قازاق ءتىلى – ءبىزدىڭ وتكەنىمىز، بۇگىنىمىز جانە بولاشاعىمىز، ول ماڭگىلىك، ۋاقىت سياقتى. ءتىل – ۇلتتىڭ بار ەكەندىگىنىڭ دالەلى. بۇل – اتا-بابالارىمىزدىڭ بىزگە بەرگەن وسيەتى، بۇگىنگى ابىرويى مەن ەرتەڭگى كەپىلى.

زاڭدا: «مەملەكەتتىك ءتىل — قازاق ءتىلى»، - دەپ انىق جازىلعان. حح عاسىردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرى، عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ەگەر ءتىل جوعالسا، ۇلت تا جويىلادى»، - دەگەن بولاتىن.

بىرنەشە عاسىرلار بويى ءبىزدىڭ ۇلت رەسەي بوداندىعىندا بولدى. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شەكتەۋلەرى ۇلتتىڭ ساپاسىنا كەرى اسەر ەتتى، ەڭ اۋەلى قازاق تىلىنە زيان كەلتىردى. انا ءتىلىن بىلمەيتىن وتباسىلار مەن اۋلەتتەرقۇرىلدى.

1928 جىلى تۇركيا ۇكىمەتى تۇبەگەيلى تۇردە ەلدىڭ ءومىرىن وزگەرتۋگە جانە تۇركياداعى بۇكىل ءومىردى اراب الىپبيىنەن لاتىن الفاۆيتىنە كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. «تۇرىك ءتىلى عاسىرلار بويى تىزبەكتەلگەن، ال ەندى وسى باعانالاردى سىندىراتىن كەز كەلدى»، - دەدى سول ۋاقىتتاعى تۇركيا پرەزيدەنتى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك.

بۇل وتە راديكالدى قادام بولدى. مۇنىڭ سەبەبى – اراب جازۋىنىڭ كۇردەلىلىگى بولدى. تۇركياداعى مۋلتيمادەنيەتتىلىك جاعدايىندا بۇل شەتەلدىكتەردىڭ ينتەگراتسياسىنا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىردى جانە باتىس ەلدەرىمەن حالىقارالىق قاتىناستارعا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ەسكى اراب الفاۆيتىندە 5 مىڭعا جۋىق تاڭبالار بولدى. قيىندىقتار تەك شەتەلدىك وقىرماندار اراسىندا عانا ەمەس، باسپاحانالارداعى جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەر ءۇشىن دە قيىن بولدى.

سوندىقتان تۇركيا پرەزيدەنتى جەر جانە بانكتىك رەفورمالارمەن شەكتەلمەي، جاڭا الفاۆيت ازىرلەۋگە كىرىسىپ كەتتى، سودان كەيىن ونى حالىققا تاراتۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇردى. تركيا مۇنىڭ مۇمكىندىگىنە كۇماندانعان جوق سەبەبى، ونىڭ الدىندا ازەربايجاننىڭ مىسالى بولدى. تۇركىتىلدەس جانە يسلام حالىقتارى اراسىندا لاتىن ءالىپبيىن تاراتۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

ءسويتىپ، 29 تاڭبادان تۇراتىن قازىرگى تۇرىك ءالفاۆيتى پايدا بولدى. ول لاتىن ارىپتەرىنەن تۇردى، ولاردىڭ كەيبىرىندە دياكريتيكالىق بەلگىلەرى بولدى (ارىپتەردى جەرگىلىكتى ايتىلىمعا بەيىمدەيتىن ارنايى ەلەمەنتتەر). كەيبىر باسقا ارىپتەر پايدالانىلمادى، ويتكەنى كوميسسيانىڭ پىكىرى بويىنشا ولار قاجەت ەمەس ەدى. سونىمەن، الفاۆيتتە Q, W جانە X جوق.

بۇدان كەيىن بەيىمدەلۋدىڭ جانە جاڭا الفاۆيتكە كوشۋدىڭ كۇردەلى جانە ۇزاق پروتسەسى ءجۇردى. ەلدەگى بارلىق بەلگىلەردى، كافەلەردىڭ، مەيرامحانالاردىڭ، قوناق ۇيلەردىڭ جانە باسقا مەكەمەلەردىڭ بەلگىلەرىن تولىق اۋىستىرۋ كەرەك بولدى. جاڭا ءالفاۆيتتىڭ كومەگىمەن جاڭا قۇجاتتاردى جازۋ جوسپارلانعان بولاتىن، الايدا ادامدار ەملە بويىنشا ءالى دە جەتكىلىكتى ءبىلىم الا المادى. ول ءۇشىن ەرەسەكتەرگە ارنالعان مەكتەپتەر بۇكىل ەلدە ۇيىمداستىرىلا باستادى، 16-دان 40 جاسقا دەيىنگى ازاماتتار بۇل مەكتەپتەردە جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولدى.

جاڭا الىپبيگە كوشۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى حالىقتى سەندىرۋ ءۇشىن مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ ءوزى ەل كوميسسياسىمەن بىرگە ساپار شەگىپ، حالىقتى وسى رەفورمانىڭ ماڭىزدىلىعىنا سەندىرە باستادى. قىسقا ۋاقىت ىشىندە 14 ميلليوننان استام حالىق تۇراتىن ەلدە جازباشا ءتىلدى وزگەرتۋ وڭاي بولعان جوق. كەيبىرەۋلەر بۇل وزگەرىستەر مەن جەڭىلدەتۋلەردى قۇپتادى، ال كەيبىرەۋلەر نارازىلىق ءبىلدىرىپ، مەشىتتەردى بەزەندىرۋ ءۇشىن ءجيى قولدانىلاتىن اراب جازۋى ارقىلى ەلدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن سۇلۋلىعىن جوعالتادى دەپ سانادى.

لاتىن ءالىپبيىنىڭ قابىلدانۋى ەۋروپالىق ستاندارتتارعا سايكەس جاڭادان قۇرىلعان كوپتەگەن باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەردە، ارنايى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋدى جەڭىلدەتتى، سونىمەن بىرگە عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ دامۋىنا، تۇركيانىڭ ەۋروپالىق مادەنيەت پەن وركەنيەتكە ەنۋىنە ىقپال ەتتى. بۇكىل ناۋقان تۇرىك ءپاتريوتيزمى ۇرانىمەن ءوتتى.

ۇلتتىق ءپاتريوتيزمدى وياتۋ ماقساتىندا تۇرىك ءتىلىن دامىتۋ ناۋقانى دا تۇرىك لينگۆيستيكالىق قوعامىمەن وتكىزىلدى. ونىڭ رەسمي ماقساتى — تۇرىك ءتىلىن شەتەلدىك، اراب-پارسى سوزدەرىنەن تازارتۋ. نەگىزگى ادەبي شىعارمالاردىڭ مازمۇنىن قازىرگى تۇرىك تىلىنە اۋىستىرا وتىرىپ، جاڭا، تەك تۇرىك تىلىنەن شىققان سوزدەردى قولداناتىن قايتا جازۋ پايدا بولدى.

1991 جىلعا دەيىن نەمەسە كەڭەس داۋىردە، «قازاقتار جانە ولاردىڭ اتا-بابالارى تەك كوشىپ-قونىپ، مال باعىپ ءومىر سۇرگەن حالىق بولاتىن» دەپ، كەڭەستىك يدەولوگيا مەن بيلىك قازاقتاردىڭ ميىنا جىلدار بويى قۇيىپ وتىردى. كەڭەستىك يدەولوگيا «ەگەر ورىس جازۋى نەمەسە كيريلليتسا بولماسا، وندا بارلىق جاعىنان ارتا قالعان قازاق حالقى باياعى كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپ، ايدالادا قانعىپ جۇرەتىن ەدى» دەپ ءسىڭىردى.

بىراق، قازىرگى قازاقستان جەرىندە 6-10 عع. كونە تۇرىك جازۋى بولعان جانە ونى كوشپەلى كونە تۇرىكتەر وزدەرى ويلاپ تاپقانىن سول زاماندا تەك زيالى ادامدار بىلەتىن. رۋسكو گرەكيادان پراۆوسلاۆيەلىك اۋليەلەر كيريلل مەن مەفودي ۇسىنعانى سەكىلدى، قازاققا جازۋدى باسقا بىرەۋلەر باسقا جاقتان اكەپ ۇسىنعان جوق.

10 ع. الەمدە يسلام ءدىنانىڭ تاراۋى مەن ارابيزاتسيا پروتسەسسى وتە قاتتى قارقىندى جۇرگىزىلدى. جانە سول عاسىردان باستاپ ورتالىق ازيا مەن قازىرگى قازاقستان جەرىندە يسلام ءدىنىنىڭ قابىلدانۋى مەن ونىڭ ەڭ باستى كىتابى – قۇران-كارىمدى ءبىلۋ ءۇشىن اراب ءتىلى مەن جازۋىنا كوشۋ. سودان باستاپ، ياعني 10 ع. باستاپ 1929 جىلعا دەيىن قازاق حالقى اراب جازۋىن قولدانعان. بارلىق قۇندى رۋحاني، ادەبي، تاريحي تۋىندىلار اراب جازۋىندا بولعان ەدى.

1929 ج. كەڭەس بيلىگى  كسرو-دا تۇراتىن بارلىق تۇرىكتىلدەس حالىقتاردى لاتينيتسا نەگىزدىلگەن الفاۆيتىنە كوشەرۋ پروتسەسىن جۇرگىزدى. 1929 ج. لاتىن الفاۆيتىنە كوشكەندە، كەڭەس بيلىگى بارلىعىنا تەڭ جاعداي جاسامادى. ماسەلەن، كىم سول كەزدە مەكتەپ پەن جوو-دا وقىعان، ولاردىڭ لاتىن الفاۆيتىندە جازۋ مەن وقۋىنا جاعداي جاسالعان. ال، باسقالارعا سونداي جاعداي بولعان جوق. سوعان بايلانىستى ۇلكەن بۋىن ادامدارى لاتىن ءالفاۆيتىن بىلمەي، اراب الفاۆيتىندە قالىپ، بارلىق اقپارات مەن ءبىلىم كوزدەرىنەن ايىرىلعان ەدى. لاتىن الفاۆيتىنە وتكەن قازاق جاستارى بىردە-بىردە اراب جازۋىنداعا قۇندى جانە ۇلتتىق تۋىندىلارىن وقىماي قالىپ، تەز ارادا كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ جەمىنە اينالىپ، ءوز ۇلتتىق تامىرلارىن ايىرىلۋ پروتسەسىن باستان كەشتى.

بۇل پروتسەسس، اسىرەسە، 1940 جىلدان باستاپ قاتتى نىعايادى جانە سول جىلى ستالين بۇيرىعىمەن بارلىق تۇرىكتىلدەس حالىقتار، ونىڭ  ىشىندە قازاق حالقى، كيريلليتسا نەمەسە ورىس الفاۆيتىنە كوشەدى. سودان باستاپ قازىرگى زامانعا دەيىن ءبىز وسى ءالفاۆيتتى بارلىق جاعىنان پايدالانىپ جاتىرمىز. سوندا 1940 جىلدان باستاپ 1991 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ ءوز ۇلتتىق تامىرلارى مەن ۇلتتىق قاسيەتتەرىنەن ايىرىلۋ پروتسەسى ءجۇردى جانە ءوز ءتىلى مەن رۋحىنان ايىرىلۋ باستالدى. تەك 1991 جىلدىڭ اياعىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ وسى پروتسەستى توقتاتتى، بىراق ونى تولىق توقتاتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى.

مىنە، ءبىزدى ۇلتتىق تامىرىمىزدان ايىرعان تاريحي كەزەڭنىڭ اۋىرتپالىعى. بۇگىن ءبىز بىرتىندەپ وسى «اۋرۋدان» ارىلاپ جاتىرمىز. قازاقستان - تاۋەلسىز ەل، ال مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى بولعاندىقتان، ونى ءبىلۋ - ەلدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مىندەتى!

اتاقتى كونە زامان عالىمى ماحماد قاشقاري: «تاربيە انا تىلىنەن باستالۋى كەرەك»، - دەگەن ەدى. ءاربىر تاربيە وتباسىنان باستالادى، وتباسىندا پاتريوتتىق سەزىم قالىپتاسادى. قازاق حالقى بالالارىن نارەستە كەزىنەن باستاپ «وتان» ۇعىمىن ەل، تۋعان جەر، تۋعان ءتىل ۇعىمدارىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ تاربيەلەۋگە تىرىستى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ مەن قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋدى مەكتەپتەن باستاۋ كەرەك! تاربيە ءتىلدى مەڭگەرۋدەن باستالادى!

ەلىمىزدە مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ قارقىنى كۇن سايىن جاقسارىپ كەلەدى. بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ءىس-شارالار جۇرگىزەدى. سونىمەن قاتار، گازەتتەر مەن جۋرنالدار، تەلەديداردا ءتۇرلى باعدارلامالاردا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتىلادى.

مۇنداي ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەدى. بۇگىندە بۇكىل الەمدە تاۋەلسىز ەل رەتىندە تانىلعان قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ كەلەدى. بارلىعى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىن بىلگىسى كەلەدى. ۇلتتىق سانادا قازاق تىلىنە دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرۋ كەرەك! قازاق ءتىلى - ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ءتىلى، ولاردىڭ بولاشاق ۇرپاققا بەرگەن ەڭ قۇندى وسيەتى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى7

Abai.kz