باسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز...

ەكىنشى ءبولىم

«مەن بولماسام ۇرپاعىمنىڭ كوكىرەك كوزى اشىلمايدى»، – دەگەن سەنىم عانا – قازاق ادەبيەتى بۇقار جىراۋدان، جوق، جوق بۇقار جىراۋدان ەمەس، ونىڭ بەرگى جاعى ماحامبەتتەن باستالادى، – دەپ جۇرگەندەرگە ول نە ءبارى جيىرما جەتى جاسىندا جازعان «قوبىز سارىنى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسى ارقىلى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كوكجيەگىن ءتورت ءجۇز جىلعا كەڭەيتىپ بەردى. ءجاي عانا كەڭەيتىپ بەرگەن جوق، قازاق ادەبيەتى تاريحىن قازتۋعان جىراۋ، اسان قايعى، دوسپانبەت، شالكيىز، جيەنبەت، مارعاسقا، اقتامبەردى، تاتتىقارا، ۇمبەتەي، بۇقار، كوتەش، شال اقىن سەكىلدى جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىمەن تولىقتىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسىنىڭ دەڭگەيىنىڭ سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە ەكەنىن، سول كەزەڭدەگى تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايلاردى سيپاتتاي وتىرىپ، تاماشا دالەلدەپ شىقتى.

بۇل اتالمىش جىراۋلار ىشىندە سول كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتى عىلىمىندا اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋ ەسىمدەرى عانا بەلگىلى بوپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىقتارى ءبىرشاما زەرتتەلگەن بولاتىن. اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋدان وزگە جوعارىدا اتى اتالعان جىراۋلار تۋرالى قازاق ادەبيەتى عىلىمى دا،  ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ وزدەرى دە، ول جىراۋلاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان مۇلدەم بەيحابار ەدى. سوندىقتان دا ادەبيەت زەرتتەۋشىسى كوپتەگەن عالىم پروفەسسورلارىمىزدىڭ ءوزى قازاق ادەبيەتى تاريحىن XVIII عاسىرداعى بۇقار جىراۋدان قايىرىپ، اسان قايعىنى اڭىز كەيىپكەرى رەتىندە عانا تۇسىندىرەتىن. ارينە، ءوز كەزەڭىندە اسان قايعىنى شوقان، م. اۋەزوۆ، ب. كەنجەباەۆتار ءبىرشاما زەرتتەپ جازعان بولاتىن. شوقان اسان قايعىنى «دالا فيلوسوفى» دەپ اتادى.

ال اسان قايعى تۋررالى م. اۋەزوۆتىڭ: «اسان قايعى جايىنداعى اڭگىمەنىڭ ەكىنشى، حالىققا جات، بوتەن سانالى تۇرلەرى تاعى بار. ول اڭىزداعى اسان – حالىق مۇددەسىمەن قابىساتىن اسان ەمەس، حان سارايىنىڭ اقىلشى سىنشىسى، ساناشىل بولعان اسان. بۇل جانىبەك حانعا اقىل ايتادى. قۇلادىنعا قۋ ىلدىرگەنىڭ جامان ىرىم، قالا سالعانىڭ جامان قىلىق دەپ سىناپ شەنەيدى. مۇنداعى اسان كەرتارتپا فەودالدىق زاڭنىڭ ساناشىلى بولىپ شىعادى», – دەگەن (م. اۋەزوۆ «ءار جىلدار ويلارى» الماتى 1959) پىكىرىنە قارسى م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىندا: «اسان – XV عاسىردىڭ پەرزەنتى، سول زاماننىڭ سالت-ساناسى، يدەولوگياسى اسانعا دا جات ەمەس، سوندىقتان ءبىز بۇل جەردە ماسەلەگە تاريحي كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلۋگە ءتيىسپىز. اسان حاندىق ۇكىمەتتىڭ بەرىك بولعانىن قالايدى. سوندىقتان، جانىبەكتى اتا جوراسىن بۇزدىڭ دەپ سوگۋى ابدەن مۇمكىن. اسان حاننىڭ ورىس شەبەرلەرىن الدىرىپ، ساراي  سالدىرعانىن دا ۇناتپپايدى. «مۇنىڭ جامان ىرىم» – دەيدى ول،– سارايدى سالعان – كاۋىر، الاتىن دا، كاۋىر بولادى.

اڭىزدا جانىبەكتىڭ ورىس شەبەرلەرىن شاقىرتىپ، عيمارات تۇرعىزۋىن ءبىز اناحرونيزم دەپ قارايمىز. تاريحتا مۇنداي وقيعالار بولعان. XV-XVI عاسىرىلاردا كوشپەندى نوعايلار ساراي نە باسقا دا قۇرىلىس سالۋ قاجەت بولسا، موسكۆادان «قالا سالۋشى شەبەرلەر» سۇراتىپ الاتىن. (گ. پەرەتياتكوۆيچ. پوۆولجە ۆ XV ي XVI ۆەكاح موسكۆا، 1877, ستر 145-146.)

اسان اتىنا بايلانىستى  كەڭ تاراعان ءسوزدىڭ ءبىرى – كەيىن بۇقار شەشتى دەيتىن قىسقا تولعاۋ. مۇندا اساننىڭ ءوز توبىنىڭ مۇددەسىن كوزدەگەنىن كورەمىز. اسان ءومىر سۇرگەن XV عاسىر – شىعىس ەۆروپانىڭ تاريحىندا ۇلى وزگەرىستەر بولىپ جاتقان ءداۋىر ەدى. كۇنى كەشە التىن وردانىڭ تەپكىسىندە جاتقان ورىس ەلى قايتا كوتەرىلدى. موسكۆا كۇشەيە باستادى، ءبىرلى-جارىم قاقتىعىستا ءوز قارۋىنىڭ سالماعىن كورسەتىپ تە قالدى. التىن وردا شىلپارا بوپ ىدىراپ، ونىڭ ورنىن ءوزارا قاقتىعىستان باسقانى بىلمەيتىن دەربەس حاندىقتار باستى. ال ورىس مەملەكەتىنىڭ قۋاتى كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتتى.

اسان قايعىنىڭ ءوز داۋىرىندە بولىپ جاتقان وزگەرىستەردىڭ ءمانىن ۇعىنىپ، بايىبىنا جەتە تۇسىنگەندىگى كورىنەدى. بۇل، ارنيە، اساننىڭ ۇلكەن اقىل يەسى، ويشىل بولعاندىعىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى.

كەيىن بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ «ورىس مادەنيەتىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن يگىلىكتى اسەرى بولاتىنىن» عايىپتان بولجاپ ءبىلۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس-ءتىن. سوندىقتان اساندى كىنالاۋ، سىپايىلاپ ايتقاندا پارىقسىزداۋ بولار ەدى», – دەيدى. (م. ماعاۋين «قوبىز سارىنى» مونوگرفياسى. عاسىرلار بەدەرى. 31-32 – بەت. الماتى، جازۋشى – 1991)

ءدال وسىلاي دەپتى. 1965 جىلدىڭ 11 – قازان كۇنى. «XV-ءXVIىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى» تاقىرىبىنا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى اتاعىن الۋ ءۇشىن بولعان ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ساتىندەگى عىلىمي كەڭەستە، ءمۇيىزى قاراعايداي عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسور، اكادەميكتەردىڭ الدىندا. ديسسەرتانت اسان اتاسىنىڭ ۇلت ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى مەن ەڭبەگىن ايتىپ اقتاپ، قورعاردا، ءوزىنىڭ ۇستازى، عۇلاما عالىم م. اۋەزوۆتىڭ اسان قايعى تۋراسىنداعى پىكىرىنە دە قارسى كەلىپتى. ەشكىمنىڭ بەدەلى مەن اتاق-ابىرويىنا دا قاراماپتى. «پلاتون مەنىڭ ۇستازىم، بىراق، ماعان شىندىق قىمبات»، – دەگەن اريستوتەل ءسوزىن باعدارشام ەتكەن ءتارىزدى.

جوعارىدا جاقشا ىشىندە كورسەتىپ وتكەنىمىزدەي، اسان قايعى جونىندە م. اۋەزوۆتى سىناعان ماعاۋيننىڭ ءسوزىن اۆتوردىڭ 1991 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىققا شىققان «عاسىرلار بەدەرى» كىتابىنا ەنگەن «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىنان الدىم. ال، ايتىلعان ۋاقىتىن ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق حامسا رومان-ەسسەسىنىڭ «قيا جولدار» بولىمىنەن تاپتىم. قوسپا جوق، ءدال وسىلاي بولعان سەكىلدى. ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ساتىندە قازاق ادەبيەتى تاريحى XVIII عاسىردان باستالادى دەپ جۇرگەندەرگە: – جوق، قازاق ادەبيەتى تاريحى XV عاسىردان، تىپتەن ودان ارعى ۋاقىتتان باستالادى، –  دەي وتىرىپ، اۋەزوۆتەي عۇلامانى سىناۋ – اتاق، ابىروي، اقشادان باس تارتقان كوزسىز ەرلىك بولاتىن. سەبەبى، عىلىم كانديداتى بولماساڭ، تالاي جىلعى زەرتتەۋ ەڭبەگىڭنىڭ تەككە كەتۋى بىلاي تۇرسىن – ماردىمسىز قىزمەت، تومەن جالاقى، عىلىم وردالارى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇلتتىق اكادەميا مەن ۋنيۆەرسيتەت ەسىكتەرى سەن ءۇشىن جابىق! وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرا، كەشەگى اسپيرانت م. ماعاۋين ءوزىنىڭ ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىن قورعاۋ ساتىندە، ۇلت ادەبيەتىندەگى ءوزى اشقان جاڭالىق – «XV-XVIII عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسى» ءۇشىن، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، بيىك قۇزدان تۇڭعيىققا سەكىرگەندەي كوزسىز ەرلىك جاساپتى.

ادامنىڭ ءبىر اتى – پەندە. جەكە باستىڭ مۇددەسىنە كەلگەندە پەندەشىلىككە بارمايتىن ادام نەكەن-ساياق. ۇلت ادەبيەتى تاريحىنىڭ تاعدىرى تالاسقا ءتۇسىپ جاتقان تۇستا م. ماعاۋين جاساعان ءىس-ارەكەت – ۇرپاققا ۇلگى بولارلىقتاي ەرلىك.

قازاق ادەبيەتى تاريحى XVIII عاسىرداعى بۇقار جىراۋدان باستالادى، – دەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ اعالارىمىزدىڭ ءبىرازى سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ، اۋەزوۆتى سىناعان ماعاۋيننىڭ سوزىنە شاپ بەرىپ: «ءبىزدى قويشى، اۋەزوۆكە ءتيىسىپتى. ەشكىمدى سىيلامايدى، ەشكىمدى مويىندامايدى. ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتە ماركستىك-لەنيندىك يدەولوگيا تۇرعىسىنداعى تالداۋ جوق، تەك تامسانۋ»، – دەپ، عىلىمي كەڭەستە ماعاۋين ەڭبەگىن قاتتى سىنايدى. اۆتور ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ شىعۋدان ءۇمىتىن ۇزە باستاعان ساتتە ءسوز العان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، اكادەميك اعامىز مالىك عابدۋللين داۋدى باسىپ، ديسسەرتاتسياعا جوعارى باعا بەرىپ، عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ بەتىن بەرى  بۇرعان سەكىلدى. اۆتوردىڭ جازۋى بويىنشا، ارادا جيىرما ءۇش ايدان كەيىن، موسكۆاداعى جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسيا م. ماعاۋيننىڭ ديسسەرتاتسياسىن بەكىتكەن كورىنەدى. (م. ماعاۋين. «مەن» 454 بەت.) ديسسەرتاتسيا 1968 جىلى «قوبىز سارىنى» دەگەن اتپەن عىلىمي مونوگرافيا رەتىندە دەربەس كىتاپ بولىپ، باسپادان جارىق كورىپتى.

بايقاعانىمىز: اۆتور وزىنە جاقسىلىعى وتكەن ادامداردى دا، تومەن تارتىپ، كەدەرگى كەلتىرگەن ادامداردىڭ دا ەشقايسىن ۇمىتپاعان. الگى ديسسەرتاتسيا قورعايتىن عىلىمي كەڭەستە مالىك عابدۋللين مەن بەيسەنباي كەنجەباەۆ ەسىمدەرىن عانا العىسپەن ەسكە الادى دا، قالعان عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ەسىمدەرىن اتاماي، جاناما كەيىپكەر رەتىندە جالپى سۇلباسىن سۋرەتتەۋمەن عانا شەكتەلىپتى.

كوكىرەكتە شەمەن بوپ ءبىر سۇراق تۇر. ول – عىلىمي كەڭەستە ماعاۋين سۋرەتتەگەن «سۇلبالاردىڭ» كوكسەگەنى نە؟ ماعاۋيندى قورعاتپاۋ ما؟ ال، ماعاۋيندى قورعاتپاي قۇلاتىپ جىبەردى دەلىك. سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتى عىلىمىندا قاپتاپ جۇرگەن عىلىم كانديداتتارىنىڭ ءبىرى كەم بولدى. ودان ولار نە ۇتادى؟ الدە، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى XV عاسىردان باستالادى دەگەن ماعاۋين اشقان جاڭالىق ۇنامادى ما؟ بۇل جاڭالىقتا ادام شوشىرلىق نە بار؟

انىعىنا كەلگەندە، م. ماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسى – «رەسەيگە قوسىلعانعا دەيىن قازاقتا تاريح تا، ادەبيەت تە، مادەنيەت تە بولعان جوق. بارلىعىن الىپ كەلگەن مىنا ءبىز – ۇلى ورىس حالقى»، – دەگەن ۇلى ورىستىق، كەڭەستىك-شوۆينيستىك وتارشىل تۇجىرىمعا قارسى جازىلعان، انتيتەزيس سىپاتىنداعى ادەبي-تاريحي زەرتتەۋ بولاتىن. بۇل ەڭبەكتىڭ قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتى ءۇشىن قانداي جاڭالىق الىپ كەلگەنىن عىلىمي كەڭەستەگى «سۇلبالار» تۇسىنبەدى ەمەس، ءتۇسىندى! تۇسىنە تۇرا قارسى شىقتى! نەگە؟ جاۋاپ بىرەۋ-اق!

وتارلىق جۇيەدە اياق-استى بولىپ تاپتالىپ، جويىلۋعا جاقىنداعان ۇلتتىق نامىس پەن ۇلتتىق سانانىڭ ءوز دەڭگەيىندە كورىنىس بەرمەۋىنەن دە ولار قازاق ادەبيەتى  تاريحىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر دەگەن تۇجىرىمعا «اتتانداپ» قارسى شىقتى. قارنى تويسا بولدى، بەلگىلى  شەڭبەردىڭ ىشىندە عانا قوجايىننىڭ قولىنان جەم جەپ ۇيرەنگەن ماقۇلىق سەكىلدى، جايلى ومىرگە ابدەن ۇيرەنگەن «سۇلبالار» – تاۋەلسىز ءومىر عانا ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرىپ، ادامزاتتى وركەنيەتتىڭ دامۋ جولىنا تۋرا باستايتىنىن بىلمەيتىن. ونى ولار تۇسىنبەيتىن دە. ادام بويىنداعى توعىشارلىق، كورە المايتىن قىزعانشاقتىق سەكىلدى اسا جاعىمسىز قاسيەتتەر ۇلتتىق سانانىڭ تومەندىگىنەن پايدا بولادى. بۇل جەرگە جەرشىلدىك پەن رۋشىلدىق سەكىلدى «قازاقى كەسەلدى» دە قوسىپ قويىڭىز.ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزى – ۇلتتىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىندە جاتقانىن جاقسى تۇسىنگەن وتارشىلدار ءومىر بويى وتارلانعان ەلىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن جويۋدى عانا ويلاپ، «ۇلت زيالىلارى» دەپ اتالاتىن سول ۇلتتىڭ وقىعاندارىنىڭ ىشىنەن ايتقانعا كونىپ، ايداۋعا جۇرەتىندەرىنە ءتۇرلى عىلىمي اتاق پەن ماراپات بەرە وتىرىپ، ولاردان جانى بار «سۇلبالار» جاساۋعا تىرىستى. بۇل «سۇلبالاردىڭ» بار بىلەرى – وزدەرىنەن جوعارى تۇرعان قوجايىندارىنىڭ بار ايتقانىن مۇلتىكسىز ەكى ەتپەي ورىنداۋ! بولدى. قالعانى ماڭىزدى ەمەس.

وسى «سۇلبالاردىڭ» : «ماعاۋين ەشكىمدى مويىندامايدى، سىيلامايدى. اۋەزوۆتىڭ وزىنە ءتىل تيگىزدى»، – دەگەندەرى ءجاي سىلتاۋ. ولار م. اۋەزوۆتىڭ اسان قايعى تۋرالى جازعاندارىن بىلمەدى دەپ ويلاۋ – ابەستىك. بىلگەن. تەك، ولار م. اۋەزوۆتىڭ اسان قايعى تۋرالى ايتقاندارىن سارالاپ، ماعاۋيننىڭ اسان قايعى تۋرالى تۇجىرىمىمەن سالىستىرمادى.

م. اۋەزوۆ اسان قايعى تۋرالى العاش رەت 1925 جىلى «ادەبيەت تاريحى» زەرتتەۋ ەڭبەگىندە جازىپتى.  اسان قايعى تۋراسىندا م. اۋەزوۆپەن عىلىمي پىكىرتالاسقا بارعان ماعاۋين، ءوز پىكىرىن عىلىمي نەگىزدە دالەلدەپ شىقتى، – دەپ ايتىلعان ءبىر اۋىز سوزىمىزگە قاراپ، اسان قايعى تۋرالى جازعان م. اۋەزوۆتىڭ «ادەبيەت تاريحى» ەڭبەگىنىڭ عىلىمي نەگىزى تومەن ەكەن دەپ ويلاپ قالۋعا بولمايدى. انىعىنا كەلگەندە، م. اۋەزوۆ جازعان «ادەبيەت تاريحى» ەڭبەگى – قازاق ادەبيەتى ءۇشىن اسا قۇندى عىلىمي ەڭبەك. ادەبيەت وقۋلىعى ەسەبىندە جازىلعان اۋەزوۆتىڭ «ادەبيەت تاريحى» ەڭبەگى – ساياسي تاپسىرىستاعى قىسىمىنان تىس، عىلىمي نەگىزدە جازىلعان ەركىن ويلى وقۋلىق-مونوگرافيا ىسپەتتەس عىلىمي زەرتتەۋ. ستالين تۇسىنداعى رەپرەسسيادا «بۇعاتتالىپ» قاماۋعا تۇسكەن بۇل ەڭبەكتىڭ تولىق نۇسقاسى – م. اۋەزوۆتىڭ ەلۋ تومدىق اكادەميالىق تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءتورتىنشى تومىندا، 2014 جىلى م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنىڭ قۇراستىرۋىمەن جارياعا شىقتى. 1925 جىلى جازىلىپ، 1927 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان بۇل ەڭبەكتە م. اۋەزوۆ: «قازاق ەسكىلىگى جالعىز قازاقتىكى ەمەس، جالپى تۇركى جۇرتىنىڭ ەسكىلىگى دەپ ساناۋعا كەرەك»، – دەي وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ: 1. اۋىز ادەبيەتى، 2. تۇركىلىك ادەبيەت، 3. يسلام داۋىرىندەگى  ادەبيەت، 4. «قازاق ەلىنىڭ ءوز قانىنان تۋىپ، ءوز سۇتىمەن وسكەن ادەبيەت» دەپ ءتورت توپقا ءبولىپ، ءXVىىI عاسىردان باستاپ رەسەي  يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالعان ءداۋىر ادەبيەتىنە «زار زامان ادەبيەتى» دەگەن اتاۋ بەرەدى. ابىلاي داۋىرىنەن شامالى بۇرىن ءومىر ءسۇردى دەگەن اسان قايعىدان باستاپ، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى ابايعا دەيىنگى ءداۋىردى م. اۋەزوۆ «زار زامان ادەبيەتىنە» جاتقىزادى. اسان قايعى ءومىر سۇرگەن ءداۋىر تۋراسىندا  م. اۋەزوۆ: «اسان ايتتى دەگەن سوزدەردى قازاق تاريحىمەن سالىستىرىپ كورسەك، بۇل ادام ەڭ الدىمەن ءاز-جانىبەك حاننىڭ تۇستاسى بولۋعا قيسىندايدى. تاريحتا ءاز-جانىبەك قوبىلاندىنىڭ تۇستاسى. بۇل نوعايلى قازاق بىرلىگىنىڭ زامانىندا حاندىق قۇرعان ادام. ول كەزدە قازاق ەلىنىڭ الدىندا ورىسقا قاراۋ دەگەن ماسەلە تۋعان دا ەمەس، ەشبىر جاننىڭ باسىندا وندايلىق سۋىق وي كەلگەن دە ەمەس»، – دەي كەلىپ:

                              اراسىنان قىتاي، ورىستىڭ
                              قورعان ساپ تىنىش جاتىرسىڭ               
                              ءوزىڭ جانىبەك، ەلدەن اسقان باتىرسىڭ
                              ەرتىستى ورلەپ ورىس ءجۇر
                              ءتىل الساڭ ىزدەپ قونىس كور
                              بۇل ارادان كوشپەسەڭ
                              ايتقانىما تۇسپەسەڭ
                              ورىس الار قالاڭدى
                              شۋلاتار قاتىن-بالاڭدى، – وسى ولەڭدەگى ورىس، قىتايدىڭ ورتاسىندا وتىرعان قازاق، ەرتىستى ورلەپ جۇرگەن ورىس، بودان بولعالى وتىرعان ەل جات جۇرتقا قۇل بولماس ءۇشىن اۋا كوشۋدى ەم كورگەن باسشىلار، بارلىعى دا ابىلاي ءداۋىرىنىڭ سۋرەتى ەمەس پە؟ ابىلايدىڭ ءوز زامانى،  بولماسا ونىڭ الدىنداعى 30-40 جىلداي بۇرىن بولعان حانداردىڭ انىق بەلگىسى ەمەس پە؟ سوندىقتان، اسان ءومىر سۇرگەن زاماندى ابىلاي ءداۋىرىنىڭ اينالاسىنان ىزدەۋ كەرەك دەپ بىلەمىز», –  دەيدى. (م. اۋەزوۆ. 50 تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعى. 4-توم. 210-211 بەت.)

وتە قيسىندى وي. اسان قايعى تۋىندىسى دەپ تانىلعان ولەڭدەر ارقىلى م. اۋەزوۆ اساننىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا بولجام جاسايدى.

م. ماعاۋين دە ءوزىنىڭ «قوبىز سارىنى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىندا اسان قايعىنىڭ ولەڭدەرى دەگەن:

قۇيرىعى جوق، جالى جوق، قۇلان قايتىپ كۇن كورەر
                               اياعى جوق، قولى جوق جىلان قايتىپ كۇن كورەر, – دەگەن تولعاۋلارى ارقىلى، نەمەسە:

اي، حان، مەن ايتسام بىلمەيسىڭ،
                               ايتقانىما كونبەيسىڭ...

بولماسا:

قىرىندا كيىك جايلاعان
                               سۋىندا بالىق ويناعان
                               ويماۋىتتاي توعاي ەگىننىڭ
                               ويىنا كەلگەن اسىن جەيتۇعىن
جەمدە كەڭەس قىلمادىڭ، – دەگەن تولعاۋلارىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، اسان قايعى – XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن جانىبەك حاننىڭ زامانداسى دەگەن پىكىر ايتادى.

م. اۋەزوۆ ويى بويىنشا، اسان قايعى – ابىلاي حاننىڭ زامانىنىڭ اينالاسىندا ءومىر سۇرگەن ادام بولسا، م. ماعاۋيننىڭ جازۋى – اسان قايعى XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن. ارينە، ەكى اۆتور دا ءوز ويلارىن اسان قايعىنىڭ تولعاۋلارى دەگەن ولەڭ جولدارى ارقىلى دالەلدەۋگە تىرىسقان.

1959 جىلى جارىق كورگەن «ءار جىلدار ويلارى» كىتابىنداعى ماقالاسىندا اۋەزوۆ اسان قايعى تۋراسىندا: «جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى، حالىققا جايلى قونىس ىزدەگەن حالىق قامقورى»، – دەپ ايتىپ كەلەدى دە: «اسان قايعى جايىنداعى اڭگىمەنىڭ ەكىنشى حالىققا جات بوتەن سانالى تۇرلەرى تاعى بار. ول اڭىزداعى اسان حالىق مۇددەسىمەن قابىساتىن اسان ەمەس، حان سارايىنىڭ اقىلشىسى، سىنشىسى، ساناشىلى بولعان اسان», – دەيدى. (م. اۋەزوۆ. «ءار جىلدار ويلارى. الماتى، «عىلىم» -1959. 245-247 بەتتەر»)

م. اۋەزوۆ 1925 جىلى جازعان «ادەبيەت تاريحى» ەڭبەگىندە اسان قايعىنى ابىلاي حاننىڭ زامانداسى، ءاز-جانىبەك حاننىڭ تۇستاسى بولۋعا قيسىنبايدى، – دەسە، 1959 جىلى جازعان «ءار جىلدار ويلارى» ەڭبەگىندە اسان قايعىنى: «جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى، – دەيدى. ءاز-جانىبەك حان مەن ابىلاي حاننىڭ اراسى جوبامەن ەكى ءجۇز جىلدان اسىپ جىعىلادى. ءوز ەڭبەكتەرىندە اسان قايعى تۋرالى ەكى ءتۇرلى پىكىر ايتقان م. اۋەزوۆتى كىنالاۋدان اۋلاقپىز. وعان حان، سۇلتان، باي مەن بي – ۇستەم تاپ وكىلدەرى، حالىق جاۋى، دەگەن كەڭەستىك يدەولوگيا ءبىرىنشى سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن; 1925 جىلى جازعان «ادەبيەت تاريحى» ەڭبەگىندە قولدا بار حالىق اۋىز ادبيەتى ۇلگىلەرى تۋرالى: «... ازعا قاناعاتتانعان، ازدى تىلەگەن مولشەردىڭ وزىنە دە تولا الماي، شالا بولىپ قالعانى بار», – دەپ، اۋەزوۆتىڭ ءوزى قولدا بار اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ وتە از مولشەردە بولعانىن اشىق مويىندايدى. ۇشىنشىدەن، زەرتتەپ بىلە كەلە اۆتورلىق پىكىر مەن كوزقاراستا وزگەرىس بولۋى بەك مۇمكىن. اسىرەسە، وسى ءۇشىنشى سەبەپ عىلىمدا ءجيى ۇشىراساتىن جاعداي ەكەنى بەلگىلى. دەسەك تە، 1925 جىلى جازعان اۋەزوۆتىڭ «ادەبيەت تاريحى» ەڭبەگى – قازاق ادەبيەتى تاريحىن عىلىمي نەگىزدە ءداۋىر-داۋىرگە بولە وتىرىپ، قازاق اۋىز ادەبيەتىن ءتۇرلى جانرلارعا جىكتەگەن قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى عىلىمي ەڭبەك.

م. ماعاۋين عىلىم – دالەل مەن دايەك، سودان سوڭ قيسىندى جۇيە قاعيداسى بويىنشا: «اسان قايعى جانىبەك حاننىڭ زامانداسى، اقىلشىسى. ول XV عاسىردىڭ پەرزەنتى», – دەي وتىرىپ، م. اۋەزوۆتىڭ: «اسان قايعى جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى، حالىق مۇددەسىمەن قابىساتىن اسان ەمەس» دەگەن سوزىنە قارسى: – اسان – XV عاسىردىڭ پەرزەنتى، سول زاماننىڭ سالت-ساناسى، يدەولوگياسى اسانعا دا جات ەمەس. ءبىز بۇل جەردە ماسەلەگە تاريحي كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلۋگە ءتيىسپىز. سوندىقتان، اساندى كىنالاۋ سىپايىلاپ ايتقاندا پارىقسىزدىق بولار ەدى, – دەگەن عىلىمي پىكىرى، ماعاۋيننىڭ ديسسەرتاتسياسى تالقىلاناتىن عىلىمي كەڭەستەگى «سۇلبالاردىڭ»: «ويباي، ماعاۋين ەشكىمدى سىيلامايدى، مويىندامايدى. اۋەزوۆتىڭ وزىنە قارسى شىعىپ وتىر»، – دەپ شۋ كوتەرگەن وقيعاسىنا  ۇلاسقان-دى.

عىلىمدا جەڭىمپاز دا، جەڭىلۋشى دە جوق. پىكىرتالاس قانا بار. كەيىنگىلەرگە قالاتىنى – پىكىرتالاس ناتيجەسىندە پايدا بولعان جۇيەلى نەگىزدەگى عىلىمي كوزقاراس قانا.

ءسوز باسىندا ايتتىق، م. ماعاۋينگە دەيىن قازاق ادەبيەتى عىلىمىندا اڭىز كەيىپكەرى رەتىندەگى اسان قايعى مەن XVIII عاسىرداعى بۇقار جىراۋ ەسىمدەرى عانا بەلگىلى بولاتىن. اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋ اراسىنداعى ءتورت ءجۇز جىل – قازاق ادەبيەتى ءۇشىن مۇلدەم بەلگىسىز ەدى. ادەبيەت تاريحىنىڭ حرونولوگياسىندا وسى ءتورت ءجۇز جىلدىڭ ورنى بوس تۇرعان-دى. مىنە، وسى بوس كەڭىستىك – ءتورت ءجۇز جىلدى، ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى اسپيرانت مۇحتار ماعاۋين جيىرما جەتى جاسىندا قازتۋعان، دوسپانبەت، شالكيىز، جيەنبەت، مارعاسقا، اقتامبەردى، تاتتىقارا، ۇمبەتەي، كوتەش، شال اقىنداردىڭ ەسىمدەرى ارقىلى، ولاردىڭ شىعارمالارى مەن ءومىر سۇرگەن زامانىن تاريحي-الەۋمەتتىك تۇرعىدان زەرتتەي وتىرىپ تولتىردى. ەسەمىز تولىپ، وشكەنىمىز جانعانداي بولعان.

XV-XVIII عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسى حاقىندا م. ماعاۋين جازعان عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ اتى – «قوبىز سارىنى». «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىن عىلىمي نەگىزدە ساراپتاۋ، ءبىزدىڭ بۇل جولعى مىندەتىمىزگە جاتپايدى. دەسەك تە، جىراۋلار پوەزياسى تۋراسىندا ءسوز قوزعاعان بىردە-ءبىر زەرتتەۋشى «قوبىز سارىنى» عىلىمي مونوگرافياسىن اينالىپ وتكەن ەمەس. وسىدان-اق «قوبىز سارىنىنىڭ» عىلىمي سالماعىن انىقتاۋعا بولادى. ءبىر انىق بار. ول: م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «قوبىز سارىنى» عىلىمي مونوگرافياسى ارقىلى ۇلت رۋحانياتى مەن قازاق ادەبيەتى عىلىمىنىڭ قورجىنىنا ەستەن كەتپەس ەسەلى ۇلەس قوستى. كەيدە ويلايمىن: ەگەر، م. ماعاۋين «قوبىز سارىنىنان» وزگە مەيلى قانداي جانردا بولسىن ەشتەڭە جازباعاننىڭ وزىندە دە، ءبىر عانا عىلىمي مونوگرافياسى ارقىلى م. ماعاۋين ەسىمى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ماڭگىلىككە قالعان بولار ەدى.

ءتىل ورالىمى اسا باي، تاريحي-تانىمدىق ادەبي زەرتتەۋ – «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسى عىلىمي ەڭبەك بولسا دا، كوركەم ادەبيەت سەكىلدى تۇسىنىككە جەڭىل، تارتىمدى ءارى قىزعىلىقتى وقىلادى. ەڭبەكتە XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازتۋعان جىراۋدان باستاپ، XVIII عاسىرداعى كوتەش، شال اقىندارعا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرگەن جىراۋلار ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ كوركەمدىك جۇيەسى – عىلىمي نەگىزدەگى تاريحي-تانىمدىق تۇرعىدان اسا نانىمدى سۋرەتتەلگەن.

ەكىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى

جالعاسى بار

نۇرعالي ماحان

Abai.kz