تاڭىرشىلدىك پەن يسلامعا ارنالعان ماقالالار توپتاماسىنىڭ وتكەن ساندارىندا بۇل ەكى اعىمنىڭ پايدا بولۋ تاريحى، ولاردى نىعايتۋ جولدارى، ارالارىنداعى قايشىلىقتاردىڭ سەبەپتەرى ءتارىزدى وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن ەدى. بۇل قورىتىندى ماقالادا ولاردى ۇيلەستىرۋدىڭ ماڭىزى تۋرالى ءسوز بولادى.

بۇگىنگى كۇندەرى قازاق حالقى ءوزىنىڭ بۇرىنعى كوركەم مىنەزدەرىنەن ايىرىلىپ، «قوي مىنەزدى» بەيشارا حالگە ءتۇستى دەگەن سوزدەر ايتىلا باستادى. بۇل سوزدەردىڭ دا جانى بار. بۇگىنگى قوعام ومىرىندە بۇعان دالەلدەر جەتكىلىكتى دەۋگە بولادى. بۇل وزگەرىستىڭ سەبەبى – ۇلتتىق بولمىستىڭ وزگەرۋى.

كوشپەندى داۋىردەن وتىرىقشى ومىرگە وتكەننەن كەيىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتايتىن سالتتارىمىز ۇمىتىلىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان بولمىسىمىز وزگەرە باستادى. ارينە، بۇل ايتىلعان ءسوز «بۇرىنعى ۇلتتىق بولمىستى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قايتادان كوشپەندى ومىرگە كوشۋ كەرەك» دەگەندى بىلدىرمەيدى. ول مۇمكىن ەمەس. تاريح كەيىن قاراي جۇرمەيدى. ۋاقىت ءوتىپ، زامان وزگەردى. باسقا جول كەرەك. ۇلتتىق بولمىسىمىزدى نىعايتىپ، بۇرىنعى كوركەم قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جاڭا ومىرگە بەيىمدەلە ءبىلۋ كەرەك.

بۇل جول -- يسلام مەن تاڭىرشىلدىكتى ۇيلەستىرۋ جولى بولسا كەرەك. وسىلاي رۋحاني جانە زاتتىق بولمىسىمىزدى جەتىلدىرىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە بولادى. ءاۋباستا بۇلار بولمىستى تولىعىمەن قامتىعان ءبىر قۇبىلىسقا نەگىزدەلدى. وكىنىشكە وراي، زاماننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ۋاقىت ىقپالىمەن يسلام بولمىستىڭ رۋحاني بولىگىنە باسا كوڭىل اۋدارسا، ال تاڭىرشىلدىك ماتەريالدىق بولىگىنە كوڭىل اۋدارىپ، اراسى الشاقتاپ كەتتى. وسىلاي بۇل ەكى اعىمنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق پايدا بولىپ، قازىرگى ۋاقىتتا شەشىمى قيىن الاۋىزدىق تۋىپ وتىر.

ەندى ولاردىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىن تاۋىپ، ۇيلەستىرە ءبىلۋ كەرەك. بۇلار ءبىر بولمىستىڭ ەكى قۇندىلىقتارىن بەرەدى. يسلام رۋحاني قۇندىلىقتى بەرسە، ال تاڭىرشىلدىك – زاتتىق قۇندىلىقتى بەرەدى. رۋحاني جانە زاتتىق قۇندىلىقتار ۇيلەسىمدى بولعاندا عانا ادام باقىتتى بولا الادى.

بۇل ويدىڭ دالەلىن ابايدىڭ «اقىل، قايراتتى، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك» دەگەن عيبراتى مەن ون جەتىنشى سوزىنەن تابا الامىز. ون جەتىنشى سوزىندە «اقىل، قايرات، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىسىپ، تالاسىپ كەلىپ، عىلىمعا جۇگىنىپتى» دەيدى. بۇل ۇشەۋىنىڭ ەكەۋى «اقىل مەن قايرات» زاتتىق بولمىستى كورسەتەدى. ال جۇرەك رۋحاني بولمىستى بىلدىرەدى. سەبەبى، جۇرەكتە جان ورنالاسقان. ال عىلىم اللانىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇل تۋرالى دانىشپان اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە «عىلىم -- اللانىڭ ءبىر سيپاتىى، ول -- حاقيقات» دەيدى.

وسىلاي، بولمىستىڭ رۋحاني جانە زاتتىق بولىكتەرى اللاعا كەلىپ جۇگىنەدى. ءارى قاراي «وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ءبارىن جۇرەككە بيلەت،  -- دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى عىلىم ەكەن.

وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام -- سول. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى، -- دەپتى» دەيدى. اباي وسىلاي بولمىستىڭ رۋحاني (جۇرەك) جانە زاتتىق (اقىل مەن قايرات) بولىكتەرىن بىرىكتىرۋدىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەدى.

اباي وسىلاي رۋحاني جانە زاتتىق قۇندىلىقتاردى بىرىكتىرۋ قوعامنىڭ، ونىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ كەمەلدەنىپ جەتىلۋ كەپىلى ەكەنىن تۇسىندىرەدى. دانىشپان بابامىز ەلىمىزدەگى كۇردەلى ماسەلەنىڭ شەشىمىن كورسەتىپ قانا قويماي، ونى جەتىلۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋ جولىن كورسەتىپ وتىر. ول جول – تاڭىرشىلدىك پەن يسلامدى بىرىكتىرۋ بولىپ تابىلادى. سەبەبى، تاڭىرشىلدىك بولمىستىڭ زاتتىق بولىگىن قامتىسا، ال يسلام رۋحاني بولىگىن  قامتيدى. جالپى العاندا، قوعامداعى قانداي قيىنشىلىق بولسا دا، بىرلىك بۇزىلىپ، بولمىستىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنىڭ بۇزىلۋىنان تۋىندايدى. قوعام بىرلىگى ونىڭ ەكى قاناتى بولىپ تابىلاتىن رۋحاني جانە ماتەريالدىق بولمىستارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى، بىردە قۇلدىراپ، بىردە جوعارىلاپ وتىرادى. سوندىقتان، وركەنيەتتىڭ ەكى قاناتى بولىپ تابىلاتىن بۇل ەكەۋىن بىردەي جەتىلدىرىپ، ولاردى ۇيلەستىرىپ وتىرسا، سوندا عانا ۇيلەسىمدى قوعام ورنايدى. ياعني، ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردى بىردەي ەسكەرىپ، ولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاي ءبىلۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ قوعامدا تاڭىرشىلدىك تابيعات كورىنىستەرىن زەرتتەپ عىلىمي-تەحنيكالىق وركەنيەتتى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ال يسلام ونىڭ رۋحاني تىرەگى بولىپ، ادامنىڭ رۋحىن اللانىڭ نۇرىمەن بايلانىستىرادى. ادام بالاسى بۇكىل بولمىسپەن ۇيلەسىمدى بولۋعا مۇمكىندىك الادى.

تاڭىرشىلدىكتىڭ العاشقى ءمانى -- يمانى جوعارى ادامدارعا ارنالعان اللاعا تۋرا جول ەدى. بىراق كوپشىلىك قاۋىمنىڭ يمانى بۇنداي جوعارى دەڭگەيدە بولماعاندىقتان، بۇگىنگى كۇندەرى تاڭىرشىلدىك بولمىستىڭ ماتەريالدىق بولىگىن قامتيتىن دۇنيەتانىمعا اينالىپ وتىر. ولار بولمىستىڭ الەمدىك كورىنىسىمەن بىرىگىپ، زاتتىق بولمىستارىمەن قورشاعان ورتا ارقىلى ءومىردىڭ ءلاززاتىن العىسى كەلەدى.

وسىلاي، بۇگىنگى كۇندەرى بولمىستىڭ الەمدىك كورىنىسىنە باعىتتالعان تاڭىرشىلدىك پايدا بولىپ وتىر. تاڭىرشىلدەر تابيعاتپەن ۇيلەسىپ، ونىمەن بىرىگۋگە ۇمتىلادى. تابيعاتپەن بىرىگۋ عىلىمدى، ونەردى، وي ءورىستى كەڭەيتەدى. وسىلاي بولمىستىڭ الەمدىك كورىنىسىنە كوڭىل ءبولىنىپ، قوعامنىڭ ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى. بۇلار تانىمدى وسىرەدى.

ادامنىڭ ساناسى ءوسىپ، وي ءورىسى كەڭەيگەن سايىن ول بۇل دۇنيەنىڭ ءمان-ءمانىسىن، بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ تۇپكى سەبەبىنە ۇڭىلە باستايدى. ول بۇكىل بولمىستىڭ تۇپكى ءمانىن ءتۇسىنىپ، ءتىپتى شەكسىز الەمدەگى ءوزىنىڭ الاتىن ورنى مەن مىندەتىن ءتۇسىنۋ دەڭگەيىنە جەتۋى مۇمكىن. بىراق، زاتتىق الەمنىڭ ىقپالىندا بولعاندىقتان، ولار اباي كورسەتكەن ءومىردىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن ءتۇپ يەگە قايتا المايدى.

ءومىردىڭ نەگىزگى ماقساتىنا يسلام عانا جەتكىزەدى. سەبەبى، يسلام ادامنىڭ رۋحىن اللانىڭ نۇرىمەن بايلانىسۋعا جول اشادى.

وسىلاي تاعدىردىڭ بەرگەن ەكى قۇندىلىعىن ۇيلەستىرۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن كورەمىز. ولار بىرىكسە، الاۋىزدىقتىڭ ورنىنا رۋحاني جانە ماتەريالدىق بايلىقتاردى ءوسىرىپ ەلىمىزدى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرەتىن نەگىزگى قۋاتقا اينالار ەدى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تەولوگ.

Abai.kz