ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋدىڭ جۇزجىلدىعى: ورتالىق ازيانىڭ ساياسي كارتاسى قالاي پايدا بولدى؟  

1924 جىلعى 12 ماۋسىمدا كسرو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعى ورتالىق ازيادا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋدى جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. رەسپۋبليكالاردىڭ كەيبىر شەكاراسى كەيىنىرەك وزگەرگەنىمەن، ورتالىق ازيانىڭ قازىر ءبىز كورىپ وتىرعان ساياسي كارتاسى ءدال سول كەزدە، وسىدان تۋرا 100 جىل بۇرىن قالىپتاسقان بولاتىن. Qalam Global جوباسى مەجەلەۋدىڭ قالاي جۇرگەنى جانە ونىڭ الدىندا نە بولعانى جايىندا تولىق ايتىپ بەردى.

«قازاقتاردىڭ قاكسر-گە بىرىككەنىنە 100 جىل» اتتى ماقالادا مەجەلەۋ ناتيجەسىندە قازاق اۆتونوميالىق سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ (قاكسر) قازاقتار مەكەندەگەن جەرلەردىڭ كوپشىلىگىن، سونىڭ ىشىندە، الماتى مەن شىمكەنتتى بىرىكتىرگەنى، وسىلايشا ركفسر قۇرامىنداعى ەڭ ءىرى اۆتونومياعا اينالعانى تۋرالى ايتىلادى.

«1926 جىلعى حالىق ساناعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋدەن كەيىن قازاقستان حالقىنىڭ سانى 6 ميلليون 500 مىڭ ادامعا دەيىن وسكەنىن كورسەتتى. ونىڭ ىشىندە، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىن قازاقتار قۇراپ، 3 ميلليون 713 مىڭ ادامعا جەتتى، بۇل مەجەلەۋگە دەيىنگىدەن ءبىر جارىم ميلليونعا جۋىق ارتىق»، - دەيدى باسىلىم.

1924 جىلعا دەيىن كاسسر نەگىزىنەن ورتا جانە كىشى ءجۇز قازاقتارى قونىستانعان اۋماقتارعا يە بولعان ەدى. 1924 جىلى ەل قۇرامىنا ۇلى ءجۇز قازاقتارى تۇراتىن اۋماقتار كىردى. ال استانانى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشىرۋ جانە تۇركىستاننىڭ جەكەلەگەن وبلىستارىنىڭ قوسىلۋى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شارتتى ورتالىعىن رەسەيمەن ەكى ورتاداعى ايماقتاردان وڭتۇستىككە جىلجىتتى، بۇل اۆتونوميانىڭ ورتالىق ازيانىڭ قالعان بولىگىمەن جاقىنداسۋىنا جانە، كەرىسىنشە، باشقۇرتستانمەن، رەسەيدىڭ ءسىبىر جانە ورال وبلىستارىمەن بايلانىسىنىڭ السىرەۋىنە الىپ كەلدى.

«ۇلت قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، يمپەريا كەزىندە دالا ولكەسى مەن بوكەي ورداسىنا بىرىككەن قازاق جەرلەرى بالەندەي قيىندىق تۋدىرعان جوق. ءبىر تىلدە سويلەيتىن ءبىرتۇتاس قازاق ەتنوسى دالالىق ايماقتاردى تىرشىلىك ەتىپ، نەگىزىنەن، كوشپەلى ءومىر سالتىمەن ءجۇرىپ-تۇرىپ جاتقان بولاتىن. ءدال وسى سەبەپتى قاكسر 1920 جىلى تامىزدا ورتالىق ازيانىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىنا قاراعاندا ەرتەرەك قۇرىلعان ەدى»، - دەپ جازادى Qalam.global.

بىراق كولەمى اسا ۇلكەن تۇركىستاندى مەجەلەۋ مۇنداي وڭاي بولعان جوق. ەگەر بەلارۋس جانە ۋكراينا رەسپۋبليكالارىنىڭ شەكاراسىن كارتاعا ءتۇسىرۋ كەزىندە كەڭەس ەتنوگرافتارى تەك لينگۆيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسە، تۇركىستاندا تۇرمىستىق ءومىر، تۋىستىق قاتىناستاردىڭ ءتۇرى مەن قۇرىلىمى، زەرتتەۋلەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى سەكىلدى باسقا دا كوپتەگەن فاكتوردى ەسەپكە الۋعا تۋرا كەلدى.

تۇركىستاندى مەجەلەۋ ماسەلەسى قاكسر قۇرىلعان كەزدە-اق تالقىلانا باستالعان بولاتىن. 1920 جىلعى ماۋسىمدا لەنين «وزبەكستان، قىرعىزستان (قازاقستان) جانە تۇركىمەنستانعا بولىنەتىن تۇركىستاننىڭ كارتاسىن جاساۋدى» تالاپ ەتتى. «ايتپاقشى، لەنيننىڭ بۇل بۇيرىعى كوممۋنيستەر ورتا ازيا حالىقتارىن «جاساندى ءتۇرلى ويدان شىعارعان» دەگەن كەڭ تاراعان ءميفتى جوققا شىعارادى»، - دەيدى ماقالا.

باسىلىم كەڭەستىك مودەرنيزاتسيا كەزىندە سان عاسىرلىق عۇرپى بار ءداستۇرلى قازاق قوعامى جويىلعانىنا قاراماستان، بۇرىنعى قوعام، جەكە مەملەكەتتىلىكتىڭ بولعانى تۋرالى جادى ەشقاشان ولمەگەنىن جانە مۇنىڭ قازاقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى ءۇشىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ماڭىزدى بولىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.

Qalam.global قازاقستان رەسپۋبليكاسى دۇنيەجۇزىلىك كارتادا قالاي بولعاندا دا پايدا بولار ەدى دەيدى: «بۇل ۋاقىت ەنشىسىندەگى ماسەلە بولاتىن-دى. رەسەي يمپەرياسىندا باستالعان تاريحي پروتسەستىڭ قيسىنى وسىعان سايدى. وقيعالار ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامىسا، قازاق قوعامىنىڭ مودەرنيزاتسياسى، بالكىم، بىرتە-بىرتە جۇزەگە اسىپ، مۇنشا قايعىلى بولماس ەدى. بىراق بولشەۆيكتەر يمپەريانىڭ سيپاتىن تۇرلەندىرىپ، وزگەرتىپ، تولىقتىرىپ، ءومىرىن ۇزارتا الدى. الايدا تاريح اقىرى ءبارىن ءوز ورنىنا قويدى».

بۇدان بولەك ماتەريالدا رەسەي يمپەرياسىنداعى حالىقتاردىڭ جاعدايى تۋرالى ايتىلادى، قازان رەۆوليۋتسياسى بولماعاندا تاريح قالاي ءوربىر ەدى دەگەن ماسەلە تالقىلانادى جانە ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى سيپاتتالادى. تولىق ءماتىندى Qalam.global سايتىندا وقۋعا بولادى.

انىقتامالىق اقپارات:

Qalam Global – الەم تاريحى مەن مادەنيەتىنە قازاقستان جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كوزىمەن قارايتىن مۋلتيمەديالىق جاڭا جوبا. جوباعا قازاقستان، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا جانە رەسەيدىڭ حالىقارالىق زەرتتەۋشىلەر توبى قاتىسادى. Qalam جوباسى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورەدى.

ديماش زيادين

Abai.kz