قارقارالى قالاسىنىڭ تاريحى
جانار تۇرلىعۇلوۆا، №15 مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ تاريح ءپانى مۇعالىمى
I. XIX ع. باسىندا قارقارالى قالاسى مەن وكرۋگىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العىشارتتارى
XIX ع. العاشقى جارتىسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ كولونيالدىق ساياساتىنىڭ كۇشەيۋىمەن قازاق جەرلەرىن تۇپكىلىكتى باعىندىرۋعا مۇمكىندىكتەر تۋدى. XIX ع. 20-جىلدارىندا پاتشا وكىمەتى قازاقستاندا حاندىق بيلىكتى ءبىرجولاتا جويىپ، باسقارۋدىڭ جالپىرەسەيلىك ءتارتىبىنە جاقىن، جاڭا جۇيە ورناتۋعا كىرىستى. بۇل شارانى جۇزەگە اسىرۋ ورتا ءجۇزدەن باستالدى. وسىنىڭ نەگىزىندە 1822 ج. «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى ەرەجە» قابىلدانىپ، قازاق جەرلەرى وكرۋگتەرگە ءبولىندى. «ەرەجە» بويىنشا ورتا ءجۇز جانە ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىراز «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وبلىسى» دەپ اتالىپ، جاڭادان قۇرىلعان باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى (1).
1822 ج. ەرەجە جاريالانا سالا ءسىبىر وكىمەتىنىڭ ورگاندارى وكرۋگتەردى اشۋ ىسىنە كىرىستى. ەرەجە بويىنشا بارلىعى 8 سىرتقى وكرۋگ اشۋ بەلگىلەنگەن ەدى. 1824 ج. قارقارالى جانە قۇسمۇرىن وكرۋگتەرى اشىلدى.
قازاق دالاسىنىڭ تۇپكىر-تۇكپىرىندە وكرۋگتىك پريكازداردىڭ ۇيىمداستىرىلۋىمەن بايلانىستى قازاقستاندا جاڭا قالالار - قارقارالى (1824), كوكشەتاۋ (1824), اياكوز (سەرگيوپول، 1831), اقمولا (1832) جانە ت. ب. پايدا بولدى (2).
جانار تۇرلىعۇلوۆا، №15 مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ تاريح ءپانى مۇعالىمى
I. XIX ع. باسىندا قارقارالى قالاسى مەن وكرۋگىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العىشارتتارى
XIX ع. العاشقى جارتىسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ كولونيالدىق ساياساتىنىڭ كۇشەيۋىمەن قازاق جەرلەرىن تۇپكىلىكتى باعىندىرۋعا مۇمكىندىكتەر تۋدى. XIX ع. 20-جىلدارىندا پاتشا وكىمەتى قازاقستاندا حاندىق بيلىكتى ءبىرجولاتا جويىپ، باسقارۋدىڭ جالپىرەسەيلىك ءتارتىبىنە جاقىن، جاڭا جۇيە ورناتۋعا كىرىستى. بۇل شارانى جۇزەگە اسىرۋ ورتا ءجۇزدەن باستالدى. وسىنىڭ نەگىزىندە 1822 ج. «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى ەرەجە» قابىلدانىپ، قازاق جەرلەرى وكرۋگتەرگە ءبولىندى. «ەرەجە» بويىنشا ورتا ءجۇز جانە ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىراز «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وبلىسى» دەپ اتالىپ، جاڭادان قۇرىلعان باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى (1).
1822 ج. ەرەجە جاريالانا سالا ءسىبىر وكىمەتىنىڭ ورگاندارى وكرۋگتەردى اشۋ ىسىنە كىرىستى. ەرەجە بويىنشا بارلىعى 8 سىرتقى وكرۋگ اشۋ بەلگىلەنگەن ەدى. 1824 ج. قارقارالى جانە قۇسمۇرىن وكرۋگتەرى اشىلدى.
قازاق دالاسىنىڭ تۇپكىر-تۇكپىرىندە وكرۋگتىك پريكازداردىڭ ۇيىمداستىرىلۋىمەن بايلانىستى قازاقستاندا جاڭا قالالار - قارقارالى (1824), كوكشەتاۋ (1824), اياكوز (سەرگيوپول، 1831), اقمولا (1832) جانە ت. ب. پايدا بولدى (2).
1824 ج. 8 ساۋىردە قارقارالى وكرۋگى مەن پريكازىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى بولدى. قالانىڭ اشىلۋى تۋرالى جارلىق سول جىلى 24-شىلدەدە بەكىتىلىپ، سوتنيك د. قاربىشەۆ باستاعان، قۇرامىندا 250 شەپتىك قازاقتارى بار وترياد قالانىڭ العاشقى تاستارىن قالاۋعا اتتاندى (3).
قارقارالى قالاسىنىڭ سالىنۋى تۋرالى قۇربانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «قارقارالى بەكىنىسىنىڭ سالىنۋى بوكەي حان نەمەرەسى تۇرسىن شىڭعىس ۇلى مەن جامانتاي حان اتىمەن ماعلۇم... ولار ومسكىدەن شىققان ورىس قازاق اسكەرىن گۋبەرناتوردان ءوتىنىپ، قارقارالىعا باستاپ اكەلىپ، ولاردىڭ ىشىندە قالا سالۋ ءۇشىن شىققان جۇزگە تارتا ءۇيلى كازاك-ورىستار مەن ءتىلماشتار 1824 ج. كوكتەمىنەن باستاپ قۇرىلىسقا كىرىستى. از ۋاقىت ىشىندە 100-گە تارتا ءۇي سالىنىپ، اسكەرگە باسپانا، اينالا توپىراق قورعانمەن قامالدى بەكىتىپ، ءبىر روتا جاياۋ، ءبىر بولەك اتتى اسكەر، ءبىر باتارەيا زەڭبىرەكشىلەر ورنالاستىرىلدى» (4).
ءسىبىر بەكىنىستەرى جۇيەسىندە ەرەكشە ورىن الاتىن قارقارالى بەكىنىسى XIX ع. 1824 ج. وكرۋگتىك قالادان 1868 ج. ۋەزدىك قالاعا دەيىن دامۋ جولىنان ءوتتى. العاشقى كەزدە قالادا 100-گە تارتا ءۇي بولسا، 1835 ج. 155-كە جەتتى (5).
قالانىڭ ودان ءارى دامۋى پاتشالىق وكىمەتتىڭ قازاق جەرىنە جۇرگىزگەن اكىمشىلىك رەفورماسىمەن بايلانىستى. 1868 ج. «ۋاقىتشا جارلىعى» بويىنشا ورىنبور مەن ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنان ورال، تورعاي، سەمەي جانە اقمولا وبلىستارى قۇرىلدى. سونىڭ ىشىندە سەمەي وبلىسى 4 ۋەزدگە (سەمەي، كوكپەكتى، پاۆلودار، قارقارالى) ءبولىندى (6).
ورىستار مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ساياسي جانە شارۋاشىلىق قاتىناسىناداعى ورتالىق رەتىندە قالانىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋى تۇرعىنداردى ەتنو-دەموگرافيالىق، ۇلتتىق-سوسلوۆيالىق وزگەرىستەرگە اكەلدى. قارقارالى وكرۋگى اشىلعان ساتتە 14 بولىس ەنگىزىلىپ، ولاردىڭ قۇرامىندا 20000 شاڭىراق نەمەسە 60000 ەر ازامات بولدى (7).
1841 ج. ماعلۇماتتارعا قاراعاندا قارقارالى وكرۋگىندەگى ارعىنداردىڭ 136 اۋىلىندا (15023 شاڭىراقتا) 101251 ادام بولدى. وسىنداي قالىڭ ارعىنداردىڭ ورتاسىندا كەرەي تايپاسىنىڭ 4960 ادامى بار 10 اۋىلدان (1143 شاڭىراق) تۇراتىن 1 بولىسى مەن 359 ادامى بار ۋاق تايپاسىنىڭ شاڭىراعى بىرگە كوشىپ ءجۇردى (8).
قارقارالى وكرۋگىنىڭ قازاقتارى جازدا كىشى جانە ۇلكەن نۇرا، شىدەرتى، تالدى، ولەڭتى، اششىسۋ، ت.ب. وزەندەر توڭىرەكتەرىن باتاعور، ەرەيمەنتاۋ بوكتەرلەرىن جايلادى. ولار قازانعاپ، تۇندىك وزەندەرىنىڭ بويىنداعى قاپتاعان شاتقالداردى، بالقاشتىڭ سولتۇستىك جاعالاۋلارىن، قارقارالى تاۋلارىن قىستادى.
1860 ج. قارقارالى وكرۋگىندە 35 وكىمەت ءۇيى، 31 قوعامدىق ۇيلەر، 167 تۇرعىلىقتى ءۇي، قازاقتاردىڭ 87 ءۇيى بولدى. وكرۋگتەگى بارلىق ادام سانى 58260-قا جەتتى. سونىڭ 56674-ءى قازاقتار بولدى (9).
تۇرعىلىقتى حالىق سانىنىڭ بىردە ازايىپ، بىردە كوبەيۋىنىڭ سەبەبى، سول كەزدەگى جۇرگىزىلگەن رەفورمالارعا بايلانىستى بولدى.
1854 ج. 19 مامىردا «سەمەي وبلىسىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجە» بەكىتىلدى. ونىڭ قۇرامىنا اياكوز ىشكى وكرۋگى، جەتىسۋ ولكەسى، ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋى، سەمەي، وسكەمەن قالالارى، بۇقتىرما بەكىنىسى،قاپال ستانتسياسى جانە ىلە سىرتقى بەكىنىسى ەندى. بۇرىنعى ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنىڭ بەس سىرتقى وكرۋگى - كوكشەتاۋ، اقمولا، باياناۋىل، قارقارالى، اتباسار، ەكىنشى وبلىس - ءسىبىر قازاقتارى وبلىسى قۇرامىنا ەندى. سەمەي وبلىسى مەن ءسىبىر قازاقتارى بۇرىنعىسىنشا گەنەرال-گۋبەرناتور باسقارعان باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنا باعىندى.
1868 ج. جاڭا زاڭ بويىنشا قارارالى ۋەزى سەمەي وبلىسىنا كىردى. بۇل وبلىستىڭ جەرى وڭتۇستىكتە توبىل گۋبەرنياسىنىڭ شەكاراسىنان تارباعاتاي تاۋىنا دەيىنگى، التايدان مويىنتىعا دەيىنگى كەڭ بايتاق ولكەنى الىپ جاتتى. وبلىس شىعىستا جانە سولتۇستىك شىعىستا تومسك گۋبەرنياسىمەن، باتىستا اقمولا وبلىسىمەن كورشىلەس بولدى. ونىڭ قۇرامىندا 5 ۋەزد: زايسان، وسكەمەن، سەمەي، قارقارالى جانە پاۆلودار ۋەزدەرى ەندى. 1893 ج. ساناق مالىمەتتەرى بويىنشا سەمەي وبلىسىندا 602096 تۇرعىن بولعان، ولاردىڭ 82209-ى وتىرىقشى، ال 519887-ءسى كوشپەندىلىكپەن ءومىر سۇرگەن (10).
قارقارالى ۋەزى وبلىستىڭ باتىس بولىگىندە ورنالاسىپ، شىڭعىس تاۋلارىنىڭ باتىس بولىكتەرىنەن ءارى قاراي، مويىنتى وزەنى مەن اقادىر شەپتەرىنە دەيىنگى، وڭتۇستىكتە - بالقاشتان ءارى قاراي، سولتۇستىكتە باياناۋىل تاۋلارىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق جەرلەردى الىپ جاتتى. 1897 ج. ساناق مالىمەتى بويىنشا ۋەزدە 104509 قازاق ءومىر سۇرگەن (11).
2. ساۋدا-ساتتىق پەن ونەركاسىپ
قازاق حالقىنىڭ سانى قالا قۇرىلعاننان بەرى وندا قالىپتاسقان ساۋدا دامۋىنا بايلانىستى ءوستى. 1866 ج. قارقارالى قالاسىندا 155 ءۇي بولدى. ونىڭ 36-سى كوپەستىك لاۆكا اشتى (12). سونىمەن بىرگە 1847 ج. اشىلعان بوتوۆ-قوياندى جارمەنكەسى وسى ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزدى.
قوياندى جارمەنكەسىنە العاشقى كەزدە كوبىنەسە مال جانە مال ونىمدەرى تاۋارلارىن اكەلەتىن. مالدى جارمەڭكەگە قارقارالى، پاۆلودار، قاپال جانە سەرگيوپول ۋەزدەرىنەن ايداپ اكەلەتىن. مىسالعا 1891 ج. وسى ۋەزدەردەن 1000 باس تۇيە، 8000 باس جىلقى، 10000 باس ءىرى قارا مال، 150000 باس قوي جەتكىزىلگەن. ولاردىڭ جالپى سوماسى 431440 رۋب. بولعان. ال تەرى، ءجۇن سياقتى شيكىزات ونىمدەرى 1886 ج. جارمەڭكەدە - 90550 رۋب.، 1887 ج. - 72320 رۋب.، 1888 ج. - 94130 رۋب.، 1889 ج. - 103620 رۋب.، 1890 ج. - 91700 رۋب.، 1891 ج. - 189627 رۋب-گە ساتىلعان (13). بۇل جارمەنكەنىڭ جىلدان جىلعا ءوسىپ ءوركەندەگەنىن كورسەتەدى. ايداپ اكەلىنگەن مالدار مەن شيكىزاتتى جەرگىلىكتى الىپساتارلار ساتىپ الىپ جارمەنكەدە جوعارى باعامەن ساتقان. وسىلايشا ساۋدا-ساتتىقتىڭ جاندانۋىنا بايلانىستى قالاداعى تۇرعىلىقتى تۇراتىن كوپەستەر مەن ساۋداگەرلەر سانى دا كوبەيدى. مىسالعا 1898 ج. دەرەك بويىنشا قارقارالىدا كوپەستەر سانى 21 گە جەتكەن، سەمەيدە - 96,وسكەمەندە - 36 (14).
قارقارالىدا 1866 جىلى 611 ادام بولعان. قالا حالقىنىڭ سانىنىڭ وسۋىنە قازاق قوعامىندا جۇرگىزىلگەن رەفورمالار اسەر ەتتى. اتاپ ايتقاندا، ەندىگى جەردە وتىرىقشىلىققا كوشكەن قازاقتار قالالاردا شوعىرلانىپ، قالالى ءوندىرىستەردەن جۇمىس ىزدەي باستادى. ولاردى جاتاقتار دەپ اتادى. مىسالعا قارقارالى قالاسىنىڭ تۇرعىندارى - 205 مەششان، 53 كوپەس پەن چينوۆنيك جانە 1693 قازاق جاتاقتارىنان تۇردى (15).
جاتاقتار نەگىزىنەن قۋ تاقىم كەدەيلەردەن جۇتتان بۇكىل مالىنان ايىرىلعان جانە ت. ب. سەبەپتەرمەن قالادا وتىرىقشىلانىپ قالعان كەدەيلەنگەن قازاقتاردان تۇردى. جانە ولار كۇن كورۋ ءۇشىن قالاداعى قارا جۇمىستاردىڭ ءبارىن ىستەگەن. بۇل جايلى دەرەكتەر بىلاي دەيدى. قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى كارپوۆ سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا 1899 ج. 23 ناۋرىزدا جازعان راپورتىندا بىلاي دەلىنگەن: «...نە موگۋ سەبە پرەدستاۆيت كاك گورودا كاركارالينسكا تاك ي پريگورودنوي ستانيتسى بەز دجاتاكوۆ: كتو بى بەز نيح ۆوزيل دروۆا، كوسيل سەنو، پاحال، سلۋجيل ۆ رابوتنيكاح ي ۆووبششە يسپولنيال ۆسە تو، گدە ترەبۋەتسيا رابوچايا سيلا. ۆ ستانيتسە ۆسياكي حوزياين نو نە رابوتنيك، ا گورود، ەسلي نە سچيتات ەتيح دجاتاكوۆ سوستويت يز نەسكولكيح كۋپتسوۆ ي نەسكولكيح چينوۆنيكوۆ» (16).
كوپتەگەن جۇمىس ىزدەپ كەتكەن قازاقتار بالىق اۋلاۋ وندىرىستەرىندە جۇمىس ىستەدى. تەك ءبىراز بولىگى عانا تاۋ كەن وندىرىستەرىندە، اتاپ ايتقاندا باياناۋىل تاس كومىر كەشەنىندە جانە قارقارالى قورعاسىن رۋدنيگىندە ەڭبەك ەتتى. بۇل ونەركاسىپتىڭ قوجايىنى پوپوۆ 1843 ج. تالدىكۇل كەشەنىنەن 12840 پۇت تاس كومىر، ال 1846 ج. قارقارالى رۋدنيگىنەن 5292 پۇت قورعاسىن رۋداسىن العان (17).
جالپى العاندا قازاقستانداعى ونەركاسىپتىڭ دامۋ تومەنگى ساتىدا بولدى. XIX ع. 60-جىلدارىنان باستاپ ورىس كاسىپكەرلەرى قازاق وڭىرىندەگى قازبا بايلىعى بار جەرلەردەن ءوندىرىس ورىندارىن اشا باستادى. XIX ع. 70-80-جىلدارىندا اۋىل شارۋاشىلىق شيكىزاتىن وڭدەۋ ورىندارى - ماي وڭدەۋ، تەرى وڭدەۋ، ۇن تارتۋ ورىندارى اشىلدى. قازاقستاندا 1855-1893 جج. ارالىعىندا 151182 پۇت قورعاسىن، 883 پۇت كۇمىس، 219186 پۇت قارا مىس، 484542 تازا مىس قورىتىلعان ەكەن (18).
قارقارالى وڭىرىندەگى ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا كەلەتىن بولساق، نەگىزىنەن بۇل جەردە تاۋ كەن ورىندارى كوپ اشىلدى. بۇل رۋدنيكتەردى ورىس كاسىپكەرى پوپوۆ اۋلەتىنەن شىققان اعايىندى نيكولاي جانە الەكساندر پوپوۆتار اشتى. 1864 ج. ولاردىڭ قارقارالى وكرۋگى بويىنشا 17 تاۋ كەن ورىندارى بولعان. ءبىر جىلدا سول رۋدنيكتەردەن 750 پۇت كۇمىس، 9042 پۇت مىس قورىتىلعان. وكرۋگتاعى پوپوۆتار زاۋىتىندا 1 ماستەر ايەلىمەن، كوشىپ كەلگەن 5 ورىس شارۋاسى، 25 جالدامالى قازاق، 2 ورىس-قازاق كومانداسى قىزمەت جاسادى. (19)
قازاقستان جەرىندە ءوندىرىستىڭ قالىپتاسۋى ونىڭ جەر بايلىعىنىڭ ۇلان بايتاقتىعىنا بايلانىستى.بىراق سول كەزەڭدە، ياعني XIX ع. قازاقستان جەر بايلىعى ءوندىرىس زاۋىتتارى مەن فابريكالاردىڭ از بولۋىنان، كورشىلەس رەسەيگە، ت.ب. شەت ەلدەرگە شيكىزات رەتىندە كەلىپ جاتتى. مىسالعا 1857 ج. قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ 106 جەرىنەن مىس كەنى جانە 44 جەردەن كۇمىس پەن قورعاسىن كەندەرى تابىلسا، 1888 ج. ءبىر عانا قارقارالى ۋەزىنەن 121 جەرىنەن كەننىڭ باي كوزدەرى تابىلعان (20).
بىراق جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، سول كەزدە قازاق جەرى قانداي باي بولعانىمەن، سول بايلىقتى ءوندىرىپ، ونى وڭدەيتىن زاۋىتتار، ءىرى ءوندىرىس ورىندارى جەتكىلىكسىز بولدى. سول سەبەپتەن دە مۇنداي بايلىق شەت ەلدەرگە اعىلىپ جاتتى.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
