مۇنايدىڭ تريلليوندارى قاشان قايتادى؟
2025 جىلى 17 جەلتوقساندا قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىسىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى، «اق جول» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قازىبەك يسانىڭ شەتەلدىك كورپوراتسيالاردىڭ ەلىمىزگە تيگىزىپ جاتقان ەكولوگيالىق زارداپتارى مەن تەندەر ءتارتىبىن بۇزىپ، مەردىگەرلىك مىندەتتەمەسىن ورىنداماي، كەلتىرگەن شىعىندارى ءۇشىن تولەۋى ءتيىستى تريلليونداردىڭ تولەنبەي كەلە جاتقانى تۋرالى ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى زور كۇردەلى ماسەلەنى كوتەرىپ، قر پرەمەر-ءمينيسترى ولجاس بەكتەنوۆكە جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.
17 جەلتوقسان - دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن، كەڭەس وداعىندا تۇڭعىش رەت قىزىل يمپەريانىڭ ىرگەسىن شايقاعان 86 جىلعى قازاق جاستارىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن الاڭعا شىققان كۇنى - جەلتوقسان قاھارماندارىنا تاعزىم ەتىپ، رۋحتارى پەيىشتە شالقي بەرگەي دەيمىز. قازىبەك يسا دەپۋتاتتىق ساۋالىن جەلتوقسان قاھارماندارىنا تاعزىم ەتىپ، بۇل كۇننىڭ قاسيەتىنە ءمان بەرۋدەن باستادى.
2023 جىلى كوكتەمدە قازاقستان بيلىگى شەتەلدىك كومپانيالاردى تەندەر ءتارتىبىن بۇزدى، مەردىگەر مىندەتتەمەسىن تولىق ورىندامادى دەپ ايىپتاپ، سەرىكتەستەرىنىڭ قاشاعان بويىنشا 13 ملرد، قاراشىعاناق بويىنشا 3,5 ملرد دوللار شىعىندى ۇستاپ قالعانىنا نارازىلىق جاساپ، قايتارۋدى تالاپ ەتتى.
2023 جىلى ناۋرىز ايىندا قاشاعان جوباسىنان ەكولوگيالىق تالاپتار بۇزىلدى دەپ North Caspian Operating Company N.V. 2,3 ترلن تەڭگە - $5,1 ملرد دوللار (سول كەزدەگى كۋرس بويىنشا) كولەمىندە ايىپپۇل تالاپ ەتتى.
الايدا، ەكى جىلعا سوزىلعان سوت داۋلارىنىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەت جەڭىلىپ، بۇل ايىپپۇلدار ءالى وندىرىلمەي وتىر.
2023 جىل مەن 2025 جىلعى دوللار كۋرسى بويىنشا تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى سالدارىنان ايىپپۇل 1 ملرد. دوللارعا جۋىق ازايدى. سوندا ءبىز ءىستى ەكى جىل سوزىپ ءجۇرىپ، باسقالارىن ايتپاعاندا، تەك 5,1 ملرد دوللاردان تاعى 1 ملرد دوللارعا جۋىق جوعالتتىق.
وتىز جىلدان بەرى سول كەزدەگى بيلىك پەن ينۆەستورلاردىڭ قۇپيا كەلىسىم-شارتتارى كەسىرىنەن حالىققا مۇناي مۇحيتىنان تامشى عانا ءتيىپ وتىرعانى ازداي، ەندى ميللياردتاعان دوللار ايىپپۇل مەن وتەماقىدان ايرىلىپ وتىرمىز! بۇعان قاشان قول جەتكىزەمىز؟
شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ەلىمىزگە كەلتىرگەن شىعىندارى ءۇشىن تولەنۋى ءتيىس تريلليوندار قايدا؟
ايىپپۇلداردىڭ تەڭگەمەن بەلگىلەنۋى – شەتەلدىك كومپانيالارعا ءتيىمدى، ال مەملەكەت ءۇشىن زياندى!
جالپى قازاقستان شەتەلدىك كومپانيالار زاڭسىز يەلەنىپ وتىر دەپ، تالاپ ەتكەن 8,6 تريلليون تگ، ەكولوگيالىق ايىپاقىدان الا الماي وتىرعان 2,3 ترلن تگ، ءبارى 11 تريلليون تەڭگە - ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر جىلدىق بيۋدجەت كىرىسىنىڭ جارتىسىنان اسىپ كەتەتىن الاپات قارجى عوي؟!.
حالىقارالىق كۇردەلى داۋلارعا مەملەكەتتىك ورگاندارىمىز دايىن ەمەس!
دەپۋتاتتىق ساۋال
وتىز جىلدان استام قازاقتىڭ مۇنايىن - قارا التىنىمىزدى قالاۋىنشا يگەرىپ جاتقان شەتەلدىك كومپانيالارمەن ەسەپ ايىرىسۋ قالاي بولۋدا! وسى ماڭىزى زور ماسەلەنى ناقتى رەتكە كەلتىرۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.
شەتەلدىكتەرمەن ستراتەگيالىق كەن ورىندارى جايلى 90-شى جىلدارى جاسالعان ءونىمدى ءبولۋ كەلىسىمدەرى (وبك) قاشاندا ەلدىڭ ەمەس، تەك ينۆەستوردىڭ مۇددەسى مەن پايداسىن عانا قورعايتىن كەلىسىم. سوندىقتان، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2022 جىلى: «ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى بۇرىنعى كەلىسىمدەر 30 جىل بۇرىن مۇلدەم باسقا جاعدايلاردا جاسالعان جانە ۇزارتۋ كەزىندە ولارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت» دەپ مالىمدەپ، ۇكىمەتكە ءتيىستى شارالاردى قابىلداۋدى تاپسىردى. ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى زور وسى ماسەلە ءالى شەشىلمەي كەلەدى...
«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى، ءونىمدى ءبولۋ تەتىگىنىڭ ادىلەتسىزدىگى تۋرالى ماسەلەنى پارلامەنتتە بىرنەشە رەت كوتەردى.
1.2023 جىلى كوكتەمدە قازاقستان بيلىگى شەتەلدىك كومپانيالاردى تەندەر ءتارتىبىن بۇزدى، مەردىگەر مىندەتتەمەسىن تولىق ورىندامادى دەپ ايىپتاپ، سەرىكتەستەرىنىڭ قاشاعان بويىنشا 13 ملرد، قاراشىعاناق بويىنشا 3,5 ملرد دوللار شىعىندى ۇستاپ قالعانىنا نارازىلىق جاساپ، قايتارۋدى تالاپ ەتتى. (Bloomberg).
قازاقستان NCOC (قاشاعان جوباسىنىڭ وپەراتورلارى كونسورتسيۋمى) مەن Karachaganak Petroleum Operating BV كومپانيالارىن حالىقارالىق اربيتراجعا بەردى.
مەملەكەت ايىپتاعان نەگىزگى تۇستار:
1.كومپانيالار تەندەر مەن ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ شارتتارىن بۇزدى;
2.قاشاعان بويىنشا مەردىگەر مىندەتتەمەلەرىن تولىق ورىنداعان جوق;
3.وسىدان قازاقستان شىعىندارعا ۇشىرادى جانە ۋاقتىلى جوبانى جۇزەگە اسىرا المادى.
وسى ينۆەستورلار پايدالانىپ كەتكەن 16,5 ملرد دوللاردىڭ جاعدايى نە بولدى؟ بۇل 8,6 تريلليون تەڭگە!
2.ايىپتار تەك تەندەر مەن مىندەتتەمەنى ورىنداۋ ماسەلەسىنە عانا قاتىستى ەمەس. وعان قوسا قازاقستان 2023 جىلى ناۋرىز ايىندا قاشاعان جوباسىنان ەكولوگيالىق تالاپتار بۇزىلدى دەپ North Caspian Operating Company N.V. 2,3 ترلن تەڭگە - $5,1 ملرد دوللار (سول كەزدەگى باعام بويىنشا) مولشەرىندە ەكولوگيالىق ايىپپۇل تولەۋ تۋرالى تالاپ قويدى.
اتاپ ايتقاندا، ماسەلە، سىركە قىشقىلىن ساقتاۋ نورمالارىنىڭ بۇزىلۋىندا بولىپ وتىر: رۇقسات ەتىلگەن 773 مىڭ توننانىڭ ورنىنا، 2,5 ەسە كوپ — 1,7 ملن توننا ورنالاستىرىلعان جانە ت.ب.
كەيىنىرەك، بۇل ايىپپۇل، شامامەن 150 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە (Bloomberg) وتەماقى تۋرالى جيىنتىق تالاپتارعا دەيىن كەڭەيتىلگەنى حابارلاندى.
3. الايدا، ەكى جىلدىق سوت پروتسەستەرىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا داۋدان ۇتىلىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ايىپپۇل وندىرىلگەن جوق.
بۇل رەتتە، ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا، تەڭگەنىڭ 2023 جانە 2025 جىلدار اراسىنداعى دوللارعا شاققانداعى باعامدىق ايىرماسىنىڭ ناتيجەسىندە، تەڭگەمەن ەسەپتەلگەن ايىپپۇل سوماسى شامامەن 1 ملرد. دوللارعا قىسقارعان.
باسقاشا ايتقاندا، ءىستىڭ ەكى جىل بويى سوزىلىپ كەتۋى، قالاي بولعاندا دا، ۆاليۋتا باعامىنىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى، تەڭگەمەن ەسەپتەلگەن قازاقستان تالاپتارىنىڭ دوللارلىق ماندە وراسان زور سوماعا قىسقارۋىنا اكەپ سوقتى.
مۇنداي جاعداي، ارينە، شەتەلدىك كومپانيالار ءۇشىن ءتيىمدى، بىراق قازاقستان ءۇشىن زياندى. سوندا ءبىز ءىستى ەكى جىل سوزىپ ءجۇرىپ، باسقالارىن ايتپاعاندا، تەك 5,1 ملرد دوللاردان تاعى 1 ملرد دوللارعا جۋىق جوعالتتىق.
ياعني، وسى ۋاقىت ىشىندە كونسورتسيۋم ميللياردتاعان قارجىلىق پايدا كوردى، ال قازاقستان بيۋدجەتى ميللياردتاعان شىعىنعا باتتى.
4.وتىز جىلدان بەرى سول كەزدەگى بيلىك پەن ينۆەستورلاردىڭ ءونىم تابىسىن ءبولۋدىڭ قۇپيا كەلىسىم-شارتتارى كەسىرىنەن حالىققا مۇناي مۇحيتىنان تامشى عانا ءتيىپ وتىرعانى ازداي، ەندى ەندى مەملەكەتكە شەتەلدىك كومپانيالار وتەۋدەن باس تارتىپ وتىرعان وراسان زور ەكولوگيالىق زيان دا كەلتىرىپ وتىر.
5. ءتىپتى تريلليونداعان تەڭگەمەن ەسەپتەلگەن ەكولوگيالىق ايىپپۇلدار، سونداي-اق شەتەلدىك كونسورتسيۋمداردىڭ تەندەرلىك راسىمدەردى بۇزعانى جانە مەردىگەرلىك مىندەتتەمەلەردى ورىنداماعانى ءۇشىن ايىپپۇلداردىڭ ءالى كۇنگە وندىرىلمەگەنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
نەلىكتەن مەملەكەتتىك ورگاندار ءوز تالاپتارىن دالەلدەي المادى؟
حالىقارالىق اربيتراجدا قازاقستاننىڭ ۇتىلۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
6. بۇنداي جاعداي ۇلتتىق مۇددەلەرگە تىكەلەي زيان كەلتىرىپ قانا قويماي، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وسىنداي دەڭگەيدەگى كۇردەلى داۋلارعا دايىن ەمەستىگىن دە كورسەتىپ وتىر.
جالپى شەتەلدىك كومپانيالار زاڭسىز يەلەنىپ وتىرعان 16,5 ملرد دوللار - 8,6 تريلليون تگ، ايىپاقىدان الا الماي وتىرعان 5,1 ملرد دوللار - 2,3 ترلن تگ، ءبارى 11 تريلليون تەڭگە - ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر جىلدىق بيۋدجەت كىرىسىنىڭ جارتىسىنان اسىپ كەتەتىن الاپات قارجى عوي؟!.
«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى مۇنداي احۋالمەن كەلىسۋگە بولمايدى جانە وسى باعىتتاعى جۇمىستى كۇشەيتۋ قاجەت دەپ سانايدى.
7.بىرىنشىدەن، مۇنداي ايىپپۇلداردى تەڭگەمەن بەلگىلەۋ – ءبىزدىڭ مەملەكەت ءۇشىن زياندى، ال شەتەلدىك كومپانيالار ءۇشىن ءتيىمدى تاجىريبە بولىپ وتىر. مۇناي ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ تابىسى دوللارمەن ەسەپتەلىپ، ال ايىپپۇلداردى تەڭگەمەن بەلگىلەۋ داۋلاردىڭ قارالۋى بارىسىندا ولاردىڭ قۇنسىزدانۋىنا اكەپ سوعادى.
ەكىنشىدەن، شەتەلدىك كورپوراتسيالار ىشكى نارىققا مۇناي جەتكىزبەيدى، جانار-جاعارماي باعاسىن تەجەۋگە ىقپال ەتپەيدى، بىراق سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بايلىعىمىزدان شامادان تىس پايدا كورۋدە.
ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تالاپ-ارىزداردى ۇزاق ۋاقىت دايىنداۋى جانە سوت تالقىلاۋلارىنىڭ سوزىلۋى دا، شەتەلدىك كورپوراتسيالاردىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەپ، ءتىپتى اربيتراجدا جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا دا، تالاپتار سوماسىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى.
بۇل رەتتە مىنانى ەسكەرگەن ءجون:
- ەكولوگيا – مەملەكەتتىڭ ەگەمەن قۇقىعى بولىپ تابىلادى (police powers دوكتريناسى);
- ەكولوگيالىق زالال، جالعاسىپ جاتقان قۇقىق بۇزۋشىلىق سيپات العان;
- كۇكىرتتى ساقتاۋ كولەمى وبەكتيۆتى تۇردە اسىرىلعان;
- ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىمدەر، ينۆەستورلاردى ەكولوگيالىق زاڭنامانى ساقتاۋدان بوساتپايدى.
وسىنداي سالماقتى دالەلدەر بولا تۇرا، حالىقارالىق سوتتان ۇتىلۋ - ءبىزدىڭ وكىلدەرىمىزدىڭ كاسىبي دايىندىق دەڭگەيىنە قاتىستى سۇراقتار تۋىنداتادى.
«اق جول» فراكتسياسى اتالعان بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرگەن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى جاۋاپقا تارتۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىڭ ءىس-قيمىلىن قولدايدى.
«اق جول» پارتياسى ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن شۇعىل جانە ناقتى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى:
- قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس، جەر قويناۋىن پايدالانۋشى –ەكسپورتتاۋشىلارعا ارنالعان ءىرى ايىپپۇلداردى، ولاردىڭ تابىسىن الاتىن ۆاليۋتادا ەسەپتەۋدى مىندەتتەۋ;
- شەتەلدىك كورپوراتسيالار سوتتىق جانە بيۋروكراتيالىق سوزبالاڭدىق ارقىلى دەۆالۆاتسيادان پايدا كورەتىن تاجىريبەگە نۇكتە قويۋ;
- اتالعان داۋلاردىڭ حالىقارالىق اربيتراجدا ۇتىلۋ سەبەپتەرىنە تالداۋ جاساۋ. دۇرىس دايىندىق پەن ۇلتتىق ەكونوميكالىق مۇددەلەردى قورعاۋ بويىنشا ارى قارايعى ارەكەتتەرگە قورىتىندى جاساۋ.
قۇرمەتپەن، «اق جول» قدپ فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتتارى:
قازىبەك يسا،
ازات پەرۋاشەۆ،
دانيا ەسپاەۆا،
ەرلان بارلىباەۆ،
سەرىك ەرۋباەۆ،
ولجاس نۇرالدىنوۆ
Abai.kz
