كۇنى كەشە عانا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ مىرزا قر ازاماتتىعىن العىسى كەلەتىندەر قازاق تىلىنەن، تاريحىنان جانە كونستيتۋتسياسىنان ەمتيحان تاپسىرۋى كەرەك دەگەن  باستاما كوتەردى.

بۇل دەگەنىڭىز – ەندىگى جەردە قازاقستان ازاماتى بولعىسى كەلەتىندەر قازاق ءتىلىن، تاريحىن ءام ونىڭ زاڭدارىن جەتىك مەڭگەرۋى مىندەتتى  دەگەن ءسوز.

سالىستىرىپ قارايىق. بۇل الەمدىك تاجىربيەدە بار پروتسەسس.

ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ جۇرگەن كوپ شەندى شارباعىنا موينىن اسىپ قارايتىن رەسەيدىڭ وزىندە رف ازاماتى اتانعىسى كەلەتىندەر الدىمەن ورىس تاريحى مەن ورىس تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋى كەرەك. بۇل تالاپ رف-نىڭ  «ازاماتتىق الۋ تۋرالى» زاڭىنا 2002 جىلدان بەرى ەنگىزىلگەن تالاپ.

اۋستراليادا دا تاريحتان تەست تاپسىرۋ مىندەتتى. اۆستريا ازاماتتىعا يە بولۋ ءۇشىن ۇمىتكەر 3 كەزەڭنەن تۇراتىن سىناقتان وتەدى. ول ءۇش كەزەڭ - اۆستريا تاريحى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى جانە جەرىنىڭ تاريحى.

ۇلىبريتانيا، ماجارستان، گەرمانيا، دات ەلى، كانادا، لاتۆيا، ليتۆا، نيدەرلاندى، اقش، ەستونيا، وڭتۇستىك كورەيادا ازاماتتىق الۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ءتىلىن، تاريحىن جانە قۇقىقتىق نورمالارىن ءبىلۋ كەرەك ەكەن.

بىزدە شە؟ بىزدە ازىرگە ونداي مىندەت جوق.

وسى تۇرعىدان العاندا ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆتىڭ ۇسىنىسىن بىرنەشە اسپەكتىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. اۋەلى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەز-كەلگەن ازاماتى (ازاماتتىق الۋشى) مەملەكەتتىك ءتىلدى بازالىق دەڭگەيدە بىلسە، تىلدىك، ناسىلدىك ديسكريميناتسيا، ازاماتتاردىڭ ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەۋى سەكىلدى كەلەڭسىزدىكتەر جويىلادى. ءبىر مەملەكەتكە – ءبىر ءتىل.

ەكىنشىدەن، بۇل تالاپ ەڭبەك ميگرانتتارى مەن  قازاقستان اۋماعىنا ۋاقىتشا كەلىپ-كەتەتىن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى قىلمىس كورەتكىشىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى، ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ اراسىندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى مەن زاڭىن بىلمەگەندىكتەن ورىن الىپ جاتقان قىلمىس قانشا ما؟

ستاتيستيكا سويلەسىن. ءبىر عانا الماتىدا 2015 جىلى شەتەل ازاماتتارى جاساعان قىلمىس 40 پايىزعا جەتكەن.

وتكەن جىلدىڭ قورىتىندى دەرەگىنە كوز جۇگىرتسەك، ەلىمىزگە كەپ نانىن تاۋىپ كەتكەندەردىڭ دەنى وزبەكستان، تاجىكستان مەن قىتايدان كەلگەندە رەكەن. ال رەسمي تىركەلىپ كەلگەندەر سانى 30 مىڭنان اسىپ جىعىلعان.

بۇل ازاماتتاردىڭ اراسىندا قازاقستاننىڭ تاريحىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن، زاڭىن جەتىك بىلەتىن ادام بار دەگەنگە سەنەسىز بە؟ جوق. ەندىگى ءسوزدى ساراپشىلارعا بەرەيىك.

قازاقستاندا قازاقشا سويلەمەۋ – قىلمىس، مينيستر مىرزالار!

 باقىتبەك سماعۇل، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

-بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ بيلىك باسىنداعى مينيستر مىرزالاردان باستاپ، كوميتەت پەن دەپارتامەنتتەردەگى بارلىق لاۋازىمدى قىزمەتكەر مەملەكەتتىك ءتىلدى، قازاق ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك. وزگەگە بىردەڭە ۇيرەتپەس بۇرىن، وزدەرىن جولعا قويىپ السىن ولار.

ەكىنشىدەن، كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە وتە ورىندى. ەگەر شەتەل ازاماتى قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتى بولۋعا ءوتىنىش بىلدىرسە، ول قازاق ءتىلىن، تاريحىن، زاڭىن، مادەنيەتىن، سال-ءداستۇرىن ءبىلۋ كەرەك. قازىر ءبىر قۋانتاتىنى وزگە ۇلتتار اراسىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇلشىنىس ارتىپ كەلەدى. بۇنىڭ ءوزى جوعارى لاۋازىمداردا وتىرعان، قازاق تىلىنەن ماقۇرىم مىرزالارعا ۇلگى بولسىن.

قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەۋ – ۇلى دالانى، قازاقتىڭ دالاسىن جەرسىنبەۋ دەگەن ءسوز.  انا ءتىلىمىز، قازاق ءتىلى جولعا قويىلماي جاتىپ، ازاتپىز دەپ كەۋدە قاققاننان نە پايدا؟ قازاقستاندا تۇرىپ قازاق ءتىلىن بىلمەۋ، بىلسە دە سويلەمەۋ – قىلمىس!

سوندىقتان اۋەلگى تالاپ، مىندەت مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە جۇكتەلۋى كەرەك. سونىڭ ىشىندە ازاماتتىق العان، العىسى كەلەتىن ءاربىر ادام قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن عانا ەمەس، تاريحىن دا، ءداستۇر-سالتىن دا ءبىلۋى شارت. بۇل ءوتىنىش نەمەسە سۇراۋ ەمەس – تالاپ بولۋ ءتيىس!

دەپۋتاتتىڭ بۇل ۇسىنىسىنا قارسى شىعاتىندار دا تابىلۋى مۇمكىن

مۇرات ابەنوۆ، قوعام قايراتكەرى:

-ارينە، قولداۋىمىز كەرەك. بۇل قازىر ۇسىنىس قانا.  دەپۋتاتتىڭ ۇسىنىسى زاڭدى تۇردە ىسكە اسا ما، اسپاي ما – ونى ۋاقىت كورسەتە جاتار. دەگەنمەن، بۇعان ۇلتارالىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. ەرتەڭ ءتۇرلى توپتاردىڭ اراسىندا دەپۋتاتتىڭ ۇسىنىسىنا قارسى شىعاتىندار دا تابىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا سالسا، حالىققا سالسا – قولداۋ كەرەك.قازاقستاننىڭ ازاماتتارى قۇقىقتىق تۇرعىدان ساۋاتتى. وتكەن جولعى جەر ماسەلەسى، تىركەۋ ماسەلەسى، ءتىل ماسەلەسى سەكىلدى بىرقاتار ۇلتتىق سيپاتتاعى وقيعالار كەزىندە قازاقستاندىقتار ازاماتتىق بەلسەندىلىك تانىتتى. دەمەك، بۇل ۇسىنىس تا قوعامدىق تالقىلاۋدان ءوتۋى كەرەك . كوپشىلىك تالقى جاساپ، تالاپ ەتۋى كەرەك.

مەن بۇعان قاتىستى مىناداي ۇىنىس ايتار ەم.

بۇل جەردە ماسەلەنى ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرۋىمىز كەرەك.

*تولىققاندى قر ازاماتتىعىن الاتىندار;

*ۇزاق مەرزىمگە قىزمەتكە كەلەتىندەر;

*قىسقا مەرزىمدە قىزمەتكە كەلەتىندەر:

تولىققاندى قازاقستان ازاماتتىعىن الاتىندارعا – قازاق تىلىنەن، تاريحى مەن كونستيتۋتسياسىنان ەمتيحان تاپسىرۋ قاتاڭ مىندەتتەلۋى ءتيىس.

ال ۇزاق مەرزىمگە قىزمەتكە كەلەتىندەر ءۇشىن – كونستيتۋتسيانى ءبىلۋ قاتاڭ مىندەتتەلۋى ءتيىس. ال مەملەكەتتىك ءتىل قاجەتتىلىك دەڭگەيىنە قاراي جۇكتەلۋى كەرەك.

قىسقا مەرزىمگە قىزمەتكە كەلەتىندەن ءۇشىن (15-30 كۇن) – جەڭىلدەتىلگەن فورما قاراستىرۋ قاجەت. كوبىنە كوپ بۇل توپتاعىلار – تۋريستەر، شەتەلدىك قوناقتار بولاتىنى انىق.

بەلدەن باسىپ، جالپىلاما جۇكتەمە جاسايتىن بولساق، بۇل ءوز كەزەگىندە ەلدىڭ ەرتەڭگى ەكنوميكاسىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. سوندىقتان، مۇنى قوعامدىق تالقىعا سالۋ ارقىلى پىسىرە ءتۇسۋ قاجەت دەپ بىلەمىن. جالپى باستامانى حالىق بولىپ قولداۋىمىز كەرەك.

 قازاق ءتىلى ازاماتتىق الۋدىڭ العى شارتى بولۋى كەرەك

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

-ءيا، مەن بۇل جەردە پەرۋاشەۆ مىرزانىڭ كوتەرىپ وتىرعان باستاماسىن قولدايمىن. زاڭعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قاتىستى ناقتى نورمالار ەنگىزىلۋى ءتيىس.  ال ەندى، پارلامەنتتەن نەمەسە اقوردا جاقتان قولداۋ جاعىنا كەلسەك، بۇل ءتۇپتىڭ-تۇبىندە قوعامدىق تالقىدان ءوتىپ، رەتى كەلگەندە قر ازاماتتىق تۋرالى زاڭىنا ەنەتىن دۇنيە.بۇل قازىرگى زاڭدا جوق باپ بولعاندىقتان، ونى ءالى پىسىقتاپ، ازىرلەۋ كەرەك. بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل باستامانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەمىندە 5-7 جىل كۇتەمىز. سوندىقتان، قوعامدىق تالقى قازىردەن باستالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

سونداي-اق، بۇل كوپتەگەن ەلدە بار زاڭ. تاجىربيەدەن وتكەن. مەملەكەتتىك ءتىل، قازاق ءتىلى – ازاماتتىق الۋدىڭ نەگىزگى العى شارتى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازىر بىزدەگى بيلىك قۇرىلىمىندا قازاق تىلىنە جاتتىق بار.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz