تۇسىمدە اباي اتام مەنى ىزدەدى.
وڭىمدە اباي رۋحىن مەن ىزدەدىم.
ەرتىسىم – مەنىڭ وزەنىم.
قازاقستانىم – ءوز ەلىم.

اباي رۋحى ءھام مەكەنىن ىزدەپ كەلەمىن. اسفالت جولدا اتىلا زۋلاعان اق ءتۇستى تويوتا جەڭىل كولىگىنىڭ داۋسى الدەبىر ارۋاقتى شاقىرعانداي گۇرىلدەيدى. جول باعىتىم – وسكەمەن، سەمەي قالالارى. ىزدەگەنىم – اباي الەمى. ماقساتىم – اباي مۋزەيلەرىن ارالاۋ. ەڭ ءتۇيىنى – تۇسىمە ەكى رەت كىرگەن اباي اتامنىڭ مازارىنا بارىپ، باسىنا قۇران باعىشتاۋ. قاسيەتتى مەكەن جيدەبايعا جەتۋ...

تۇسىمە اباي اتام نەگە كىردى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اڭگىمەنى سوناۋ بالالىق شاعىمنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى. مەن ابايدى تانۋدى، ءسۇيۋدى، اباي تالىمدەرىن ۇيرەنۋدى بالالىق شاعىمنان باستاعانمىن. مەنىڭ ۇلى ابايدى ءبىلىپ، سەزىنۋىمە اباي اتامنىڭ كىتاپتارى مەن اكەم جانۇزاق تولەبەكۇلى تاربيەلەپ، باعىت بەردى دەۋگە بولادى. 7 جاستا ءبىرىنشى سىنىپقا تۇسكەنمىن. ەسكە ساقتاۋ قابىلەتىم جوعارى بولسا كەرەك. جارتى جىلدان سوڭ كىتاپ وقىپ كەتتىم. وعان تاعى دا اكە ۇلگىسى جەتەكشى بولدى. سول زاماندا ءبىز تۇرعان اۋدانداعى قازاقتىڭ 95%-ى ساۋاتسىز ەدى. اكەم كۇندىز مال-جانىنا قاراسا، ءتۇنى بويى ساۋات اشۋ سىنىپتارىندا بولىپ، جىلعا جەتپەي ءارتۇرلى كىتاپتاردى سۋدىراتىپ وقىپ كەتتى. قايدان تاپقانىن بىلمەيمىز، اكەم كىتاپ-جۋرنالداردىڭ ەڭ باسىنداعى، قازاقستاندا باسىلعان، احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان توتە جازۋلى اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعىن قولىما ۇستاتتى.

بۇگىنگىدەي ەسىمدە، كىتاپتىڭ باسى ابايدىڭ مىنا ولەڭىمەن باستالعان ەدى:

عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا،
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ بوسقا كۇلۋگە.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول...

اكەم كەدەي مالشى بولاتىن. 1951 جىلى قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنىڭ جانىنان اعىپ وتەتىن ىلە دارياسىنىڭ جاعاسىن مەكەندەدىك. قوسىمشا ساۋدا-ساتتىقپەن قۇلجا قالاسىنا قۋراي، شىبىق، وتىن، اعاش كومىرىن ساتىپ جان باعاتىنبىز. بازاردان قايتاردا ماعان قازاقستاننان شىعاتىن كىتاپ پەن سۋرەتتى جۋرنالداردى ساتىپ اكەلەتىن اكەمدى ءالى كۇنگە ساعىنامىن. سونىڭ ىشىندەگى بالالىق ءومىرىمنىڭ نەگىزگى وقۋلىعى ۇلى ابايدىڭ كىتاپتارى دا بار ەدى. سونىمەن، ءۇشىنشى سىنىپتى بىتىرەردە قولىما تيگەن اباي ولەڭدەرىن نەگىزىنەن جاتقا وقيتىنمىن... اكەم دە مەنىمەن بىرگە جاتتايتىن. ماعان ابايدىڭ مىنا ولەڭىن جاتقا ايتىپ بەرۋشى ەدى:

اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ، ارقالان.
سەن دە – ءبىر كىرپىش، دۇنيەگە،
كەتىگىن تاپ تا، بار قالان!

قازىر قۋانا ويعا كەتەمىن دە، اباي مەن اكەمدى ساعىنا ەسكە الامىن. اكەم ابايدىڭ ءتالىمىن الىپ، «كىرپىش» بولۋعا مەنى تاربيەلەپ جۇرگەن ەكەن. سوندىقتان اكەمدى ساعىنعاندا تۇسىمە كىرسە، وندا ۇلى ابايدىڭ تۇسىمە كىرۋى دە مەن ءۇشىن ءسوزسىز ەدى.

ۇلى اباي اتامدى ەكى رەت تۇسىمدە كوردىم. العاشقىسى قحر-نىڭ ءۇرىمجى قالاسىنداعى ءوز ۇيىمدە. ول كەزدە دەن ءسياوپيننىڭ جاڭا ەكونميكالىق، ساياسي رەفورماسىنىڭ ارقاسىندا ادامزاتتىڭ الەمدىك رۋحانياتى العا باسۋعا بەتتەگەن، شىڭجاڭداعى قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتى دە قوعامعا وزىندىك سەرپىن كورسەتىپ جاتقان بولاتىن. وسى ءۇردىستىڭ باسىندا اباي شىعارمالارىن ۇيرەنۋ، زەرتتەۋ ماسەلەسى ءوز ورنىن تاۋىپ ۇلگەرگەن ەدى. ءدال سول رۋحاني العا باسار رەفورمانىڭ ىشىندە ۇلى ابايدىڭ تاۋ تۇلعاسى مەن ءتالىمى دە ميللياردتار ەلى ىشىندە ءوزىنىڭ نۇر شۇعىلاسىن شاشىپ، جەر شارىنىڭ شىعىسىنان شىققان كۇندەي ءوز نۇرىن توگە باستاعان. مىنە، وسىنداي وزىندىك وي مەن قوعامدىق ءومىردىڭ تۇيىلىسىنە جولىققاندا، بالا كۇننەن بەرگى ۇستازىم تۇسىمە كىرۋى ءسوزسىز ەدى.

اباي اتام ەكىنشى رەت، 2009 جىلى تابيعي وتانىم – قازاقستانعا، اتاجۇرتىما كوشىپ كەلگەننەن كەيىنگى ەكىنشى جىلى كۇزدە، تۋعان جەر توپىراعىندا تۇسىمە كىردى. ەندەشە، ابايدىڭ تۇسىمە ەكى رەت كىرۋى دە قازاق ۇلتىنىڭ ەكى جولدىڭ ايرىعىنا تۇسكەندە بولاتىن. ەكىنشى رەت تۇسىمدە ۇلى اباي اۋلا باقشاسىنىڭ ەسىگىن قاراۋشى بولىپ ەلەستەدى. وسى ءتۇس ارقىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاعدىرىن ۇلى ابايدىڭ رۋحاني ويىمەن سەزىنگەندەيمىن. ەندەشە، مەنىڭ قولىمنان نە كەلمەك؟ بالكىم، اباي اتام – وسىناۋ زاڭعار تۇلعامىز تۇسىمە كىرىپ مەنى ىزدەپ، ماعان «ەل تاعدىرى جونىندە بىلگەنىڭدى ايت، سەپتىگىڭدى تيگىز» دەپ ايان بەرگەن شىعار؟.. مەن ەكى جۇمىس ىستەۋىم كەرەك. ءبىرى – ۇلى ابايدىڭ الەمدىك رۋحاني مادەنيەتتىڭ تورىندەگى ورنىن تۇسىندىرۋگە ۇلەس قوسۋ. سودان قولىما قالام الىپ «ميللياردتار ەلى ۇلى ابايدى ەرەكشە قۇرمەتتەيدى» اتتى ماقالا جازىپ، جاريالادىم («قازاق ادەبيەتى» گازەتى)... تاعى ءبىر ارمانىم – ۇلى اباي تۋىپ، وسكەن ولكەنى كورۋ، مۇسىلمان رەتىندە تۇلعا رۋحىنا ارناپ ءوز جۇرەگىمنىڭ تولقىنىسىمەن، ءوز اۋزىممەن قۇران باعىشتاپ قايتۋ بولدى. ۇلى ابايدى وسىرگەن ۇلتىمدى، ابايدىڭ رۋحاني الەمىنىڭ بەلگى تاسى بولعان جيدەبايداعى اباي قۇنانبايۇلى مەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ الىپ مازارىن ىزدەۋدى ارماندادىم. ارماندى جاعداي بيلەپ، ءوز ۋاقىتىندا بارا المادىم. اقىرى ارمانىم ورىندالىپ، 2022 جىلى 19 قاراشادان 30 قاراشاعا دەيىنگى «ابايدى ىزدەۋ» ساپارىم باستالدى. ساپارىما ءالجان نۇكەنۇلى جانە كۇيەۋ بالام قالي توقتاسىنۇلى كومەكتەستى. ءالجان مىرزا وسكەمەن قالاسىنداعى ءۇي قۇرىلىسى كومپانياسىنىڭ مامانى ەكەن. ءارى كۇيەۋ بالام قالي توقتاسىنۇلىنىڭ دوسى بولىپ شىقتى.. ءبىز وسكەمەن قالاسىنا دەيىن ءالجاننىڭ جەكە كولىگىمەن جۇردىك. الماتى قالاسىنان تاڭعى ساعات 8:00-دە اتتانىپ، تۋرا 16 ساعات جول ءجۇرىپ وسكەمەن قالاسىنا جەتتىك. قالي مەن ءالجان ارتقى ورىندىقتا وتىرىپ ءۇش رەت ۇيىقتاپ وياندى. ءيا، ول جىگىتتەر جۇمىس بابىمەن تالاي جەردى كورگەندەر. ال مەنىڭ ۇيقىم كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە تىزگىنشىنىڭ جانىندا وتىرىپ ۇيىقتامايتىن جانمىن. وتانعا، ونىڭ ۇلان-بايتاق جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىم ۇيقىمدى كەلتىرمەدى. تىزگىنشىگە دە سەرىك كەرەك. قاۋىپسىزدىك كەرەك... تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ۇلان-بايتاق كوركەم اۋماعىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ۇلت تاريحىندا وسى قاسيەت شالعان، قاسىرەتتى دە تارتقان، ءوزىم كورمەگەن وتان توپىراعىن ءوز كوزىممەن كورۋ... كوبىنە وڭ جاعىمداعى سوناۋ الىستا ۇشى-قيىرسىز وركەش تاۋلار تىزبەگى سۇلۋ ءارى ايباتتى كورىنەدى... وسىلايشا، تۇنگى ساعات 00:00-دە وسكەمەن قالاسىنا جەتتىك.

ەلەكترى جايناعان،
كوشە اۋمايدى اينادان.
تاۋلى تۋعان دالاسى.
جولداردا كولىك زاۋلاعان.

سول تۇنگى ۇيقىنى قاندىرىپ الىپ، وسكەمەن قالاسىنىڭ قاق ورتاسىنداعى ۇلى ابايدىڭ عاقليا سوزدەرى اسەمدەپ جازىلعان، كوپ باسپالداقتى بيىك مۇناراعا جايعاسقان قازاقتىڭ ءۇش ءبيىنىڭ ءمۇسىنىن تاماشالادىق. ەستى ادامعا بيلەر ءمۇسىنى وي سالادى. بيلەر ءمۇسىنىن كورىپ، بيلىك بىتكەندى ورىنسىز ايىپتاۋدان كوز اشتىرمايتىن كوڭىلى كولەڭكە ءبىر توپ ادامدى ەسىمە ءتۇسىردىم. اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ ەدىم، ۇلى ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى ويىما ورالدى:

بىلىمدىدەن شىققان ءسوز،
تالاپتىعا بولسىن كەز.
نۇرىن، سىرىن كورۋگە،
كوكىرەگىندە بولسىن كوز...

ابىلەت باسقان ەلەرمە،
سوزگە جۋىق كەلەر مە؟
ءتۇزۋ سوزگە كونەر مە،
تۇزەلمەسىن بىلگەن ەز؟

ابايدىڭ بۇل ولەڭى ەلىم دەپ ەڭىرەگەن وسى بيلەرىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلمەگەن جاندار زاڭعار تۇلعا جاساعان داۋىردە دە بولىپ، وسىدان وي تۋعان شىعار دەپ ويلادىم. وتارشىلدىق تۋىنداتقان، ويسىزدىق جاساعان ۇلتسىزدىق، قازىرگە جالعاسقان قياڭقى قيقار، ناداندىق تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ومىرىنە تاعى دا كۇيە جاعىپ، ەل بيلەۋشى ازاماتتاردىڭ (بيلىك) جەمقورى مەن ەلقورىن ايىرماستان، بىردەي قارالاپ جاتقانىنا مۇڭايىپ تەرەڭ كۇرسىنەسىڭ. ال مەن شە؟ مەن ءۇش بيدەن ءتالىم العان بارلىق ۇلتىم دەپ، ەل تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتارعا قۇرمەت بىلدىرەر ەدىم... مۇندايدا بولىس بولعان ابايدى ءوزىنىڭ تۋىستارى ساباعانى ەسكە تۇسەدى.

ادامزات ىشىندە اقىلى اسقان ۇلى ابايدى شەكسىز ساعىنا وتىرىپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تىلەۋىن تىلەپ، بيلەرىمىزدىڭ ارۋاعىنا ارناپ ءوز اۋزىممەن قۇران وقىپ، ولاردىڭ رۋحىنىڭ بۇكىل مەملەكەت حالقىنىڭ ساناسىنا جۇعىستى بولۋىن اللادان تىلەدىم. سونىمەن، ەل مەن جەردى كورەيىن دەپ، وسكەمەن قالاسىنا ەكى كۇن قوناق بولدىم. كورىكتى تاۋ ەلەكتر ستانتسياسىن تاماشالادىم. قوس ايرىقتى الىپ، ەرتىس وزەنىندە ۇشقىر قايىقپەن زىمىرادىق. بۇل نەتكەن تۇنىق، الىپ وزەن ەدى! نەشە الىپ وزەندەردى كورگەنمىن. ولار لاي باتپاعى باسىنا شاپشىپ، جارتاستارمەن جاعالاسىپ، تاسىسا ورمانىن ويرانداپ جاتۋشى ەدى. مەنىڭ ەرتىسىم قازاقتىڭ، قازاق مەملەكەتىنىڭ ءوزى سياقتى تۇڭعيىق تەرەڭ، ويلى قازاق عالىمىنداي كورىندى. كوكپەڭبەك تۇسپەن سۋى جىلجىپ اعادى ەكەن. جانىڭدى سۇيسىندىرەدى. شىركىن، كوك ءتۇس-اي دەسەڭشى! جان سۇلۋلىعى، ءمان سۇلۋلىعى ەكەن-اۋ! يا، اللا، ساعان مىڭ راقمەت! اسپانىمىز كوكپەڭبەك اشىق. سول اسپاندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوكپەڭبەك تۋى جەلبىرەيدى. تاۋلارىمىز جاپ-جاسىل، مىناۋ ەرتىسكە قاراساڭ، سۋىنىڭ مولدىرلىگى مەن تۇنىقتىعىنا كوزىڭ تۇنادى... شىركىن، قازاق «مال يەسىنە تارتادى» دەپ بەكەر ايتپاپتى-اۋ! مەن اق قايىق ىشىندە قارلىققان داۋسىممەن ايقاي سالدىم...

ۋا، ەرتىس – وزەنىم مەنىڭ،
 سەنى كورۋگە كەلدى كەزەگىم!
 الاتاۋ، شىڭعىس... ءبارى ءوز ەلىم.
 ۇلى ابايدىڭ رۋحى مەن ءسوزى قالعان،
 جاسا مەنىڭ جاڭا قازاقستان ءوز ەلىم!
 ومىرىڭ مەن ءوڭىرىڭ بيىك باسقادان،
 نۇرلى بولاشاق پەن اسقاق ارماندى،
 وزىڭنەن سەزەمىن، مەنىڭ ەرتىس وزەنىم!

تاسپادان تاپتىم، «ۇرى» ءوزىم ەكەنمىن

شيرەك عاسىرعا جۋىق التىنداي ايالاپ، سارى مايداي ساقتاپ كەلگەن ەكى كىتابىم ەكى جىل بۇرىن وتباسىلىق كىتاپ سورەمنەن جوعالىپ كەتتى. ءوزىم بىلەتىن «كىتاپ ۇرىلارىمدى» اڭدىپ تا، ءتىنتىپ تە تابا المادىم. كىتاپتى ءسۇيىپ وقىپ كەتە الماسا دا، كىتاپتارىممەن جازعان-سىزعاندارىما قۇرمەتپەن قاراپ، ماقتانىش كورەتىن ءارى شاما-شارقىنشا قورعاپ جۇرگەن جايى بار، مومىنداۋ مىنەزدى بالالارىمنىڭ اناسى داشەن دوشىمەتقىزىمەن دە ءبىر-ەكى رەت «ءتۇس شايىسىپ» قالعان جايىم بار... «اقشاڭدى سۇراۋسىز السام دا، كىتابىڭا تيىسپەيمىن» دەيدى ايەلىم. شىنىندا سولاي. كەيدە قالامىمنىڭ ۇشى تيگەن قاعازداردى ماعان كورسەتىپ، سونان سوڭ قوقىسقا تاستايتىن ادەتى بار ەدى...

سوندا الگى قاسيەتتى كىتاپتار قانداي كىتاپتار دەمەيسىز بە؟ ول ەكى كىتاپتىڭ بىرەۋى – «اباي قارا سوزدەرىنىڭ» قىتاي تىلىندەگى نۇسقاسى، ەكى ميللياردقا جاقىن قىتاي ۇلتىن تاڭعالدىرىپ شۋلاتقان كىتاپ، تاعى بىرەۋى – قازىرگى زامانعى قولدانىستاعى قازاق تىلىنە سايكەستەندىرىپ جاسالعان، قازاق توتە جازۋىنداعى «اباي ولەڭدەرىنەن تاڭدامالىلار». سونىمەن، بۇل كىتاپتار ەكى جىلدان بەرى ۇمىتىلعانداي بولعان. بيىل باسپادان شىعاتىن «باعدارشام» اتتى كىتابىما وسى ماقالانى قوساتىن بولىپ، ومىرىمدەگى ەڭ ماڭىزدى وسى ساپارىم تۋرالى وچەر جازاتىن بولىپ، ەكى جىل بۇرىنعى اباي ساپارى ماتەريالدارىن اقتارا باستادىم. سونىمەن، كۇيەۋ بالام قالي توقتاسىنۇلىن ۇيگە شاقىرىپ، ساپاردا تۇسىرىلگەن كەسكىندەردى كورە باستادىق. ەڭ الدىمەن كوزگە ايبىندى، كوركەم دە باي مازمۇنداردى باسىنان باستاپ تەلەفونعا تۇسىرگەن ەدىك. تەلەفوننان تاسپالاردى (ۆيديولاردى), سەمەي قالاسىنداعى ۇلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەسكەرتكىش سارايىنداعى (مۋزەي) كورىنىستەردى اقتارا باستادىق. ساراي ساۋلەتىنەن بۇرىن، ونداعى باي ءبىلىم مەن مازمۇن جاندى باۋرايدى.

ابايدىڭ بالا كەزىندەگى زەرە اجەسىنەن قازاقتىڭ حالىق ەرتەگىسىن تەرەڭ ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىرعان ءتاتتى دە عاجايىپ ءمۇسىنىنىڭ جانىنا ءۇش رەت بارىپ، ۇزاق ويلانا قاراپ تۇرعان كورىنىسىم بار ەكەن. مەنىڭ «ءبىر اۋىز ءسوزىم – مىڭ ءدىلدا» اتتى مىڭ سوزدەن قۇرالعان كىتابىمدا: «ەرتەك ەستىمەي وسكەن بالانىڭ ەرتەڭى بۇلىڭعىر» دەگەن دانالىق ءسوزىمنىڭ دۇرىستىعىنا وسى ارادان دالەل تاپقانداي بولدىم. ءبىز بارعان بەيسەنبى كۇنى جەر-جەردەگى مەكتەپتەر اباي ءومىرى مەن جولىن بىلۋگە باستايتىن كۇن رەتىندەگى شاراعا وقۋشىلاردى كەزەكپەن باستاپ اكەلەدى ەكەن. بۇعان مەن قاتتى قۋاندىم. باسقا قالا مەن دالادا دا، ءسوزسىز، وسىلاي بولۋ كەرەك دەپ ويلادىم. شارانىڭ باس جۇرگىزۋشىسى (اتىن ۇمىتتىم) ماعان كەلدى. مەن ۆيديوداعى كورىنىسكە تاڭعالدىم. جوعالعان قازىنام تابىلدى. الگى ەكى كىتابىمدى «ۇرلاپ» اپارىپ، سەمەي قالاسىنداعى اباي مۋزەيىنىڭ تورىنە ءوزىم قويىپپىن. «اتامىز كەلىپتى عوي!» – دەپ اڭقىلدايدى الگى جىگىت.

قاليمەن بىرگە تەلەفونداعى ۆيديونى كورىپ ەرەكشە تاڭعالدىم. «بۇل جاعدايدى نەگە ۇمىتقانمىن!؟» دەپ وكىنەم ءارى قۋانام. «ءبارى جاراتقاننىڭ سايكەستەندىرۋى شىعار!» دەيمىن وزىمە-ءوزىم ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ. «بۇل كىتاپتار اباي مۋزەيىنە جاساعان ەرەكشە سيلىعىم بولدى» دەپ ىشىمنەن ماقتانامىن. ويتكەنى اباي عاقليالارىنىڭ قىتايشا نۇسقاسى قازاقستانعا ازىرشە تارالعان جوق سياقتى. ءيا، بۇل كىتاپ جاي حالىقتىڭ ەمەس، الەمدەگى ەڭ كوپ حالىقتىڭ جازۋىمەن جازىلىپ، اباي مۋزەيىندە تۇر...

«تالاي جىل بولدى، قارت ادام تۇگىلى، جاستاردىڭ ابايدىڭ ۇلى رۋحىن ۇيرەنىپ، تاراتۋ ءۇشىن ءسىز سياقتى ون مىڭ شاقىرىم جەردى اتتىلى-جاياۋ ارالاپ، ۇلى ابايدىڭ رۋحىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن ەشكىمدى بايقاماپپىن»، – دەيدى مۋزەيدىڭ جاۋاپتى جىگىتى.

ابايدىڭ قابىرى باسىندا / سۋرەت نۇرمۇحان جانۇزاقۇلىنىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

قاسقابۇلاق

كەلەسى كۇنى، كۇن كوتەرىلە سالىپ، تاكسي جالداپ سەمەي قالاسىنان جيدەبەيدى بەتكە الىپ زاۋلاپ كەلەمىز. تىزگىنشى (شوفەر) جىگىتتىڭ اتى جاناسىل ەكەن. قازاق قارتتارىنىڭ وزىندىك مىندەتىنە سايكەس، جاناسىلدان اكەسىن، رۋ تارماقتارىن تۇگەل سۇرادىم. كەرەي ىشىندە قاراقاس ەكەن. «قۇدا بالام ەكەنسىڭ» دەپ جابىسا كەتتىم. جىگىتىم دە الىس كەتپەدى. ءماز بولىپ كەلە جاتىر. سونىمەن، جاستارعا قازاقتىڭ «قارعا تامىرلى قازاق» دەگەن ءسوزى وسىندايدان شىققان دەيمىن. تىزگىنشى تاڭعالىپ كوپ سۇراقتار سۇرايدى. ول راس. قازىر استانا قالاسىنداعى بەلگىلى اتاعى بار دارىگەر قىزىم نۇرشاش نۇرمۇقانقىزى وسى كەرەي تايپاسىنىڭ قاراقاس رۋىنىڭ كەلىنى.

كولىك جۇيتكىپ كەلەدى. سەمەي قالاسىنان باتىسقا بەت العان جولدىڭ ەكى جاعىنداعى ءبىراز اۋىلدار كوپ وتپەي-اق ارتتا قالدى. كۇز مەزگىلىنىڭ ورتا ايىنىڭ سوڭى بولعاندىقتان شىعار، اندا-ساندا كوزگە شالىناتىن بيىكتەۋ جوتالار مەن الاسا دوڭدەر بولماسا، قالعان جەر ۇشى-قيىرسىز كوز جەتپەس كەڭ سارى دالا. ادەتتەگى كەڭ دالا ەمەس، كۇرەڭ سارى دالا. جازدا جايقالعان جاسىل ءشوپ شىعار، قازىر كۇرەڭىتىپ ءبىر بەتكەي شىعىسقا قاراپ جاتىپ قالعان. مۇمكىن جەل باتىستان شىعىسقا قاراي سوعاتىن شىعار. تىزگىنشىدەن سۇراپ ەدىم، ول ارى-بەرى ءوتىپ ءجۇرىپ، جازدا جاسىل دالانى، كۇزدە كەرەڭ دالانى، قىستا جىلميتا باسقان قارلى دالانى كورەتىنىن ايتتى. «مەن بۇل ارادان ادامدى دا، اڭ مەن قۇستى دا كورگەنىم جوق»، – دەيدى تىزگىنشى مۇڭايعان بەينەدە. مۇڭعا باتتىم.  سەبەبى ءوزىم تۋىپ، وسكەن قىتايدا قالعان تۋعان جەر ەسكە ورالدى. ول جەر تاۋى، سۋى، جازىعى بار ۇلان-عايىر القاپ، بىراق تەبەندەي تەسىك بوس جەر جوق. سودان تۇسىمنەن شوشىپ ويانعانداي بولدىم. ءيا! ءيا! ءۇرىمجى قالاسىنداعى ۇيىمدە كورگەن تۇسىمدە ءدال وسىنداي شالقار كۇرەڭ دالادا كيىمشەڭ شالقامنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىپپىن. ۇستىندە تۇيەنىڭ جۇنىنەن توقىلعان كۇرەڭ ءتۇستى توقىما پالتوسى بار، باسىندا دوڭگەلەك قوڭىر بوركى بار اباي اتام قولىنداعى يمەك اسا تاياعىمەن ءتۇرتىپ وياتتى دا، ارتىنا ءۇش رەت قاراپ، عايىپ بولدى. شوشىپ ويانسام، ءوز توسەگىمدە جاتىرمىن. بۇل ءتۇستى كورگەن كەزىم 2008 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. قىتايداعى قازاق قانداستاردىڭ اتامەكەنگە قونىس اۋدارۋى تولقىنعا كوتەرىلگەن تۇس ەدى. سول كۇنى تاڭعى استى اباي اتاما ارناپ قۇران وقىپ ىشتىك. سودان ەلگە قايتۋ ويىمدى نەمەسە اباي اتامنىڭ «تاپسىرماسىن» ورىنداۋعا بەكىدىم. ءسويتىپ، سول جىلدان باستاپ 2014 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن ءوز كىندىگىمنەن بولعان جوعارى ءبىلىمدى، قىتاي وكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك شتاتىنداعى، تاقتارى دا تار ەمەس، تابىستارى دا از ەمەس 4 ۇل، 4 قىزىمنىڭ وتباسىنىڭ بارلىعىنىڭ ۇلتتىق وتانىنا ورالۋىنا مۇرىندىق بولدىم. الايدا ۇلى اباي زيراتىنىڭ باسىنا بارىپ، ءوزىمنىڭ ەت جۇرەگىممەن، ءوز اۋزىممەن قۇران وقۋ ارمانىم تەك 2022 جىلى قازان ايىنىڭ سوڭعى ون كۇنى ىشىندە ورىندالدى...

شەكسىز دە شەتسىز كۇرەڭ دالادان تىزگىنشى جاناسىلدىڭ تانىستىرۋىمەن جول بويىنداعى ساليقا-سامەن تاس مۇسىنىنە ءتۇسىپ قۇرمەت كورسەتتىك. بىراق قۇران وقىمادىم. سەبەبى مەنىڭ ءوزىمنىڭ تانىم، بىلىمىمدە بۇل عاشىقتاردىڭ ۇلت پەن ءدىنى انىق ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە كسرو يدەولوگياسى اق كوڭىل قازاق ۇلتىن ءوزىنىڭ وتارلىق زۇلىمدىعىمەن عاشىقتار الەمى ارقىلى الداپ-سوقتى دەپ تۇسىنەتىنمىن. عاشىقتار باستاۋىنان سۋ ءىشىپ جاتقاندا تىزگىنشى بالام: «اتا، الدىمىزدا 50 شاقىرىمداي جەردە ۇلى اباي اتامىز بەن مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋىنىڭ تۋعان اۋىلى «قاسقابۇلاق» دەگەن اۋىل بار. قاسيەتىڭنەن اينالايىن اۋليەلەر سۋ ءىشىپ ۇلكەيگەن قاسقابۇلاق دەگەن بۇلاعى بار، جولشىباي سوعا كەتەتىن شىعارسىزدار»، – دەگەنى. دەنەم ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى.

«اڭساعانىم اسپاننان ءتۇستى»، – دەدىم تىزگىنشى بالاما. «مەن مىناداي قاسيەتتى اتى بار حاباردى تۇڭعىش سەنىڭ اۋزىڭنان ەستىپ وتىرمىن. اينالايىنىم، اقىڭدى ەسەلەپ ال دا، تارتا بەر!» ابايدى ءسۇيىپ، قۇرمەتتەپ وقىپ، زەرتتەگەنسىماق بولىپ جۇرگەن جان بولسام دا، «ابايدىڭ، محتار اۋەزوۆتىڭ تۋعان اۋىلى» دەگەن اتاۋعا كوڭىل بولمەگەن ابەستىگىمدى قاراشى!» دەپ وكىنىپ قويامىن. «تاعدىر تاعى دا مەنى جاقسى كورەدى ەكەن، تالەيىم بار ەكەن» دەگەن ويلار كەلدى... انە-مىنە دەگەنشە «اۋەزوۆ اۋىلى» اتتى جول بەلگىسىن كورىپ: «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى شىعار الدىنان»، – دەپ قۋاندىم. جول بەلگىنىڭ جانىنا ابايدى عانا ەمەس، «اباي جولى» رومانى ارقىلى قازاق اتتى ۇلتتى وڭ جاعىنان جەر شارىنا تانىتقان اۋەزوۆ سىندى اۋليە جازۋشىنىڭ كولەمدى سۋرەتى ۇلكەن تاقتايدىڭ بەتىنە ءىلىنىپتى. بۇنى كورىپ ءوز-وزىمنەن قورقىنىش بيلەگەن ادامداي دەنەم تىتىركەنىپ كەتتى. بۇل مەنىڭ قالامگەر رەتىندەگى جۇرەك قۇرمەتىم ەدى.

بۇل اۋىل شاعىن اۋىل ەكەن. الايدا «قاسقابۇلاقتى» ىزدەگەندەردىڭ ات تۇياعى ۇزىلمەيتىن كورىنەدى. ءبىز اۋىلدىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. مادەنيەت ءۇيىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى مەرەكە قاقپانى اشىپ، جانىندا ءتورت سەرىگىمەن قارسى الدى. ءبىزدىڭ ءمان-جايىمىزدى سۇرادى. الگى باستىق جىگىت تاڭدانىسىن جاسىرا الماي، ماعان تەسىلە قاراپ: «جالعىز ءوزىڭىز بە، اعا؟!» – دەگەن سۇراقتى قايتالاي بەردى. سودان كورگەن ءتۇسىمدى ىزدەپ كەلە جاتقانىمدى باياندادىم.

– مەن اعا ەمەسپىن، اتاڭمىن، بالام، – دەدىم. الگى جىگىت ساسىپ قالدى.

– بۇل ارادا اتا اتاۋى از ايتىلادى. قازاقتىڭ قاسيەتتى سوزدەرى جوعالىپ، ازايىپ كەتكەلى قاشان، كەشىرىڭىز! اكەلەرىمىز قالاي ايتسا، ءبىز دە سولاي ايتىپ ادەتتەنىپ قالىپپىز... – دەدى جىگىت.

– جاسىڭىزدى سۇراسام بولا ما؟

– 78 جاستامىن.

– جاساي بەرىڭىز، اتا! ءسىزدىڭ جاسىڭىزداعىلار كوپپەن، توپپەن بىرگە كەلگەن شىعار، بىراق بايقالعان جوق. باتاڭىزدى بەرىڭىزشى، اتا، – دەدى جىگىت.

اۋەلى سول جىگىتتەردىڭ الدىمەن ماڭدايلارىن سۇرادىم. مەن بالالارىمنىڭ ماڭدايىنان يىسكەمەي تۇرىپ باتا بەرمەيمىن. بۇل ادەتىم جاس مەملەكەتىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ، ونىڭ يەسى – وسى جاستاردىڭ ماڭدايلارى جارىق بولسىن دەگەنىم عوي! بارلىعىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەدىم. قۇمارىم قانعانداي كوڭىلىم كەڭىپ قالدى. ارتىنان وزەرىنە اللادان ۇزاق ءومىر، جۇمىستارىنا ساتتىلىك تىلەپ، «اباي مەن مۇحتار اتالارىڭنىڭ ارۋاعى قولداي بەرسىن» دەپ باتا بەردىم. قاسقابۇلاق دانىشپاننان تورتتەن تۋسا ەكەن دەپ جاستاردى دۋ كۇلدىردىم... بۇندا كۇز باستالعالى كورەرمەن مەن ساپارشى جوقتىڭ قاسى، اسىرەسە قاراشا ايى باستالعاننان بەرى سولاي ەكەن. ءانشى قىزدار دا اۋىلعا قايتقان...

جاستار ءبىزدى قاسقابۇلاقتىڭ قاسىنا ەرتىپ باردى. ءوز ومىرىمدە تالاي بۇلاق پەن سارقىرامالاردى كورىپ وسكەن جانمىن. تالاي تەنتەك بۇلاقتار جارتاستاردىڭ قوسپاسىنان اتىلىپ جاتاتىن. ال ۇلى اباي مەن مۇحتاردىڭ قاسقابۇلاعى عاجايىپ. شىعىسقا قاراپ تۇرساڭ، سول قول جاعىڭنان ورتادا كەڭ ەدەندى جازىق كەڭساي قاتار جاتىر. قارسى الدىمداعى سارى قوڭىر جوتا بەينە الىپ قاۋىننىڭ فورماسىن جاساپ تۇر. ءبىز تۇرعان جەرگە كەلگەندە الىپ «قاۋىندى» قاق ورتاسىنان سونداي تەگىس «جارىپتى». «قاۋىننىڭ جارتى بەتىن» گەومەتريالىق ولشەممەن ولشەپ تىلگەندەي، ءدال ورتاسىنداعى تەپ-تەگىس سارى قىل تاس بەتتەن قازاق قارتتارىنىڭ تونىنىڭ جەڭىندەي كولەمدەگى، اينەكتەي تۇنىق سۋ اتقىلاۋدا. اتىپ شىققان سۋ تسەمەنت توعاندارمەن اۋدەم جەردەگى شالعىن ءشوپ باسقان جازىق سايعا جەتكىزىلىپتى. سايدا جارقىراپ ارنادا بۇلاق اعىپ جاتىر. سەمەي قالاسىنان شىققاننان بەرى، جولدىڭ ەكى جاعالاۋىنان ءتورت تۇلىك مالدى كورگەنىمىز وسى. «مال ەڭكەيىپ يىسكەمەگەن جەر جەتىم» دەگەندەي، مالدى كورىپ كوڭىل شالقىدى. ءبىز ءۇش ادام اڭگىمە باستاۋدان بۇرىن اق تاستان اتقىلاپ جاتقان سۋعا باسىمىزدى سالىپ جىبەرىپ تۇنىعىنان قانعانشا جۇتتىق. سۋدىڭ ءدامىن ايتپاڭىز. باستاۋشىلار اۋىز اشقان جوق. ءوزىمىز ءىشىپ، ءوزىمىز سامپىلداپ سويلەپ، ءوزىمىز قۋانىپ جاتىرمىز. باسىمدى كوتەرىپ سوناۋ سايلى جازىقتاعى تىرشىلىكتى كورىپ، ابايدىڭ «جاز» اتتى ولەڭىن جاتقا زاۋلاتتىم. اباي جاساعان جاز سۋرەتى مەن مىنا مال تولى سايدىڭ سۋرەتى ۇقسايدى ەكەن.

جازدىكۇن شىلدە بولعاندا،
كوكوراي شالعىن، بايشەشەك،
ۇزارىپ ءوسىپ تولعاندا;
كۇركىرەپ جاتقان وزەنگە،
كوشىپ اۋىل قونعاندا;
شۇرقىراپ جاتقان جىلقىنىڭ،
شالعىننان ءجۇنى قىلتىلداپ،
ات، ايعىرلار، بيەلەر،
ءبۇيىرى شىعىپ، ىڭقىلداپ،
سۋدا تۇرىپ شىبىنداپ،
قۇيرىعىمەن شىلپىلداپ...

سىدىرتىپ اياعىنا ءبىر-اق شىقتىم. اينالامداعىلار قول شاپالاقتاپ قۇرمەت ءبىلدىردى. جيىرمادان اسقان ءبىر جىگىت اتاسىن قۇشاقتادى. مەن ونىڭ ماڭدايىنان ءۇش رەت ءسۇيدىم.

– قانشا جاسىڭىزدان بەرى اباي اتا ولەڭدەرىن جاتتاپ ءجۇرسىز، – دەپ سۇرادى الگى جاس جىگىت قىزىعىپ.

– ءۇشىنشى سىنىپ وقىعاننان باستاعانمىن.

– ءوزىڭ شە؟ – دەپ سۇراپ ەدىم، الگى بالا تومەن قارادى دا:

– مەن اقىن ەمەسپىن، – دەدى.

– جوق بالام، – دەدىم مەن. اباي ولەڭدەرى – جاقسى ادام (تولىق ادام) بولۋدىڭ جولى. ادامزاتتىڭ اقىلى عوي، – دەدىم دە، – قالعانىن «قاسقابۇلاق» اۋىلىنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا بارىپ، ايىرىلىساردا ايتىپ بەرەيىن، سەندەر دىبىسقا جازىپ الىڭدار! – دەدىم. مەنىكى ۋاقىتتان ۇتۋ، ويلانتۋ، شابىت بەرۋ ءۇشىن ەدى. قاقپا الدىنا دا كەلدىك. جۇرەگىمنىڭ ءامىرىن الدىمەن ابايدىڭ ەكى شۋماق ولەڭىمەن جەتكىزدىم:

پايدانى كورسەڭ، باس ۇرىپ،
 ماقتاندى ىزدەپ، قايعى الما.
 مىنىڭدى ۇرلاپ، جاسىرىپ،
 مايدانعا تۇسپەي بايگى الما.

 وزىڭدە بارمەن كوزگە ۇرىپ،
 ارتىلام دەمە وزگەدەن.
 كۇندەستىگىن قوزدىرىپ،
 ازاپقا قالما ەزبەدەن.

 اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس،
 ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا.
 ۇستازدىق قىلعان جالىقپاس
 ۇيرەتۋدەن بالاعا.

ۇلى ابايدىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا بولسا كەرەك. ول الداعى زاماننىڭ باسەكەلى عاسىر بولارىن بولجاعان. مەن دە ءوز ولەڭىمدى جاتقا وقىپ، قوشتاستىم:

قۇرمەتتىم، قۋاتىمسىڭ قاسقابۇلاق،
اعىپسىڭ تاستى تەسىپ، تاستان قۇلاپ.
اباي مەنەن مۇحتارعا سۋسىن بولعان،
ورنىڭ سەنىڭ الەمدە باسقا بۇلاق.

وزىڭمەن سان بۇلاقتىڭ تەڭدىگى جوق.
گۇل، شوپتەرمەن اعاسىڭ ەلدى بولەپ.
اينالعان قاسيەتىڭنەن قاسقابۇلاق،
ءنارىڭنىڭ انا سۇتتەن كەمدىگى جوق.

ابايدى تۋعان بۇلاق، مۇحتاردى دا;
تاريحسىڭ قاسيەتىڭدى ۇققان ۇلعا.
نۇرمۇقان جارىم عاسىر جاسارعانداي،
سۋىڭنان قۇلقىلداتىپ جۇتقانىندا.

ەي ۇلتىم، قاسقابۇلاق – باس سۋاتىڭ!
بولسا ەكەن ابايدايىن ۇل تۋاتىن.
بولسا ەكەن تاۋەلسىز ەل بولاشاعى،
ابايدىڭ مۇراتىمەن ءبىر تۇراتىن.

قوشتاسپايمىن قاسقابۇلاق! تىرشىلىگىم بولسا، تاعى كەلەمىن.

ۇلتىمنىڭ قاسقا ماڭداي تاعدىرىن قازاقتىڭ ۇرپاعىنا، قاسقابۇلاقتىڭ ۇرپاعىنا تاپسىرامىن! اللا امان كەزدەستىرە گور!

قالامگەردىڭ كوز جاسى

مىنە، جيدەبايداعى اباي مۇزەيىنىڭ ىشىندە، مۋزەيگە اينالعان ۇلى اباي اتامنىڭ وتباسىندا، ءتىپتى ول وتىرعان ورىندىعىنا وتىرىپ، زاڭعار تۇلعا ۇستاعان قاۋىرسىن قالامدى دىرىلدەگەن ساۋساقتارىممەن ۇستاپ، اباي اتام ىستەتكەن كاماسي سياعا ماتىرىپ، ابايشا الدەنەلەردى جازعىم كەلدى. بىراق بۇكىل دەنەم دىرىلدەي باستادى. كارى كوزدەن بۇلقىنىپ، بۇلاقتاپ، بەتتى جۋىپ جاس كەتتى... (قازىر ءدال وسى ساعاتتا، وسى ساپار ەستەلىگىن جازىپ كومپيۋتەر الدىندا وتىرمىن. تاعى دا سولقىلداپ جىلاپ وتىرمىن (يا، اللا! وتىرىك ايتسام، اياماڭىزشى مەنى). ىشىمنەن «اتاشىم، سەنىڭ ارۋاعىڭنان ۇرپاقتارىما، ۇلتىما، تاۋەلسىز مەملەكەتىمە مەدەت سۇراپ كەلدىم» دەپ تىلەك ايتتىم...

مەن تەگىندە بوركەمىك، جىلاڭقى جان ەمەسپىن. ءوزىمنىڭ ەل ىسىنە دەگەن ادال جۇرەگىمە سۇيەنىپ وسكەن، ادىلەت دەسە تىك تۇراتىن جانمىن. بۇلاي بولۋى وتكەن زاماننىڭ قاتىگەزدىگى ىشىندە جاساعانىمنان بولار. اسىرەسە اكەمنىڭ مەنى ەس بىلگەننەن باستاپ اباي تالىمىمەن باۋلىعانىنان شىعار! وسى سوزىمە ءوزىمنىڭ ومىرىمنەن دالەل ايتايىن.

الدىمەن مەنىڭ بالالىق كەزىمنەن جاتتاپ وسكەن اباي ولەڭىنىڭ ەكى شۋماعىن جازا كەتەيىن:

قايرات پەن اقىل جول تابار
قاشقانعا دا، قۋعانعا.
ادىلەت، شاپاعات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا.
پايدانى كورسەڭ باس ۇرىپ،
ماقتاندى ىزدەپ، قايعى الما.
ءمىنىڭدى ۇرلاپ جاسىرىپ،
مايدانعا تۇسپەي بايگى الما.

ءيا! ادىلەتسىزدىك پەن زۇلىمدىقتىڭ الدىندا كوزىمنەن ءبىر ءتۇيىر جاس شىعىپ كورگەن جان ەمسپىن... 1966 جىلى ماۋسىم ايىنان باستالعان، قىتاي ەلىنىڭ مادەني، رۋحاني، ازاتتىق ءومىرىن 10 جىل ويرانداعان، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ جابايى دا جاۋىز قوزعالىس «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەننىڭ وتكىر تىرناعىنا مەن دە ىلىنگەنمىن. مەن سول 1966 جىلى بار-جوعى 21 جاستا ەدىم. كورىنىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك پەن زۇلىمدىققا شىداپ تۇرا الماي «مادەنيەت توڭكەرىسى قاتە جۇرگىزىلىپ جاتىر، مۇعالىمدەردىڭ جازىعى جوق»، – دەپ ايتپايمىن با! سونىمەن، وسى ءبىر ءسوزىم مەنى ون جىل جۇلمالادى. «پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىنا قارسى كەلگەن، پارتياعا قارسى ەلەمەنت» دەپ، باسىما قالپاق كيگىزىپ، ۋرالاپ كۇرەسكە الىپ ۇرىپ سوققانمەن، ازاپتاپ قيناعان جۇدىرىق پەن شاپالاعىنا ىققانىم جوق. كوزىمنەن ءتۇيىر جاس شىعارعانىم جوق. سونىمەن، «توڭمويىن» ەلەمەنت دەگەن جەلەۋمەن جۇمىستان ايدادى. وتباسىم، سول باياعى قامقور اكەم ءۇيسىن تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندە قالدى. مەن تەرىسكەيىندەگى مۇڭعۇلكۇرە دەگەن اۋداننىڭ ورتالىعىنداعى باتپاقتى كوشەسىندە، جاناشىر ءبىر ادامىم جوق جالعاز قالدىم. كۇندىز اعاشتى پانالاسام، تۇندە جۇمىستان بوساتىلعان «بۇزاقىلاردىڭ» ءۇيىن پانالاپ ءجۇرىپ ء(بىر-بىرىنە پانا بولا الاتىن مەنىڭ مەيىرىمدى ۇلتىم دەسەڭشى), سونىمەن، پارتيا ورتالىق كوميتەتكە، سىبە ۇلتىنان شىققان اۋدارماشىنى تاۋىپ، ارىزدانىپ ءجۇرىپ ءۇش ايدا جۇمىسىمدى قالپىنا كەلتىرىپ ەدىم، جۇمىس ءبولىسىمدى اۋدان ورتالىعىنان تاۋلى شەت قىستاققا اۋداردى. مۇنى جازىپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبى، وسى ءۇش اي بارىسىندى سول زاماننىڭ جاستارى جولىقپاۋعا ءتيىس نەبىر ازاپتارعا تاپ كەلدىم. مەن سياقتى باسىنا كۇن تۇسكەن ادامداردان اۋدان بويىنشا ون نەشە ادامدى ۇرىپ ءولتىردى نەمەسە وزىنە-ءوزى قول سالدى. ال مەن شە؟ «قايرات پەن اقىل جول تابار، قاشقانعا دا، قۋعانعا» دەگەن ءتالىم بويىنشا ءىس قىلدىم. كوزىمنەن ءبىر تامشى جاس شىعارمادىم. ءيا! بۇگىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەركىن ازاماتىمىن. ۇلى اباي اتامنىڭ «ۇيىندەمىن». اق كوڭىلىمنەن اقتارىلا شىققان قۋانىش جاسى ءبىر عاسىر تىعىلعان، بۇعىنعان دەرتتى جۋىپ جاتىر. باقىتتىڭ جاسى. جوق، ايتارىم ءالى بار. قالامگەردىڭ كوز جاسى ءولىم الدىندا دا شىعىپ كورگەن جوق.

1970 جىلى قاڭتار ايىنىڭ مەزگىلى. مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ اقدالا اۋىلى. سول مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ جالعاسى. «ءبىردى جانىشتاۋ، ۇشكە قارسى تۇرۋ» دەگەن اتپەن ءجۇرىپ جاتىر. كوممۋنانىڭ مەملەكەت ورگاندارىنىڭ بىرلەسكەن ۇلكەن توبىندا مەنىڭ ۇستىمدەگى كۇرەس قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. «قالادان قاشقان، پارتياعا، مادەنيەت توڭكەرىسىنە قارسى اتاقتى توڭمويىن ەلەمەنتتى پارتياعا قارسى تۇرعاندىعىن مويىنداتۋ ءۇشىن قاتاڭ كۇرەس قىزۋ جۇرگىزىلۋدە. قايدان تاۋىپ كەلدى بىلمەيمىن، «توڭمويىندى ءجىبىتۋ ءۇشىن»، چەح مەملەكەتىندە جاسالعان، اۋىرلىعى 25 كيلوگرامم كەلەتىن ءسۇت ايىرۋ ماشيناسىنىڭ شويىن ءبولىمىن، ەكى شەتىنەن سىم تەمىرگە بايلاپ، ەكى ادامداپ كوتەرىپ اكەلىپ توڭقايتىپ قويىپ، موينىما استى. كۇرەستى باسقارۋشىلار مەن باستاۋشىلار «جۇمىسشىلار تابى» نەمەسە ورگان مەكتەبىنىڭ تازالىقشىسى، كۇزەتشى اۋەلقان ايۋكەۇلى جولداس پەن كوممۋنا استىق پۋنكتىنىڭ كۇزەتشىسى قالماق گەشىل جولداس. الدىمان اۋەلقان اعام بىلگەن ايىپتاۋ، اشكەرەلەۋ سوزدەرىن ايتا كەلىپ: «پارتياعا قارسىلىعىڭدى تاپسىر!» – دەپ، قۇلاشىن بارىنشا كەرىپ كەلىپ، قۇلاق شەكەمنەن سوعىپ قالدى. العاش قولتىعىن جازعاندا «ءولتىردى» دەپ ويلاعام. عاجابى قازاقتان شىققان جۇمىسشى تابىنىڭ جۇدىرىعى جۇمساق ەكەن. ءىشىم سونداي جىلىپ كەتتى. كوزىمنەن جاس تا شىقپاقشى. بىراق جاۋىم جاسىدى دەپ بىلەدى، سوندىقتان ءوزىمدى قولعا الدىم. كەزەك الگى گەشىل دەگەن كەرەڭ قالماققا كەلدى. تۇلەيلىگى مە، اتاجاۋلىعى ما، يت ناداندىعى ما، الگى قالماق اۋىر شويىن جەلكەمنەن قان اعىپ توڭقايىپ تۇرعانىمدا، كوتەن تۇستان قاتتى تەۋىپ جىبەردى. ەتپەتىمنەن ۇشىپ ءتۇستىم. موينىما اسۋلى شويىنعا باسىمنىڭ تيگەنىن بىلەم. ەسىم اۋىپ قالىپتى. ءسۇت ماشينانىڭ قىرى توبە قۇيقامدى سىدىرىپ تاستاعان ەكەن. كۇرەس مايدانى قانعا تولدى. اۋرۋعا شىداماي ويبايلادىم كەپ، بىراق كوزىمنەن جاس شىققان جوق. سىپىرىلعان قۇيقانىڭ ورنىنا، سىم تەمىر قيعان جەلكەمە كۇرەس بىتكەننەن كەيىن اپپاق شاش شىقتى. مەن 25 جاسىمدا «اقباس نۇرمۇقان» اتاندىم. قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدان، مەن سۇيەنگەن اباي اتامنىڭ ارۋاعىنان، مەنى ابايعا تابىندىرىپ كەتكەن اكەمنىڭ ارۋاعىنان مىڭ اينالايىن! سوندا دا كوزىمنەن جاس شىقپاعان...

الگى دۇلەي، نادان، جاۋىز گەشىل ءدال سول ءتۇنى كۇزەت ءۇيىنىڭ پەشىنەن شىققىن كومىر گازىنا ۋلانىپ سەسپەي قاتتى.

مەن العان وسى جولعى قاندى سوققىدان كەيىن كوممۋناعا تۇسكەن ارميا، جۇمىسشىلار ۇگىت وتريادى دەگەندەر سەسكەنىپ قالسا كەرەك، جاۋىزدىق جازالار سايابىرلادى. مىسالى، جالاڭاشتاپ كومىر شوعىنا قاقتاۋ، ۇستەل استىنا باسىن تىعىپ قويىپ قۇيرىقپەن بەلدى جالاڭاشتاپ، شاندار تارتپانىڭ ايىرباس جاعىمەن سوعۋ سىندى ارەكەتتەر توقتادى. مەن سونداي ايداۋ مەن ازاپتا 7 اي ءجۇرىپ نە كورمەدى دەيسىزدەر؟!.

سودان بەرى جارتى عاسىرداي ۋاقىت ءوتىپتى. ءومىردىڭ قۋانىشى مەن كۇلكىسى، كوز جاسى مەن وكىنىش، وكسۋلەر دە بولعان شىعار. بىراق ءدال ۇلى ابايدىڭ جازۋ ۇستەلىندە وتىرىپ الىپ كوز جاسىمدى كولدەتكەندەي كەزىم ەشقايدا بولعان جوق. «نەگە؟» دەگەن سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرە المايمىن. ءيا! ءيا، ءبىر رەت بولعان. 1976 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 22-كۇنى – اكەم قايتىس بولعان كۇنى. سول كەزدە قاتتى جىلادىم. اكەمنىڭ اكەلىك مەيىرىمىن، تاربيەسىن، تاعى باسقالاردى جىپكە تىزگەن مارجانداي ەتىپ، تاياققا سۇيەنىپ تۇرىپ جيىلعان كوپتىڭ الدىنا توگىپ بەردىم. سول اكەم عوي مەنى ۇلى ابايدىڭ رۋحاني بالاسى ەتىپ كەتكەن...

ءبىز مۋزەي ديرەكتورى گۇلاي اتتى حانىمنىڭ باستاۋىمەن ابايدىڭ ءۇش ايەلىنىڭ جاتىن بولمەلەرىن ارالادىق. مەنىڭ سەزىنگەنىم، زامانىنا قاراي ادامدارى جاراسقان. ءۇش بولمەنىڭ جابدىقتالۋى ۇقساس ەكەن. ول ۇقساستىقتى بىلاي قويعاندا، قازاقتاردىڭ رۋ، تايپاسىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحي ۋاقىتى تالاي عاسىرلاردىڭ ەنشىسىن الىپ جاتسا دا، ورنالاسقان مەكەنجايلارى سونشاما شالعاي بولسا دا تۇسكيىز، شىمىلدىق، توسەك جابدىقتارى، سىرماق، تەكەمەتتەردىڭ ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ ۇقساستىعىنا، تۇتىنعان ءۇي جابدىقتارىنىڭ بىردەيلىگىنە تاڭعالاسىڭ. ءتىپتى قازىر دە سولاي ۇقساس. الەم قازاقتارىنىڭ ءتىلى عانا ۇقساس بولىپ قالماستان، كۇنكورىس قاعيدالارى، ۇيلەنۋ فورماسى، تاعىسىن-تاعىلاردىڭ ءبارى ۇقساس. مۇنى باسقا ۇلتتاردان تابا الماسسىز، بالكىم. تاڭعالاسىڭ دا، سۇيسىنەسىڭ. توقسان تايپا بولساڭ دا ءتۇبىڭ ءبىر، تۋىسقان ەكەنىڭدى دالەلدەپ تۇر. ورتادا اس ءۇي. اس ءۇي ابزەلدەرى مەن تۇتىنۋ بۇيىمدارىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرى، ءتىپتى قىمىز ىشەتىن توستاعاندارى دا، كەلى-كەلساپتارىنىڭ جاسالۋى مەن شەبەرلىك ونەرلەرى دە ۇقساس. ماعان ەرەكشە كورىنگەنى، سولتۇستىك شەتتەگى اس مازىرلەرىن قوياتىن ءۇي ىشىندەگى التىن ءتۇستى ۇلكەن ەكى ادالباقانعا ەت سۇرلەيدى ەكەن. بۇل ادالباقان اباي وتباسىنىڭ ساۋلەتىن تاعى اسىرعانداي. وسىدان ۇققانىم، قازاق ۇلتىنىڭ مادەنيەتىنىڭ تاريحى وتە الىس، تەرەڭدە جاتىر دەۋگە كەلەدى. بۇلاردى كورىپ ۇلتىما دەگەن جان سۇيىسپەنشىلىگى ءتىپتى ارتا ءتۇستى... اباي وتىرعان پاۋەسكەمەن پاۋەسكە ارباعا دا وتىرىپ ماۋقىمدى باسقان جايىم بار.

قالامگەردىڭ كوز جاسىنىڭ كوكەسى ۇلى اباي قۇنانبايۇلى مەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ قابىرلەرىنىڭ باسىنا جەكە-جەكە قۇران وقىعاندا تاعى تامشىلادى. اق مراموردان قۇيىپ جاسالعان ءزاۋلىم ەكى كەسەنەنى قۇشاقتاپ ءبىراز ۋاقىت تۇردىم. تاريح پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قاراما-قارسىلىعى ويىمدى ويلى-قىرلى قيالدارعا جەتەكتەدى. ماۋقىمدى باسىپ، ودان ۇلى ابايدىڭ سۇيەگى جاتقان جەرگە بارىپ قۇران وقىدىم. قۇران اياتتارىن، 1957 جىلى كۇزدە شەشەم دارىگەردىڭ جوقتىعىنان تۋىتتان ولگەن سوڭ، اكەم مەنىڭ 12 جاسىمدا «شەشەڭە بارىپ قۇران وقىپ تۇر» دەپ بەس ساباق (قۇران اياتتارى) ۇيرەتكەن. مەن وسى بەس ساباقتى كوبەيتكەنىم دە جوق، ازايتقانىم دا جوق. اكەم قايتىس بولعان سوڭ، باسىنا بارعاندا دا ارنايتىنىم وسى بەس ايات. ەندى ەكەۋىنە دە وسى قۇران اياتتارىن ارناپ ءجۇرمىن. اكەم شەشەم مەرۋەت راحىمجانقىزىنان كەيىن ۇيلەنگەن جوق. ويلاعانى ءتورت جەتىمنىڭ وگەيلىك ءومىر كورمەۋى ەدى. بۇل ۇزاق اڭگىمە. مىنە، ۇلى اباي اتامنىڭ باسىنا دا سول قۇرانىمدى وقىپ وتىرمىن، بىراق تىلەۋىم ۇقسامايدى. قۇراننان كەيىنگى باتام:

يا، اللا! مەن سىزگە شەكسىز سەنەمىن، قۇرمەتتەيمىن! وسى وقىعان قۇرانىمدى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبار باستاعان يسلام ءدىنىن ادال تۇتىنعان اۋليە-انبيەلەردىڭ رۋحىنا باعىشتادىم. يا، اللا! كۇللى ادامزاتتىڭ، مۇسىلمان الەمىنىڭ تىنىشتىعىن، بەرەكە-بىرلىگىن بەرە گور، اللا!

وسى قۇرانىمدى ۇلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ رۋحىنا، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ رۋحىنا ارنادىم. جانىن ءجانناتتا قىلا گور! ارتىنداعى مىناۋ جەر بەتىندەگى ەل-جۇرتىن امان ەتە گور، اللا! يا، اللا، ۇلى اباي ەلىمەن بىرگە ۇلى قازاق اتتى ۇلتىمنىڭ ەلىن، مەملەكەتىن، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ قادىر-قاسيەتىن، ابايدىڭ ارۋاقتى ءبىلىمى مەن ءتالىمىن ۇلتىنا، بارلىق ادامزاتقا سىڭدىرە گور! يا، اللا! قازاق اتتى ۇلتىمدى باي-باقىتتى ەتە گور! ۇرپاعىما الەمنىڭ وزىق عىلىمى مەن ءبىلىمىن الۋىنا مەدەت، ىقىلاسىڭدى بەرگەيسىڭ، اللا! يا، اللا! ەلىمە، جەرىمە، مىناۋ الەمگە تىنىشتىق بەر! يا، اللا! يا، اللا! مىنا ەلىمدى دۇلەي بوراننان، بوگەۋ بەرمەس تاسقىننان، شايتاننىڭ كەسىرىنەن، قاۋىپتى باسقىنشىدان، جەمقور بيدەن، دۇلەي، سودىر سانادان ساقتا! ۇلى اباي اتامنىڭ ءتالىمىن، رۋحىن ەل دامۋىنىڭ تىرەگى ەتە گور، اللا!..

مەن ورنىمنان تۇردىم...ۇشەۋمىز الىستاپ بارامىز. كۇن ۇياسىنا قاراي جامباستاپ بارادى. قالامگەردىڭ كوز جاسى توقتاعان سياقتى. ويتكەنى ول اباي اتاسىنىڭ ءوزىن كورگەندەي قۋانىشتى سەزىمدە. ءبىر ارمان، ءبىر قۋانىش.

قوش بول!
ۇلى ابايدى تۋعان مەكەن!
ەل مەن جەر ارمانىنا جەتەر مە ەكەن؟!
ادامبىز، ادامبىز عوي ءبارىمىز دە،
تولىق ادام بولماساڭ، بەكەر ەكەن!

نۇرمۇحان جانۇزاقۇلى

2024 جىلدىڭ قىركۇيەگى

Abai.kz