ارداقتى وقىرمان، ەگەر ءسىز جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى جولجازبا كىتابىنىڭ وسى تاراۋىن وقىپ شىعىپ، بۇعان دەيىنگى جازبالارعا قىزىعۋشىلىق تانىتساڭىز، ول بولىمدەردى مىنا سىلتەمەلەر ارقىلى تابا الاسىز: 

http://abai.kz/post/view?id=2587

http://abai.kz/post/view?id=2564

http://abai.kz/post/view?id=2551

http://abai.kz/post/view?id=2533 

http://abai.kz/post/view?id=2505 

http://abai.kz/post/view?id=2489

http://abai.kz/post/view?id=2464     

http://abai.kz/post/view?id=2450

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

سونىمەن...

ادامزات قايدان تارالعان؟ مىنە، وقىپ تۇرسىز عوي، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ قايدان باستاۋ العانىن؟!. XX عاسىردىڭ ورتاسىندا برازيليا، ارگەنتينا عالىمدارى: ادامزاتتىڭ العاشقى وتانى – وڭتۇستىك امەريكا! – دەپ، وعان اتسەكتەردىڭ (ەستەكتەردىڭ) وركەنيەتىن العا تارتادى. بۇعان ەجەلدەن يمپەريالىق وكتەمدىگى باسىم سسسر-ءدىڭ، اقش-تىڭ، كانادادانىڭ عالىمدارى مويىنسىنعىسى كەلمەيدى. امالسىز ەۋروپالىق وقىمىستىلار بىرىگەدى. اقىرى ونداعان جىلدار بويى جانتالاسا دەرەك جيعان ەلتانۋ (گەنەتيكا، ەتنوگرافيا، ارحەولوگيا، انتروپولوگيا، جاعىراپيا، تاريح، ادەبيەتتانۋ ت.ب), جەرتانۋ (جاراتىلىستانۋ، قۇرىلىقتانۋ،  توپىراقتانۋ، وسىمدىكتانۋ، حايۋاناتتانۋ ت.ب), اسپانتانۋ (استرونوميا، استرولوگيا، عالامتانۋ ت.ب.),  وركەنيەتتانۋ (مۇز ءداۋىرى، قولا ءداۋىرى، تەمىر ءداۋىرى، مىسىر، گرەك، ريم، شىعىس ءداۋىرى ت.ب.), مۇحيتتانۋ (قۇرىلىقتاردىڭ پايدا بولۋى، مۇز قاباتتارىنىڭ ءتۇزىلىمى،  سۋ استى الەمى مەن سۋ استى جەر قاباتتارى ت.ب.) ماماندارى، ءبارى-ءبارى قوسىلىپ، اقىرى ءوزارا ورتاق مىناداي مامىلەگە كەلىپتى.

وسىدان 50 مىڭ جىل بۇرىن قيىر سولتۇستىكتەگى الەۋت ارالدارى – تۇتاس مويناق بولعان. سول مويناق ارقىلى تۇركى ءناسىلدى تايپالار الياسكاعا، سولتۇستىك امەريكاعا، سودان جىلجىپ وڭتۇستىك امەريكاعا وتكەن. مۇنى گەولوگتار دالەلدەپ شىعىپتى. بۇل –  ءبىر. ەكىنشى، ۇندىستەردىڭ تۇركى ناسىلىنەن ەكەنىن انتروپولوگتار مويىنداتىپتى. سونداعى ەڭ باستى ءۋاجى نە – دەيسىز عوي؟  ول – ءسىز بەن بىزدە، بالامىزدا، نەمەرەمىزدە بولعان، بار بەلگى. ول عىلىمدا «مونعولتەكتىلەردىڭ نىسانى» دەپ اتالاتىن – نارەستەنىڭ تۋا سالعاندا قۇيمىشاعىندا بولاتىن، 5 جاسقا دەيىن انىق كورىنىپ تۇراتىن «كوك تاڭبا». سونداي نىسانالى «كوك تاڭبا» ۇندىستەردىڭ دە بالالارىندا قۇيمىشاعىنان بەس جاسقا دەيىن كەتپەيدى ەكەن! ءۇشىنشى، مونعولتەكتىلەردى دە، ۇندىستەردى دە ساقال مەن مۇرتتان «ۇياتتى» قىپ جاراتىپتى.  ساقال قويعانىما 25 جىل بولسا دا، ارابتار مەن فرانتسۋزداردىڭ، ماركس پەن تولستويدىڭ الدىنا تۇسەم-اۋ دەگەن ويدىڭ ماعان كەلمەگەنى دە سول شىعار. ءتورتىنشى ەۋروپالىقتاردىڭ بۇيرەگىندە الكوگولدىڭ  سوراسى ساقتالمايدى ەكەن. ويتكەنى، بالاعا ات قويىپ، شوقىندىرعاننان باستاپ، بۇل تامشى ولاردىڭ قانىنا ءسىڭىپ، ونىمەن قارسى كۇرەسەتىن «كۇش» ەرتە قالىپتاسادى ەكەن. ال تۇركىلەر مەن ۇندىستەردىڭ بۇيرەگىنە الكوگول تامشىسى تۇنىپ قالىپ، ۇنەمى «ەكىنشىنى»  كۇتىپ تۇرادى ەكەن. ءبىزدىڭ جانە ۇندىستەردىڭ ىشىمدىككە «باۋىرىمىز بايلانىپ، بۇيرەگىمىز بۇرىپ قالاتىنى» سول ەكەن!

بەسىنشى، نىسپىلاردىڭ جيىنتىعى (نابور سيمۆولوۆ) – پيكتوگراممالار ەكەن. بۇعىلار مەن ءمۇيىزدى بۇقالاردىڭ تاڭباسىن «سويلەتكەن» لونگفەللونىڭ اتى تاريحتا ماڭگى قالدى.

وسى بەس ءۋاجدىڭ بەسەۋى دە دۇرىس. الەۋت مويناعىنان 50 مىڭ جىل بۇرىن وتكەن قانداستارىمىز – وزدەرى ءمىنىپ وتكەن «قايىقتى» ءالى دە ۇمىتپاي «قايىق» دەۋى دە سوعان دالەل. ال «اتسەك» – ەستەك پە، جوق پا، ول ەندى باسقا ماسەلە. ەستەكتەردىڭ باشقۇرت ۇلتىنىڭ ءبىر اتى رەتىندە ءالى ساقتالىپ كەلە جاتقانى تاريحي شىندىق. ءبىر قىزىعى، ۇندىستەردە جىلقى بولماپتى. اتتى ەۋروپالىقتار اكەلىپتى. مال ورنىنا، لاتىن امەريكاسىنىڭ تۇيەسى – لامانى ۇستاپتى. شىندىعىندا دا، سولتۇستىك پوليۋستەن جىلقىنى قالاي وتكىزسىن؟ ءشوپ قايدا؟ تاعا قايدا؟

سويتكەن ۇندىستەر وركەنيەتى كۇيرەي-كۇيرەي، XVI عاسىردا 1,5 ميلليونى عانا قالىپتى. تاعى دا «ىندەتكە ۇشىراپ»، قۇرىپ بارا جاتىپ، بەل تۇزەپتى.  قازىر امەريكادا 5 ميلليون تۇرعىلىقتى امەريكالىق بار ەكەن. كاليفورنيادا – 700 مىڭ، قالعانى وريزونا، وحلاكوما شتاتتارىندا.  1924 جىلى عانا امەريكا ازاماتى دەپ تانىلىپتى.  560 تايپا ەكەن. ولار قازىر اقش-تىڭ جەرىنىڭ 2 پايىزىنا  باقىلاۋ جاسايدى، ۇشتەن ءبىرى – رەزەرۆاتسيادا ءومىر سۇرەدى. ورتا جاسى – 30 جاس (؟!.), 55 پايىزىندا – باسپانا بار، 10 پايىزى – باسپاناسىز. وقۋ تەگىن. تەك 40 پايىزى عانا ءبىلىمدى (حات تانيدى), 70 پايىزى اعىلشىن ءتىلىن بىلەدى. ەجەلگى ءدىني تانىم، داستۇرلەرى ساقتالعان. بۇركىت، كيت، جىلقى، يت جەۋگە اقش-تا تيىم سالىنعان. تەك ۇندىستەرگە عانا رۇقسات ەتىلگەن. نەگىزگى ءدامى – جۇگەرى، قوسپا جەنت، بالىق. ولار ون ءتۇرلى وسيەتتى ۇستانادى:

1. جەرگە، جەرگە جانە جەرگە جاقىن بول، ونى قۇرمەت ەت، وعان يە بول (جەردەن ايىرىلعان وتكەن كۇنگە وكىنىش قوي. قالعان جەردىڭ  قادىرىن ءبىل دەگەنى. ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ءبىرىنشى ۇستانىمى دا: جەر، جەر جانە جەر – بولاتىن. بۇل بۇگىنگى كۇنى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءبىز ءۇشىن دە باستى وسيەت بولىپ قالۋى كەرەك).
2. جوعارىداعى جوعارى رۋحقا جاقىن بول (تاڭىرىڭە تابىن! ءبىر جاراتۋشى جادىڭدا ۇستا. اللادان باسقا جاراتۋشىڭ، قامقورشىڭ، قۇتقارۋشىڭ جوق. «اللانى ءسۇي، شىن وسى ھاق جولى دەپ». بۇل دا ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ءبىر ۇستىنى).
3. جاقىنىڭدى سىيلا («جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن»، «كىسى بولار كىسىنىڭ – كىسىمەنەن ءىسى بار، كىسى بولماس كىسىنىڭ – كىسىمەنەن نەسى بار»، «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن»، ت.ب.).
4. ادام زاتىنا جاقسىلىق ىستە («دوستىققا دوستىق – قارىز ءىس، دۇشپانىڭا ءادىل بول»، «جاقسىلىق ماڭگى ولمەيدى، جاماندىق جەردە جاتپايدى»، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي «باۋىرىم» دەپ»، ت.ب.).
5. كەرەگىڭدى ال، كەرەگىن بەر. كومەكتەس. («الاعان قولىم – بەرەگەن»، «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق»، «كىسىنىڭ كۇنى – كىسىمەن»، ت.ب.).
6. «دۇرىس» – دەپ تاپقانىڭدى ىستە («كوز قورقاق، قول باتىر»، «پاتشا كوڭىلىڭ ءبىلسىن»، «جۇرەگىڭنىڭ دەگەنىن ىستە»، «ار – ولشەۋىش، اقىل – تارازى»).
7. ءتانىڭدى دە، رۋحىڭدى دا (جانىڭدى دا) تازا ۇستا! («جۇرەگىڭە ينەنىڭ جاسۋىنداي جامانشىلىق ساقتاما»، «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە كىر ساقتاما»، «مالىڭدى –  باستان ساقتا، ارىڭدا – جاستان ساقتا»، «ار ۇيالار ءىس قىلماس اقىل زەرەك» ت.ب).
8. ۇلى جاقسىلىق ءۇشىن ءوزىڭدى قۇربان ەت («مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» ت.ب.)
9. ادال، شىنشىل بول («تۋرا بيدە – تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە – يمان (ادالدىق) جوق»، ت.ب.)
10. ءار ىسىڭە تولىق جاۋاپ بەر («قولىڭمەن ىستەگەندى موينىڭمەن كوتەر». ت.ب.)

«قارا كوك تاڭبامىز» دا، قانىمىز دا، سانامىز دا (ويلاۋ جۇيەمىز دە), ومىرلىك ۇستانىمىمىز دا ءبىرتۇتاس بوپ شىقتى عوي، باۋىرىم!

بۇدان باسقا، ءبىز ۇمىتقان، ميلاديدەن بۇرىنعى «ەر اپالارىمىز» (امازونكالار) ۇستانعان قىز-جىگىت اراسىنداعى ءداستۇر دە ولاردا بەرتىنگە دەيىن ساقتالىپتى. قازىر دە ۇشىراسۋى (رەزەرۆاتسيادا) مۇمكىن. ەرتەدە، قىز – جىگىتتى تاڭداپتى! كوكتەمدە جىگىت بۇعىنىڭ الدىڭعى ەكى تۇياعىن موينىنا ءىلىپ، قىز ايتتىرۋ ءۇشىن كورشى كۇرەندى ارالايدى. سالت بويىنشا وزگە «بۇعىتۇياقتىلارمەن»  بىرگە بي بيلەيدى. ەكى-ءۇش قىز ءبىر جىگىتتى تاڭداسا، قىزدار جارىسادى، وزعانىنا جىگىت بۇيىرادى. ەشقانداي قىز جىگىتتى تاڭداماسا، ول جىگىتتىڭ ەكىنشى رەت «بۇعىنىڭ تۇياعىن» موينىنا ىلۋىنە – قالىڭدىق ايتتىرۋىنا رۇقسات جوق. كەشىل بوپ وتەدى. الگى جىگىت ۇيىنە قايتىپ ورالمايدى. كۇرەڭنەن كۇرەڭگە اۋىسىپ كۇنىن وتكىزەتىن بولىپتى.  ەرتەدە، ەراپالار دا جىگىتتى وزدەرى تاڭداعان جانە تيگەن جىگىتىن ءوز كۇرەڭىندە قالدىرعان. تاڭداعان جىگىتىن تاڭداۋ قۇقىعىنا يە بولۋ ءۇشىن قىزدار ءوزارا باسەكەگە تۇسكەن. جاۋىن جايراتقان قىز عانا جىگىت تاڭداۋعا قۇقىلى بولعان. الەمنىڭ ەكى تۇپكىرىنە وسىدان 50 مىڭ جىل بۇرىن اتتانىپ كەتكەن اتالاستاردىڭ ءداستۇرىنىڭ ءۇزىلىپ-جالعانعان تۇسىن قاراڭىز.

ولار دا ءجيى قونىس اۋدارىپ وتىراتىن بولىپتى. كۇرەڭنىڭ اعاشى ءشىريدى. اتىز توزادى. اڭ اۋادى. جاۋ جاعادان الىپ ىعىسادى. بىزدە: جەر توزادى، سۋ تارتىلادى، ءورىس تارىلادى. ايتەۋىر كوشۋگە سەبەپ كوپ قوي. ايەلدەر بارلىق ءۇي شارۋاسىنا باسشىلىق ەتكەن. اسىرەسە، ءوزارا سوعىس ۇندىستەردىڭ تۇقىمىن ازايتقان. بىزدەگى «التىن وردا» ۇلىسىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەن ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە ورىن العان – ماماي مەن توقتامىستىڭ، توقتامىس پەن تەمىردىڭ، ەدىگە مەن تەمىردىڭ، توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ،  تاعى دا توقتامىس پەن تەمىردىڭ، تەمىر مەن ءبايازيدتىڭ اراسىنداعى ءوزارا سوعىس قوي! قانداي ۇقساستىق!

وعىز قاعان تۇسىنداعى جەبە تۋرالى اڭىز دا ۇندىستەردىڭ اراسىندا ساقتالىپ قالىپتى. ءوزارا قىرقىسۋدى راگەزى – وت (وق) جىلان اتتى ءۇندىس جىگىتى توقتاتىپتى. ءبىرىن-ءبىرى جويۋعا اينالعان 5 تايپانى جيىپ، 5 كوسەمگە ءبىر-بىردەن جەبە بەرەدى. ولار جەبەنى وڭاي سىندىرادى. سودان سوڭ بەس-بەستەن جەبە بەرەدى. ولار سىندىرا المايدى. سوندا ول: مىنە، كوردىڭدەر مە، بىزگە دە بىرىگۋ كەرەك. بەسەۋمىز بىرىكسەك – جاۋ جەڭە المايدى. شابۋىلداماۋ كەرەك، قورعانۋ كەرەك بىزگە! – دەيدى. سودان باستاپ ءوزارا قىرقىسۋ تيىلىپتى. وسى ءتامسىلدى ەستىگەن دجەففەرسون 13 شتاتتىڭ سيمۆولى ەتىپ 13 جەبەنى گەربكە سالدىرعان. ال اق باس قىران – امەريكانىڭ باستى نىساناسى. وي، اللا، اق باس قىران – قىراندار تەگىنە جاتپايدى ەكەن. سول سياقتى امەريكاندىقتار دا ءبىر تەكتى ەمەس، ءار ءناسىلدى. ارينە، مۇنى دجەففەرسون بولجاپ-بىلمەگەنى انىق. الدە، ماسوندارعا بارلىق نىسانا ايان با، كىم ءبىلدسىن.

شەتسىز، شەكسىز، كوكجيەكتى يىعىمەن كوتەرىپ تۇرعان ورمان... كەنەت ءبىر كەزەڭگە شىققانىمىزدا الدىمىزدان ۇلكەن قالا «ۇشىراسا» كەتتى. بۇل – روت-ايلەند شتاتىنىڭ ورتالىعى پروۆەنس شاھارى ەكەن. ەڭ شاعىن شتات، ەڭ شاعىن ورتالىق. وزەن مەن كول قورشاعان. ءوندىرىسى دە از. مۇنىڭ سەبەبى، قۇرىلۋ تاريحىندا ەكەن. 1740 جىلى رودجەرس ەسىمدى اۋليە اكەي بريتانياعا بارىپ: روت-ايلەند ەرىكتى دىندەر شتاتى – دەگەن رۇقسات الىپتى. كونگرەسستەن 2 ورىن وكىلدىككە يە بولىپتى. ەڭ ءبىرىنشى، قۇلدىققا تيىم سالىنادى. ءار دىندەگىلەرگە ەركىندىك بەرىلەدى. قالانىڭ نىساناسى – ءرامىزى – نايزا ۇستاعان ءۇندىس. 1762 جىلى نيكولاس براۋن ۋنيۆەرسيتەت اشادى. وندا بارلىق دىندەردىڭ وكىلى وقيدى. 1949 جىلدان باستان ستۋدەنتتەر قاي ءپاندى وقيتىنىن وزدەرى تاڭدايدى. نەگىزىنەن، مىسىرتانۋ (ەگيپتولوگيا) جانە ماتەماتيكا پانىنە باسىمدىلىق بەرىلەدى. ءبىر جىنىستىلاردىڭ ۇيلەنۋىنە دە رۇقسات.

پروۆەنس – جەتى شوقىعا ورنالاسقان. ويلى-قىرلى، قىراتتان-قىراتقا ءوتىپ، قالانىڭ بار بولمىسىن الاقانداعىداي كورىپ وتىراسىڭ. سيدام، ءتۇزۋ، بۇتاباستى قانت ۇيەڭكەلەر قالىڭ وسەدى ەكەن. «ۇيەڭكە ساۋاتىن» شارۋاشىلىقتار دا كوزگە شالىندى. شىرشالار دا ۇشىراستى.

پروۆەنستى ارتقا قالدىرا بەرىپ، تاعى دا امەريكا تاريحى تۋرالى اڭگىمەنى تىڭدادىق.

سويتسەك، امەريكانى اشقان كولۋمب تا، يسپاندار دا، پورتۋگالدار دا ەمەس ەكەن. وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا ءبىر ستۋدەنت جىگىت ونتاريو كولىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىندا سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، جازۋى بار ءبىر تاس قاقپاقتاستى كورىپتى. سىنا جازۋى ەكەن. XI عاسىردا قاشالىپتى. ستۋدەنت ۋنيۆەرسيتەتكە كوشىرمەسىن اكەلىپ وقىسا، يسلانديالىق ۆيكينگتەردىڭ «وسيەتى» بولىپ شىعىپتى. سەبەبى، يسلانديادا اعاش وسپەيدى. دەمەك وتىن جوق. ال وتىنسىز سولتۇستىك قيىرداعى ارالدا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. X عاسىردا ول ارال دا ۆيكينگتەرگە تارلىق ەتەدى. سونداي قايشىلىقتى رەتتەپ، باقىلاپ قايتۋ ءۇشىن قىزىلشاشتى ەريكسون حانزادا يسلانديا مەن گرەندلاندياعا اتتانادى. يسلانديا جاعالاۋىندا تۇمان قالىڭ تۇسەدى. سوندىقتان اداسادى. اداسىپ ءجۇرىپ «نەفاۋنعا» – تاعى دا جاڭادان اشىلعان جەرگە تۇمسىق تىرەيدى. ورماننىڭ قالىڭدىعىنا ەريكسون تاڭ قالادى. يسلانديادا اعاش جوق، ال مۇندا سىڭسىپ تۇر... 20 ادامدى ىرىكتەپ سوندا قالدىرادى دا ءوزى: 3-4 ايدا قايتىپ كەلەمىن – دەپ كەرى قايتادى. 20 ادام جابايى جۇزىممەن كۇنەلتەدى. ۇندىستەردەن ىعىسىپ، وزەن جاعالاپ ونتاريو كولىنىڭ سولتۇستىك جاعاسىنا كەپ، جالپاق تاسقا: «ەريكسون كەلمەدى. ءبىز قۇرلىقتىڭ ىشىنە قاراي كەتتىك» – دەپ جازىپ كەتىپتى. سۇيەكتەرى تابىلماپتى. زادى ۇندىستەر ءبىر جايلى ەتسە كەرەك. ال ەريكسون بولسا، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ەلگە قايتقان سوڭ ساياسي جاعداي وزگەرىپ، قايتىپ بارۋعا مۇرشاسى كەلمەپتى. ءسويتىپ، امەريكانى اشقان كولۋمب تا، يسپاندار دا ەمەس، ەريكسون حانزادا مەن ۆيكينگتەر بولىپ شىقتى. ارينە، تۇركى ناسىلدەس تۇرعىلىقتى امەريكاندىقتاردان كەيىن...

وسى، تاريح دەگەنىڭ قىزىق. جوعارىداعى ۇشەۋىنىڭ (ۆيكينگ، يسپان، ءۇندىس) قايسىسى امەريكانى اشقان! – دەۋگە بولادى. نەگە ۇندىستەردىڭ تاريحى ادامزات وركەنيەتىنە ورتاق بولا تۇرا، ادام قاتارىنا قوسىلماۋى ءتيىس! تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، ۇشەۋى دە مۇحيت كەسىپ ءوتتى ەمەس پە؟!.

نەگە؟

بۇل سۇراقتىڭ دا جاۋابى سالىستىرمالى تۇردە شەشىلدى. اقىرى اڭگىمە ارقاۋى تاريحي-سالىستىرمالى ادىسكە كوشىپ كەتتى. سونىمەن، نەگە؟..

بۇعان سەبەپ: 1. ءال-فەرعاني جۇلدىزداردىڭ جانە سول ارقىلى جەر شارىنىڭ كارتاسىن جاساۋى; 2. سول زاماندا قىتايلار ويلاپ تاپقان قۇبىلانامانى (كومپاس) جانە; 3. جەلگە قارسى، نە ىقتاپ كەز-كەلگەن باعىتقا جۇزە بەرەتىن ءۇش بۇرىشتى جەلكەندى قىتايعا بارعان ماركو پولونىڭ ەۋروپاعا الىپ كەلۋى; 4. كوردوۆاعا مەكەندەگەن ارابتاردىڭ ىلىمىنە سۇيەنگەن يسپاندىقتاردىڭ – اندالۋزيالىقتاردىڭ كەمەنىڭ ءرۋلىن ويلاپ تابۋى – ەكەن!

قالايشا دەيسىز بە؟ جازايىن.

ول كەزدە اندالۋسيادا ارابتار سالعان كىتاپحانالار كوپ بولدى. اسىرەسە، ماتەماتيكا سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر باسىم ەدى. سول ۇلى مۇرا  كوردوۆاعا جيناقتالادى. دەمەك، يسپانيا الەمدىك ءبىلىم قورىن جيناقتادى. سول كىتاپحاناداعى ءال فەرعاني تۇزگەن استرولوگيالىق باعدارمەن، جەر شارىنىڭ كارتاسىمەن  كولۋمب تانىسادى، سوعان سۇيەنە وتىرىپ مۇحيتقا شىعىپ، اداسىپ ءجۇرىپ امەريكانى اشادى. دەمەك، كولۋمبقا فەرعانالىق عالىم (تۇرىك تەكتەس ەكەنى انىق) جول كورسەتكەن.

تۋرا سول كەزدە يسپان كورولىنىڭ قازىناسى كەدەيلەنەدى. ينكۆيزيتسيانىڭ، ءدىني قۋعىننىڭ كەسىرىنەن سوعىس ءورشيدى. ارابتار اندالۋسيانى تاستاپ كەتەدى. ال يۋدايزم دىنىندەگىلەر، ياعني، ەۆرەيلەر، ۇشكە بولىنەدى. ءبىرىنشى توبى، كاتوليك ءدىنىن سىرتتاي قابىلداپ، ىشتەي ءيۋدايزمدى ۇستاندى. ەكىنشى توبى – شىعىس ەۋروپاعا  –  ۋكرايناعا قونىس اۋداردى. ال، ءۇشىنشى توبى، ياعني، سەپاردتار – ساپارلاپ كەتۋشىلەر (سەاپارد، سەپاردى، ساپار – ءبولىنۋ، ساپارلاپ كەتۋ، بۇگىنگى سەاپارديستەر، سەپاراتيستەر – جىكتەلۋشىلەر، بولىنۋشىلەر دەگەن تەرمين سودان قالىپتاسقان) – ورتا ازيادان ءبىر-اق شىعادى. مىنە، ءبىز توركىنىن تابا الماي جۇرگەن «سارتتىڭ» – سەپاردتاردىڭ ءتۇپ توركىنى قايدا جاتىر! بۇل مەن ءۇشىن ۇلى جاڭالىق (ەندى، ابايدىڭ «قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ» دەگەن جولدارىنداعى ەمەۋىرى مەن ويىن تاراتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋ ءۇشىن دە وسى سەپاردتاردىڭ – سارتتاردىڭ تاريحىنا تەرەڭدەپ ءۇڭىلۋىم كەرەك بولدى).

سول كەزدە حريستوفور كولۋمبتى اۋەلى – پورتۋگال، سودان سوڭ يسپان كورولى قابىلدايدى. كولۋمب ولارعا: «جەر جۇمىرتقا ءتارىزدى. ءال فەرعانيدىڭ جۇلدىزدار سىزباسى سونى دالەلدەيدى. ءۇش بۇرىشتى جەلكەن، قۇبىلاناما، رۋل بار. قىتاي ارقىلى يندياعا بارامىن. قازىناڭىزدى تولتىرامىن»، – دەيدى.

قارجى جوق. سوندا اندالۋسيالىق يۋدالار: «قارجىنى ءبىز بەرەمىز. تەك سەنىڭ ارتىڭدا مەملەكەت تۇرسىن، – دەيدى. يزاۆەللا كورولەۆا بۇعان:  3 كەمە بار، بىرەۋىن مەن جاساقتايمىن. اسىل تاستارىمدى ساتامىن. ەكىنشىسىن ءوزىڭ جاساقتا. ءۇشىنشىسىن...، – دەيدى.

كوپەس يۋدەيلەر ءۇشىنشىسىن جاساقتايدى. 1492 جىلى قىركۇيەكتە اتتانادى. 2 اي ءجۇرىپ اداسادى. سۋ، ازىق تۇگەسىلەدى. نارازىلىق تۋادى. ەندى كەرى بۇرىلاردا جاعالاۋ قۇستارى مەن سالىندى اعاش كورىنەدى. باقىتىنا بۇيىرىپ برازيليا – ارگەنتينا جاعالاۋىن كورىپ: «امەريگو!» – دەيدى. ءسويتىپ، امەريكا اتانىپ شىعا كەلەدى.

قازان ايىندا جىل سايىن ەكى امەريكا بىرىگىپ «امەريكا!»  مەرەكەسىن تويلايدى. ال بۇل كۇنى تۇرعىلىقتى امەريكالىقتار – ۇندىستەر  ازا (تراۋر) كۇنى دەپ ءتۇسىنىپ، وتكەنگە ازا تۇتادى.

ادامزات وركەنيەتى ءۇشىن ءبىر ەرجۇرەك باتىر كەرەك ەدى سول كەزدە. قۇبىلانامانىڭ دا، جۇلدىزنامانىڭ دا، ءۇش بۇرىشتى جەلكەننىڭ دە، ءرۋلدىڭ دە اۆتورلارىنىڭ اتى ءوشىپ تىندى. ولاردىڭ بار باقىتى مەن داڭقى جيىلىپ كولۋمبقا بۇيىردى.

اداسىپ ءجۇرىپ، امەريكانى اشۋ دا بۇيىرعان باق قوي!

جول بۇيىرىپ ءبىز دە امەريكانى كوردىك. مىنە، نيۋ-يورككە دە، مانحەتتەنگە دە جەتتىك.

كوز سۇيسىندىرگەن قۋانىش – مەترودا تىرباڭداپ، قولىن سوزىپ جيەن نەمەرەم توقبالا ء(تاميلا) قارسى الدى. جادىراپ، جايدارى تارتا بەرىپ ەم، نازىم مەن ءامينا: «ارتىڭا قاراشى!» – دەدى جارىسا. جالت قاراسام جايلاۋدىڭ سۋرەتى بار ۇلكەن پلاكات ءىلىنۋلى تۇر. ءجاي جايلاۋ ەمەس، ەكى بىردەي قازاق ءۇيىنىڭ (مونعولدىكى، قىرعىزدىكى ەمەس) سۋرەتى كوزىمە وتتاي باسىلدى. وي، قۋانعانىم-اي دەسەڭشى! سۋرەتكە ءتۇستىم. سويتسەم: ء«بىز قاي جەردە دە كومەككە كەلەمىز!» – دەگەن كۇن باتارەياسى كومپانياسىنىڭ جارناماسى ەكەن. جارناماعا ءسۇيسىنىپ قاراعانىم وسى شىعار!

جاساسىن، جارناما!

(جالعاسى بار...)

اباي.kz