشانىڭ ورتاسىندا مۇحاڭ فاتيماعا تاعى ءبىر حات جولداپ: «مۇراتايدى جىبەرگەنىڭە كوپ راحمەت ايتتىم. باسىندا ويدا-جوقتا ءتۇن ورتاسىندا كەلگەندە ءجونىن ۇعا الماي، بۇ نە بوپ قالدى ەكەن دەپ قالىپ ەم. بىراق ارتىنان بۇل جىبەرىسىڭدى اسا جاقسى ۇعىندىم دا، جاقسى باعالادىم. بۇنداعى ەرنار دەگەن كىشكەنە ءىنىسى ۇيدە شەشەسى جوق بولعان سوڭ باسسىزداۋ، تەنتەكتەۋ ەدى. ەكەۋى بىردە تاتۋ، بىردە قاعىسىپ ءجۇردى. مەن ەكەۋىنە دە «سەندەر ءبىر تۋعانسىڭدار، ەكەۋىڭ دە مەنىڭ بالامسىڭ، ەكەۋىڭ تاتۋ بولساڭ، جاقسى كورەم، ءبىر-ءبىرىڭدى جاقسى كور»، – دەپ كوپ ايتتىم. بىرگە سۋرەتكە تۇستىك، جاقىندا ءازىر بولعان سوڭ جىبەرەمىن»، – دەپ جازادى.

ءبىر عاجابى فاتيما بۇل سۋرەتتى ۇقىپتىلىقپەن ساقتاپ، كەيىن مۇراتقا تابىستاعان. مۇرات اۋەزوۆتىڭ وتباسىنىڭ مۇراعاتىندا ۇزاق جىلدار ساقتالعان فوتو ونىڭ «ءدىلىم» اتتى كىتابىندا جاريالاندى. كىتاپتى قۇراستىرۋشىلار ونىڭ داتاسىن «1950 جىل» دەپ جاڭساق كورسەتكەن. ءدالى – 1948 جىلدىڭ 17 قاراشاسى.

كەلەسى داتاسى كورسەتىلمەگەن حاتتى 1948 جىلى جازىلعان دەپ شامالاۋعا بولادى. وندا مۇحاڭ: «ازاتتى كورەمىن. ايتقاندارىڭ دۇرىس، قولدان كەلگەن جاردەمدى ەتەمىن»، – دەپ جازادى. اڭگىمەدە ازاتتىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن كەزى تۋرالى ءسوز بولىپ تۇر. دەمەك، بۇل 1948 جىل. وسى حاتتا: «مىناۋ مۇراتايمەن تۇسكەن سۋرەتتەرىمىز. مۇرات كۇلىڭكىرەپ تىنىش تۇرماپ ەدى، ونشا جاقسى تۇسپەپتى. وزىنە تولىق ۇقساڭقىراماي شىعىپتى، جالپى، جامان سۋرەت ەمەس. اعاسى مەن ءىنىسى ەرناردان وعان ەستەلىك بولسىن»، – دەلىنگەن.

ءسوز زەرگەرىنىڭ ءوز شىعارمالارىندا ادام مەن تابيعاتتىڭ جوپشەڭدى ادامنىڭ كوزىنە تۇسە بەرمەيتىن كوركەم ساتتەرىن قاعىپ الىپ، قۇبىلتا جازاتىن شەبەرلىگىنە ونىڭ شىعارمالارىنىڭ پوەتيكاسىن زەرتتەيتىن عالىمدار ايرىقشا نازار اۋدارادى. مۇحاڭ بۇل حاتىندا سول عادەتىنە باسىپ، ءبىر عانا فوتوسۋرەتتىڭ تاريحى مەن مازمۇنىن جارقىراتا اشادى. كوز الدىڭا سۋرەتكە تۇسۋگە كەلگەن كەڭپەيىل اكە مەن كىشكەنتاي بالا، فوتوعا تارتار الدىندا اكەسىنە ەركەلەگەن سۇيكىمدى ۇل كەلەدى. بۇل سۋرەت تە مۇرات اۋەزوۆتىڭ مۇراعاتىندا قىمبات جادىگەر رەتىندە ساقتالىپتى.

مۇرات مۇحتارۇلى ءوزىنىڭ بالعىن شاعى تۋرالى ارنايى ەستەلىك جازباعان. ايتسە دە ونىڭ كەيبىر سۇحباتتارىنان مەركىدە قالعان بالالىقتىڭ بەينەلەرى قىلاڭ بەرىپ وتىرادى.

ول: «مەركىدە ايداۋدا جۇرگەنىمىزدە كىپ-كىشكەنتاي ءبىر بولمەلى ۇيدە تۇرىپ جاتتىق. تۇرمىسىمىز وتە-موتە جۇپىنى. ءبىر سيىرىمىز بولعان. حۇپپيجامال اپكەمىز ايراندى ادەمى ۇيىتۋشى ەدى. ەسكى پاتەفونىمىز بار، كەشكە قاراي سول ايرانىن ارقايسىمىزعا قۇيىپ بەرىپ، جامال وماروۆانىڭ كۇيتاباعىن تىڭداتىپ، عابدوللا توقايدىڭ، ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن شام جارىعىمەن وقىپ، جاتتاتاتىن. اكەم حۇپپيجامالدى اسا سىيلايتىن. سول كىسىگە «مۇراتتىڭ ءتىلى قازاقشا شىقسىن» دەپ باسا ايتىپ تاپسىراتىن. سەبەبى اكەم مەنىڭ قازاقشا ءبىلىم العانىمدى قاتتى قالادى»، – دەيدى («تۇركىستان» گازەتى، 2003 جىل، 18 جەلتوقسان).

كىشكەنتاي مۇراتقا اكەسىنەن العان حاتتار دا ۇمىتىلماستاي اسەر ەتكەن. بۇل تۋرالى وسى سۇحباتىندا: «اكەمنىڭ ۇرپاق دەگەن ۇعىمعا ەرەكشە ءمان بەرگەندىگى انام ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارىنان انىق بايقالادى. ەكەۋى دە ماعان حاتتارىن تەك قازاقشا جازاتىن. اكەمنىڭ جازعاندارى «التىن بالام، مۇراتاي» دەپ باستالاتىن. دۇنيەدەگى ەڭ جىلى ءسوز وسى سياقتى سەزىلەتىن»، – دەپ اكەسىنەن كەلگەن حاتتاردىڭ جادىندا قالاي جاتتالىپ قالعانىن تەبىرەنە اڭگىمەلەيدى.

اۋەزوۆتىڭ جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن حاتتارىنداعى اكە مەن بالانىڭ الماتىدا ءجيى جولىعىپ تۇراتىنى تۋرالى دەرەكتى راستاي تۇسكەن مۇرات اعا: «مەنى ەكى-ءۇش جاسار كەزىمدە حۇپبي اپكەم الماتىعا اكەلىپ، اكەمە جولىقتىردى. مۇحاڭ ءوزىنىڭ اكە ەكەنىن سەزىنە بىلەتىن. ۇلكەن دوڭگەلەك شىلاپشىنعا سۋ قۇيىپ، قايىق ۇستىنە شام جاعىپ ويناعانىمىز ەسىمدە. ەرناردىڭ ءبىر دوربا اسىعى بار بولاتىن. اكەم ارقاردىڭ قۇلجاسىن: «مىناۋ – سەنىڭ اسىعىڭ»، – دەپ ماعان بەرىپ، اسىق ۇيرەتكەن»، – دەيدى كەزەكتى ءبىر سۇحباتىندا («ادام اتا – حاۋا انا» جۋرنالى، 2003 جىل. №11).

شىلاپشىندى شولپىلداتا سۋعا تولتىرىپ، وعان مايشام جاعىلعان قايىق ءجۇزدىرىپ، ءوزى بىلدىر-بىلدىر سويلەۋگە عانا شاماسى كەلەتىن ەكى ۇلىمەن ءماز-مەيرام بولىپ ويناپ وتىرعان قاسقا ماڭدايلى، بۋرىل شاشتى، زور دەنەلى اۋەزوۆتى ءبىر ساتكە كوز الدىڭىزعا ەلەستەتسەڭىز، ءىشىڭ جىلىپ، جۇرەگىڭە راحمان نۇرى قۇيىلادى.

بەرەكەلى قىرىق سەگىزدىڭ سوڭىنان كەلگەن قىرىق توعىزىنشى جىلدىڭ باسىندا «اباي جولىنىڭ» قوس تومى كىناراتشىل كوميسسيا اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، «كوسەمنىڭ» ءوزى قول قويعان قاۋلىمەن ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىققا يە بولادى. كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ تالانتتى تۋىندىسى تۋرالى كوتەرىڭكى لەپەسكە تولى ماقالالاردى رەسپۋبليكالىق جانە وداقتىق باسىلىمدار جامىراي جاريالادى. وسى كەزدە «اباي» رومانى وداقتاس رەسپۋبليكا مەن الەم حالىقتارىنىڭ الۋان تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ونىڭ جەر-جاھانداعى سالتاناتتى شەرۋى باستالىپ كەتتى.

بۇل كەزدەگى قازاق اقىندارىنىڭ كوڭىل اۋانىن داۋىلپاز اقىن قاسىمنىڭ: «مۇحتار اعا! مىقتار اعا ەدىڭىز. مىقتىلىقتى كوزبەن كوردىك ەندى ءبىز. راحمەت سىزگە، اقىنداردىڭ اعاسى، بايگىمىزدەن قاسقايىپ ءبىر كەلدىڭىز»، – دەگەن ماقتانىش سەزىممەن جازىلعان جىر جولدارىنان اڭعارۋعا بولادى.

كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ ۇلكەن ماراپاتىنا (لەنيندىك سىيلىق 1956 جىلدان عانا باستاپ بەرىلگەن) يە بولعان اۋەزوۆ سىيلىقتىڭ كىمدى دە بولسىن، وپ-وڭاي ىقتىراتىن زور كۇشىن پايدالانىپ، «حالىق جاۋى» دەپ جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن كۇيەۋى ءالى اقتالماعان فاتيمانى الماتىعا الدىرادى. ءدال سول جىلى ءتىلى قازاقشا شىعىپ، قارا تاني باستاعان مۇرات الماتىداعى قازاق مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىن اتتايدى.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

ەسكەرتۋ: ماقالادا پايدالانىلعان سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى!

Abai.kz