-ءاليحان مۇحامەدياۇلى، ءسىز ەلباسى، ۇلت ليدەرى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟ ءسىز ءوزىڭىزدى وپپونەنتپىن دەپ ويلايسىز با؟ ءوزىڭىزدى قۋىرشاق سەزىنبەيسىز بە؟

ساق ۇرپاعى

-ءاليحان مۇحامەدياۇلى، ءسىز ەلباسى، ۇلت ليدەرى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟ ءسىز ءوزىڭىزدى وپپونەنتپىن دەپ ويلايسىز با؟ ءوزىڭىزدى قۋىرشاق سەزىنبەيسىز بە؟

ساق ۇرپاعى

- مەن ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق تاۋەلسىزدىك جانە قازاق مۇددەسى.  مەنىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە قوعامدىق ساياسي جۇمىستا دا بىرگە جاساعاندار مەنىڭ ءاردايىم يدەيا مەن قۇندىلىقتاردى باسشىلىققا الاتىنىمدى بىلەدى. بايلىق پەن مانساپ، شەن مەن شەكپەن مەنى قىزىقتىرعان ەمەس. باسقاشا بولعاندا توعىز جىل مەملەكەتتىك قىزمەتتە تەك جاقسى باعا الىپ كەلگەن مەن قازىر دە سول لاۋازىمنىڭ بىرەۋىندە وتىرار ەدىم. مەملەكەتتىك قىزمەتتى، الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەگەندە ۇكىمەت پەن پرەزيدەنت اپپاراتىن باسقارىپ، ولاردى تەك ءوز ىسىمەن اينالىسۋعا ماجبۇرلەگەندە مەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ سەنىمدى جاردەمشىسى بولدىم. ونى جاسىرمايمىن. جانە مەملەكەت باسقارۋدا ول كىسى ءبىزدىڭ بۋىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇمىس جاساعان كوپشىلىككە ۇستاز. بىراق مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندە دە ءوزىم دۇرىس دەپ تۇسىنگەن باعىتپەن ءجۇردىم. سوندىقتان بولار ناقتى شەشىم دوسىمنىڭ باسىنا قاۋىپ تونۋىنە بايلانىستى بولسا دا جۇيەنىڭ كەمشىلىكتەرىن كورۋ قاعيدالى تۇردە بيلىكتەن كەتۋىنە نەگىز بولدى. سوناۋ 1989 «ۇلىتاۋ» قوزعالىسىن قۇرعاندا دا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە توعىز جىلدا دا ودان كەيىنگى ون جىلدا دا  ءسىز ايتقانداي مەنى قۋىرشاق ەتكىسى كەلگەندەر بولعان. ولارىنان تۇك شىقپادى. سوڭعى تالپىنىستارى 2004 جىلى بولدى. ولار الپاۋىتتاردىڭ قارجىسىنا سۇيەندى. ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىلگەن سوڭ اقجولدى بولۋگە تىرىستى. اقجولدى باسقارا المايتىنىن بىلگەن سوڭ ولارعا جاقىندار جانە بيلىكپەن ويىن ويناۋعا كەلگەندەر كەتتى. مەن ءوزىم دە ەشكىمنىڭ قۋىرشاعى بولا المايمىن، ءوزىم دە ەشكىمدى قۋىرشاق قىلعىم كەلمەيدى.

- اقجولدىڭ مۇشەلەرى بولعان انۋار وماروۆ پەن بەرىك ابدىعاليەۆ جەزقازعان مەن ۇلىتاۋدا اكىم. وعان نە ايتاسىز؟

الاش بالاسى قادىرحان

-ەكەۋى دە دارىندى، قازاق رۋحانياتى مەن قوعامدىق ومىرىندە وزىندىك ورنى بار جىگىتتەر. ەكەۋى دە تەپسە تەمىر ۇزەر جاستا. ءوز وتانى مەن تۋعان ولكەنى كوركەيتۋگە سول قىزمەتتە ادال ەڭبەك جاساسا ەلگە پايدا ەمەس پە؟ ەڭ باستىسى  ولار لاۋازىمنان گورى ىشكى سەنىمدەرىن، يدەيالارىن قازاق مۇددەسىن جوعارى قويادى دەپ سەنەمىن. جالپى دۇرىس نيەتى بار، جاقسى يدەيالارى بار جىگىتتەردىڭ قايرات-جىگەرى ەلگە بۇگىن پايداسىن تيگىزىپ جاتسا، ونىڭ نەسى ايىپ؟

- ءمۇيىزى قاراعايداي ءبىراز اقجولدىڭ مۇشەلەرى 2005 جىلى پارتيادان كەتىپ قالدى. ولار قايدا؟ بايلانىسىڭىز بار ما؟

جانپەيىس قورعان

-  اقجولدان كەتكەندەردى بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى. 1. اقجولدى قارجى توپتارىنا جىعىپ بەرگىسى كەلگەندەر. 2. اقجولدىڭ اياعىنان تۇرىپ كەتەتىنىنە باسىندا سەنبەي، ەكى جىلعا جۋىق كۇتىپ بارىپ، ۇيىسىپ تۇرعان ۇيىمنىڭ ىشىنە ىرتكى سالۋ ءۇشىن كىرىپ، بيلىكتىڭ قول جاۋلىعىنا اينالدىرعىسى كەلگەندەر. ولار اقجولدى وزدەرىنىڭ بيلىكپەن ساۋدا-ساتتىق جانە ساياسي ويىندارىندا پايدالانعىسى كەلدى. 3. العاشقى ەكى توپقا ەرىپ كەيدە سولارعا قارجىلاي تاۋەلدى بولىپ قالعاندار. 4. العاشقى ەكى توپتىڭ قارجىلىق جانە اقپاراتتىق مۇمكىندىكتەرىنە سۇيەنىپ جاساعان «اقپاراتتىق» سوعىستارىنا سەنىپ قالعاندار.

قازىر ءبىرىنشى توپتىڭ وكىلدەرى قايتادان ۇكىمەت پەن قارجى، مۇناي سالاسىنىڭ ماڭىنا جينالعان. باسقالارى ءار جەردە ءجۇر. ەكىنشى توپتىڭ قالدىقتارى مەن قۇيىرشىقتارى ءالى دە وزدەرى بۇرىن مۇشە بولعان اقجول پارتياسىنا وقتا-تەكتە تاس اتىپ قويادى. ولاردىڭ كىم ەكەنى ماعان بەلگىلى. بايلانىسىم جوق. ولار سونشاما قارالاۋمەن جالاعا كۇش جۇمساعاننان سوڭ وزدەرى ءبىرىنشى بايلانىسۋعا داتتەرى دە شىدامايتىن شىعار. ال قاتارداعى سول كەزدە  جالا سوزگە ەرىپ جاڭىلعانداردىڭ ءبىرازى ءوز قاتەلەرىن ءتۇسىنىپ، الگى قارجىلىق توپتاردان تاۋەلسىزدەرى كەشىرىم دە سۇراعان. ءبىز بارىنە كەشىرىممەن قارايمىز.

- تالدىقورعانداعى تۋىمىزدىڭ جاعدايىنان حابارىڭىز بار شىعار. بۇنداي ارەكەتكە قاشانعى توزۋگە بولادى؟ ەگەر مەن قول جيناپ سول مەكەمەنى سوتقا بەرسەم قولداۋ كورسەتە الاسىز با؟

- «مەملەكەتتىك رامىزدەر تۋرالى» زاڭعا ناقتى وزگەرىستەر قاجەت. 2007 جىلدا وسى زاڭدى تالقىلاعاندا بايقاعانىم، ۇكىمەت رامىزدەرىمىزدى كەڭىنەن تاراتىپ ناسيحاتتاۋدان گورى سولاردى جاساپ شىعاراتىن ءتورت، بەس كاسىپورىننىڭ مۇددەسىن جوعارى قويدى.  ءبىز الەمدە مەملەكەتتىك تۋى ەڭ سيرەك ىلىنەتىن ەلدىڭ ءبىرىمىز. ونىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، تۋ مەن ەلتاڭبا جاساۋدى ليتسەنزيالاپ قويعان. ولاردىڭ باعاسى ورتا جانە كەدەي ادامدار ءۇشىن جوعارى. وسىنى وزگەرتۋىمىز قاجەت. زاڭدى دالەلىن تاۋىپ سوتقا بەرە الساڭىز كومەكتەسەم. تەلەفون 87172200585; 87017112378. تالدىقورعاندا وكىلىمىز قۇدايبەرگەن قاڭتارباەۆ تەلەفونى 87754724037.

-2005-2007 جىلداردا سىزگە كوپ جالا جاپتى، سولاردىڭ ارتىندا كىم تۇرعانىن ءبىلىسىز بە ؟ نەگە ولارعا جاۋاپ بەرمەيسىز؟

الاش بالاسى قادىرحان

- كىمدەر تۇرعانىن، كىمدەردىڭ قارجىسىنا جاسالعانىن، كىمدەردىڭ كەزىندە جەكەشەلەنىپ كەتكەن باسىلىمداردى پايدالانعانىن بىلەمىن. وكىنىشكە وراي، اقپاراتتىق سوعىسپەن اقپاراتتىق ويىن ماماندارى بيلىكتە دە وزدەرىن وپپوزيتسيامىن دەپ ەسەپتەيتىن كەيبىر كۇشتەر دە جەتكىلىكتى. ولار مەنى ارانداتۋ ارقىلى بىرىڭعاي اقپاراتتىق سوعىسقا كوڭىلىمدى بۇرعىسى كەلدى. مەنىڭ ءبىر قاعيدام بار - وكپەمەن ءومىر سۇرۋگە بومايدى. وكپە رەنىشتى عانا باسشىلىققا العانداردىڭ رۋحاني وكپەسى قارايىپ كەتەدى. ەكىنشىدەن، مەنىڭ اكەمنىڭ ءومىرى ماعان ۇلگى. ول كىسى 1931, 1950 جىلدارى ەكى رەت قۋدالاۋعا ۇشىراعان. ەكىنشى رەتىندە بيلىك جالا جابۋ ءۇشىن ءبىر اۋىلداستى پايدالانعان. ونى ءبىز بىلەتىنبىز. سول كىسى وتىز جىلدان سوڭ ءوزى قايتىس بولاردا اكەمە بالالارىن جىبەرىپ الگى ىسىنە كەشىرىم سۇراپ جانازامدى شىعارىڭىزشى دەپ ءوتىنىشىن ايتىپتى. اكەم «مەن ونى باياعىدا كەشىرگەنمىن، بىرەۋدىڭ قاتەسىن كەشىرۋ ساۋاپتى ءىس» دەپ كەيىن جانازاسىن شىعاردى. مەندە وسى جالانى ۇيىمداستىرعانداردى ىشتەي كەشىردىم،  ال ولاردىڭ قولشوقپارى بولعان كەيبىرەۋلەرى كەشىرىم سۇرادى دا، ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ىشىندە امان جۇرگەندەرى كەيىن كەشىرىم سۇرار دەپ ويلايمىن.  ءبارىبىر اللانىڭ الدىنا بارعاندا سول ىستەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى. بار بولسىن.

- ءدىن ماسەلەسى، اسىرەسە ەلىمىزگە سىرتتان كەلگەن نەبىر سەكتالار جايىندا ءسوز قوزعاماقپىن. مەنىڭ بىلۋىمشە ولاردىڭ ىشىندە زاڭسىز، ءارى زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەپ جاتقاندار بار. زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەيتىندەرگە جول اشقان ءبىزدىڭ ۇكىمەت، وسى تۋرالى ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلەيىن دەپ ەدىم. ولاردى تىركەمەي تۇرىپ، جۇمىسى قانداي، نە ىستەيدى دەگەندى الدىن-الا ءبىلىپ العان ءجون شىعار.

- بىرىنشىدەن، وجدان بوستانىعى تۋرالى زاڭنامادا سەكتا مەن ءدىني ۇيىمنىڭ اراسىن اشىپ كورسەتۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، رۋحانيات تۇتاستىعى مەن بىرلىگى جولىنىڭ كۇرەسىندە ءدىنباسىلار، عالىمدار، فيلوسوفتار، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قوعام قايراتكەرلەرى بىرلەسىپ اتقاراتىن ءىس كوپ. تەك ۇكىمەتكە قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. بۇل ىستە جاڭادان سايلانعان ءمۇفتيات باسىشىلىقتارى بۇرىنعىدان گورى بەلسەندى ارتىندا ون ميلليونداي ۋمماسى بار ۇيىمنىڭ باسشىلارى رەتىندە ءدىن يسلام جولىندا قايراتكەرلىگىن كورسەتەدى دەپ ۇمىتتەنەم. ۇشىنشىدەن، دامىعان ەلدەردەگى سەكىلدى بىزدە دە ءدىني ەتيكانىڭ نەگىزدەرىن مەكتەپتەردە ۇيرەتۋ قاجەت. مىسالى، مەملەكەتتىك ءدىنى ەۆانگەليستىك بولىپ تابىلاتىن نورۆەگيا ءبىز سەكىلدى مۇنايعا باي ەل. بىراق سولاردان نە ءبىر ميللياردەرلەر شىعىپ جاتقانىن، نە ءبىر قىزمەتكەلەردىڭ ارتىنان قاڭقۋ ءسوز ەرىپ جاتقانىن ەستىمەيسىڭ. ال حالىقتىڭ تۇرمىسى، تابىسى جاعىنان ۇدايى الەمدەگى ۇزدىك بەس، التى ەلدىڭ قاتارىندا. ونىڭ ءبىر سەبەبى، ءدىندى قوعام تاربيەسىندە پايدالانۋ. ءبىر نورۆەگتىك ايتىپ ەدى بىزدە «3, 4  سىنىپتان باستاپ «جۇماققا جول ءبىلىم مەن ەڭبەكتە» دەپ ايتادى. 8, 9 سىنىپقا كەلگەندە «ءبىلىم، ەڭبەك ارقاسىندا لاۋازىم مەن بايلىققا قول جەتكىزگەن ادام مال شاشپاق نەمەسە كورسەقىزارلىقپەن اينالىسسا جۇماققا بارا المايدى» دەپ تۇسىندىرەدى» دەپ. بىزدە دە ءدىني ۋاعىزدا سەنىم مەن باقيلىق ءومىر تۋرالى عانا ەمەس، بۇل دۇنيەدەگى جاسامپازدىقتىڭ پارىز ەكەنىن ايتۋ قاجەت. سوندىقتان يسلام جانە ەڭبەك، يسلام جانە ءبىلىم، يسلام جانە عىلىم ءتارىزدى كىشكەنتاي كىتاپشالار شىعارعان ابزال.

- ەلىمىزدەگى كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى ءتىل ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. ءسىز ءتىل ساياساتىن قالاي جۇرگىزبەكشىسىز؟

- ءتىل ساياساتىندا جۇيەلىلىك تاباندىلىق جانە جاريالىلىق قاجەت. ەكىنشىدەن، شەشۋشى فاكتور ءتىپتى ادىستەمەلىك قۇرالداردان دا ماڭىزدىسى الەۋمەتتىك پسيحولوگيا ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. وسى تۇرعىدان العاندا بىرنەشە ماڭىزدى باعىت بار. 1. لاتينيتساعا اۋىسۋ مەرزىمىن بەلگىلەپ ءتورت، بەس جىل وتپەلى كەزەڭدى جاريالاۋ قاجەت. بۇنىڭ ۇلتتىق سانانى تاۋەلسىزدەندىرۋدەن دە اسەرى مول بولماق. 2. قازاق تىلىنە الەمدىك عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ادەبيەت پەن فيلوسوفيانىڭ بارلىق  ۇلگىلەرىن اۋدارۋعا مەملەكەت قارجى ءبولۋ كەرەك. ونىڭ بارلىعىن كىتاپ قىلىپ شىعارىپ ۇلگىرمەيتىن بولعاندىقتان ارنايى پورتالدار مەن سايتتى اشىپ جۇرت تەگىن پايدالانۋىنا مۇكىندىك بەرۋ كەرەك. وسى باعىتتا دۇنيەتانىمدىق ءتىلىمىزدىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن باسقا ماتىندەرمەن قاتار قۇران كارىمنىڭ ماعىنا ءماتىنىن قازاقشاعا اۋدارۋعا كونكۋرس جاريالاۋ قاجەت. 3. نيكەلودەون ارناسىن بالالارىمىز اعىلشىن نە ورىس تىلىندە ەمەس، قازاق تىلىندە كورۋلەرى قاجەت. ول ارنا يەلەرىمەن كەلىسىپ، كەيىپكەرلەرگە قازاقشا ات قويۋ كەرەك. ءبارىبىر تاياۋ جىلداردا ولارمەن باسەكەلەستىككە تۇسە الاتىنداي جەتكىلىكتى مۋلتفيلمدەر شىعارا المايمىز. وسىعان قوسا «بالاپان» ارناسىنا كوبىرەك قارجى جۇمساۋ قاجەت. 4. الەمگە قازاقتىڭ كوزىمەن قاراپ قازاقشا اقپارات الۋىمىز قاجەت. قازاقپارات، قازاقستان، حابار، ەلارنا الەمنىڭ باستى ايماقتارىندا تىلشىلەر ۇستاۋ قاجەت. 5. تۇركيا، ءازىربايجان، قازاقستان باس بولىپ تۇركى تىلدەس حالىقتار ءۇشىن ورتاق تەلەارنا اشۋىمىز قاجەت. كەيىن باسقالارى دا قوسىلادى. 6.  تازا قازاقشا تەلەارانالاردى مەملەكەت قارجىلاندىرۋ قاجەت. 7. جارناما جانە جاريا اتاۋلار ونوماستيكا سالالارىندا تاباندىلىق قاجەت. پروكۋراتۋرا بۇل باعىتتا زاڭنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ كەرەك.

- سالەمەتسىزبە، اليحان اعا ! "قازاقستان رەسپۋبليكاسىمەن" "قازاق رەسپۋبليكاسى" دەگەن ۇعىمدارىنىڭ قانداي ايىرماشىلىعى بار؟

- ءتۇبى ءبىر ۇعىم: ءبىرىنشىسى - قازاق ەلىنىڭ رەسپۋبليكاسى،  ەكىنشىسى -  قازاقتىڭ رەسپۋبليكاسى دەگەندى بىلدىرەدى.

- ولەڭ-ءان جازادى ەكەنسىز؟ ءالى دە اۋەستەنەسىز بە؟ ءبىر ولەڭىڭىزدى جازىپ بەرسەڭىز؟

ەۇۋ. فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى شاريپوۆا اياگوز

- مەن 1984-1988 جىلدارى ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا بولدىم. وعان دەيىنگى كەزەڭدە ورەكپەگەن جاستىق شاعىمنىڭ سەزىمدەرىن اندا-ساندا قاعازعا تۇسىرەتىنمىن. ماسكەۋدە ەلگە دەگەن ساعىنىش سەزىمتالدىقتى جاڭا بيىككە كوتەرگەن سەكىلدى. جانە ەل تاعدىرى تۋرالى دا سول كەزەڭدە كوبىرەك ويلانا باستادىم. وعان ءار ەلدەن كەلگەن اسپيرانتتارمەن وتكىزەتىن تۇنگى پىكىرتالاستارىمىز دا تۇرتكى بولدى. سول جىلدارى قازاقشا دا، ورىسشا دا سەزىم مەن ويدى ولەڭ سوزبەن قورىتۋ ادەتىمە اينالدى. مۇنى مەن قازاقتىڭ ءار بالاسىنىڭ بويىندا بار پوەزياعا بەيىمدىلىكتىڭ كورىنىسى دەپ ويلايمىن. سول جىلدارى ەپتەپ ۇناعان ماتىندەرگە ءان دە شىعاردىم. بۇل دا قازاقي بولمىستىڭ بەلگىسى بولار. ويىمداعى بىرەۋىنەن ءۇزىندى وقىپ بەرەيىن:

جۇرەگىڭدى جاندىراتىن، جاندىراتىن ادامدار،

كوڭىلىڭدى قالدىراتىن، قالدىراتىن ادامدار

كىناسى جوق جاندى ۇراتىن، جاندى ۇراتىن ادامدار

قاپ دەپ كەيىن ساندى ۇراتىن، ساندى ۇراتىن ادامدار

قامالداردى سالدىراتىن، سالدىراتىن ادامدار

ونى بۇزىپ الدىراتىن، الدىراتىن ادامدار

جاقىن جانعا دوڭىز دەيتىن، دوڭىز دەيتىن ادامدار

باسىلعاندا ونى ىزدەيتىن، ونى ىزدەيتىن ادامدار

اقيقاتقا جول ىزدەيتىن، جول ىزدەيتىن ادامدار

جولدى بۇزار قول ىزدەيتىن، قول ىزدەيتىن ادامدار...

- قازاق ۇلتىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن قانداي ناقتى شارالاردى قولدانۋ كەرەك؟

- 1.ءوزىمىزدى مادەنيەت رەتىندە، وركەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە تولىعىراق ءتۇسىنۋ ءۇشىن شارتتى تۇردە «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن تاقىرىپتا ءتۇرلى دەڭگەيدە عالىمداردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ، فيلوسوفتاردىڭ، ءدىنباسىلاردىڭ، ساياساتكەرلەردىڭ، جاستاردىڭ قاتىسۋىمەن پىكىر الماسۋلار ۇيىمداستىرىلۋ كەرەك. مۇنى قازاق تەلەارنالارى دا قولعا السا، قوعامدىق سانانىڭ وسۋىنە كوپ ۇلەس بولار ەدى. 2. ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزعا عىلىمي كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ ماڭىزدى وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالاردى، ولاردىڭ قوعامدىق ساناعا اسەرىن تولىق جانە اشىق كورسەتۋىمىز قاجەت. 3. قوعام ساناسىنا، اسىرەسە، ەرەسەكتەرگە كوپ اسەر ەتەتىن كەڭەس داۋىرىنە ءادىل جانە اشىق باعا بەرۋ كەرەك. بۇل تۇرعىدا 20-30 جىلداردىڭ زۇلاماتى تۋرالى جانە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شىنايى مازمۇنى مەن قىلمىستارى تۋرالى جاس ۇرپاقتىڭ ءالى دە بولسا اقپارى جەتىلىكسىز ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. مىسالى، تاۋەلسىزدىك كەزىندە جازىلعان تاريح وقۋلىعىندا قازاققا قارسى جاسالعان مادەني گەنوتسيدتىڭ شەگى بولىپ تابىلاتىن ەكى رەت الىپپەنى زورلاپ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اۋىستىرعانى جونىندە ءبىر دە ءبىر ءسوز جوق. 4. قازاق ءتىلى مەن رۋحانياتىن دامىتۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءوز مويىمىزدا ەكەنىن ازاماتتارعا تۇسىندىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. ال بيلىك مۇنى ءوزىنىڭ مىندەتى دەپ مويىنداۋى قاجەت. 5. قازاق ءتىلى زاماناۋي اقپاراتتىق عىلىمي ورتادا تولىققاندى قۇرال بولۋى ءۇشىن لاتينيتساعا ءوتۋىمىزدىڭ مەرزىمىن مەجەلەپ ءتورت، بەس جىل وتپەلى كەزەڭدى بەلگىلەۋ كەرەك. 6. جۇزدەردىڭ اسكەري-ساياسي جانە تەرريتوريالىق ۇيىم بولعانىن، ال قازىر ورتاق پەرزەنتىمىز - قازاقستان مەملەكەتى ەكەنىن قوعامدىق ساناعا ابدەن ءسىڭىرىپ، قازاقتىڭ ىشكى بىرلىگىن مەملەكەتتىگى بار تۇتاس ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ كەرەك. بۇل ىستە «ءداستۇردىڭ وزىعى بار توزىعى بار» دەگەن اباي ءسوزىن باسشىلىققا الۋ قاجەت. 7. الەمدىك باسەكەلەستىككە قابىلەتى بولۋ ءۇشىن ەكونوميكادا، عىلىمدا، مادەنيەتتە، ساياساتتا ءادىل باسەكەلەستىك احۋالىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. سوندا شىنايى تۇلپارلار مەن سۇڭقارلار ەلدى جاڭعىرتۋ ىسىندە دە، ەلدى العا باستاۋ ىسىندە دە تابىستى بولماق.

-  قازاقستاننىڭ بولاشاعىن قالاي جورامالدايسىز؟ جورامالداپ كورىڭىزشى

- اتا-بابامىزدان بىزگە مول تابيعي بايلىق قالدى. كەڭ بايتاق جەرىمىز قالدى. اشىق، ءتوزىمدى، جاڭالىققا قۇمار ءدىلىمىز قالدى. وسىنى تاۋەلسىزدىك بەرگەن مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ يماندىلىق پەن ەڭبەكقورلىق، بىلىمپازدىق پەن ادىلەتتىلىك قۇندىلىقتارىمەن ۇشتاستىرا بىلسەك، بولاشاعىمىز جارقىن بولماق. جانە دە الدىنداعى ايتقان ۇلت جاڭعىرتۋ ىستەرىن دە اتقارۋ قاجەت.

- الداعى سايلاۋدا جەكە باستىڭ امبيتسياسىن قويىپ ازات جسدپ مەن ورتاك كانديدات شىعارۋعا قالاي قارايسىز؟ ءبارى دە ەسكى ارىپتەستەرىڭىز عوي؟

- 2007 جىلعى سايلاۋدان كەيىن اقجول، جسدپ، اۋىل، كوممۋنيستەر جانە رۋحانيات بىرىگىپ حالىق كەڭەسى قوعامدىق پارلامەنتىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىق. ەڭ العاش وسى تۋرالى كەلىسىمگە استاناداعى اقجولدىڭ كەڭسەسىندە قول قويىلعان ەدى. كەيىن جارماحاندى سوعان توراعا سايلادىق. ونداعى ويىمىز - وتكەن تاجىريبەگە سۇيەنىپ، بىرلەسكەن ءىس قيمىلدى ورتاق كانديدات دەڭگەيىنە جەتكىزۋ ءۇشىن ەرتەرەك وزەكتى ماسەلەلەردە پىكىر الماسا وتىرىپ ءپىسىرۋ ەدى. كەيىن كىمنىڭ تاراپىنان ەكەنىن قايدام، ول ىستە ورتاق مۇددەدەن گورى شاعىن اپپاراتتىق ويىندار بەل الىپ كەتتى. ونى مەن تۇياقبايعا دا ايتقانمىن. سوندىقتان قۇندىلىقتار مەن باعدارلاما اياسىندا بىرىگۋ ءۇشىن وسىنداي ورتاق ماسەلەلەردى تالقىلايتىن فورۋمدار قاجەت. ءبىز ونداي فورۋمدارعا قاتىسۋعا ءازىرمىز.

- ولجاسقا قالاي قارايسىز؟ نەۆادا سەمەيدە بولدىڭىز عوي؟

- يا، 1989 جىلى «ۇلىتاۋ» قوزعالىسىن قۇردىق. جانە نەۆادا-سەمەيدىڭ وبلىستىق فيليالىن باسقاردىم. فازيل ەسكاندەردىڭ ءبىر ءسوزى بار: «سىيلاۋ دەگەن - تۇلعانىڭ بۇرىنعى سىڭىرگەن ەڭبەگىن نەمەسە بۇگىنگى تالپىنىسىن مويىنداۋ». بۇل تۇرعىدان العاندا ولجەكەڭنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى جانە ونىڭ العاشقى بەس، التى جىلىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگىن باعالايمىن دا سىيلايمىن. بىراق سوڭعى جىلدارداعى كوزقاراستارى مەن ويلارىنىڭ كوبىمەن كەلىسپەيمىن. ەڭ باستىسى فرانتسيادا ءجۇرىپ فرانتسۋز ساياسي جۇيەسى رەتىندە ەلگە تەرىس اقپارات جەتكىزۋىنە نارازىمىن. ەكىنشىدەن، ول كىسى ءوز زامانىنىڭ تۇلەگى ەكەنىن ۇمىتپاۋمىمىز قاجەت. ولاردىڭ دۇنيەتانىمى الەمدەگى كوزقاراسىندا شەكتەۋلىك بار. ولار الەمدى تەك ورىس ءتىلى ارقىلى عانا تانىدى. ال سوۆەت داۋىرىندە ورىس تىلىندە الەمنىڭ وزىق ويى مەن ادەبيەتتىڭ شاعىن عانا بولىگى اۋدارىلعانى بەلگىلى. ەندەشە، كەيبىر ماسەلەلەردە وسى شەكتەۋلىك ءوز اسەرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. دەگەنمەن، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق قوعامى مەن قازاقستان ادەبيەتىندە ولجەكەڭنىڭ ءىرى دە كۇردەلى تۇلعا ەكەنى ءسوزسىز.

- ارمىسىز، ءاليحان اعا! ءبىرىنشى سۇراعىم، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاقستان رەسپۋبيكاسى اتاۋى قازاق رەسبۋليكاسى نەمەسە قازاقيا دەپ قاشان وزگەرتىلۋى مۇمكىن؟بۇنى ناعىز ۇلتىن شىن سۇيەتىن ۇلتشىل-پاتريوت قازاقتار ەكى قولدارىن كوتەرىپ قاتتى قولدايتىنى ءمالىم. ەكىنشى سۇراعىم،قالاي ويلايسىز، ەگەر كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋ جاساپ، رەسمي ءتىل ورىس ءتىلىن الىپ تاستاساق؟ ءۇشىنشى سۇراعىم، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا 2011جىلى پارلامەنت سايلاۋى بولۋى مۇمكىن بە؟ ءتورتىنشى سۇراعىم، ءاليحان بوكەيحان اتامىزعا الاشاتا دەگەن ات بەرسەك، قالاي قارايسىز؟ الدىن الا راحمەت!

الاش بالاسى ەرلان احمەدي (كوكشەتاۋ)

- كەشە عانا جاريالانعان اقجول پارتياسىنىڭ ۇلتتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا مەملەكەتىمىزدىڭ اتىن «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ وزگەرتۋ ۇسىنىلدى. جالپى كونستيتۋتسياعا بيلىك قالامايتىن وزگەرىستەردى ەنگىزۋ مۇمكىندىگى وتە تومەن. ەندەشە، بيلىكتەگى ازاماتتاردىڭ دا ساناسىنا اسەر ەتىپ ۇلگى كورسەتىپ تاربيەلەۋىمىز قاجەت. ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ بيلىكتە كوبىرەك بولعانى قازاق ءۇشىن كەرەك-اق. ەكىنشىدەن، ەگەر ءبىز ءوزىمىز ۇكىمەتپەن بىرلەسە وتىرىپ، قازاق ءتىلىن شىنايى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىپ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتسەك، رەسمي ءتىلدىڭ بىزگە كەدەرگىسى بولمايدى. تاۋەلسىزدىك العان جالدارى دا، قازىر دە رەسمي ءتىل دەگەننىڭ كونستيتۋتسيالىق ءسوزدىڭ ىشكى تۇراقتىلىقتا ءتيىستى رول اتقاراتىنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. 3. 2011 جىلى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ  مۇمكىندىگى تومەن. سەبەبى، بۇل بيلىككە ءتيىمدى.

4. الاشاتا. ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا، جالپى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دە ەڭبەكتەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، رەسمي تۇردە ۇلىقتاپ، ولارعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلۋى كەرەك. ازىرشە قازاقستاندا تاريحىمىزداعى ورنى مەن قايراتكەرلىگىنە لايىق الاش كوسەمدەرى جانە ونىڭ ىشىندە ءاليحان بويكەيحان رەسمي تۇردە دۇرىس ۇلىقتالماي كەلەدى. باستى كوشەلەرگە ەسىمىن بەرىپ، تورىمىزدەن ەسكەرتكىش ورناتاتىن تۇلعا -  ءاليحان بوكەيحان ەكەنىن بيلىككە دە قوعامعا دا ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت.

- سالەمەتسىزبە، ءاليحان اعا! ەگەر قازىرگى پرەزيدەنت كەلەسى سايلاۋدا سايلانبايتىن بولسا، ەلدە قىرعىزستانداعى سياقتى تارتىپسىزدىك ورىن الادى دەپ بيلىك ءبىزدى قورقىتادى. «ءتۇرلى-ءتۇستى» رەۆوليۋتسياعا ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

- بۇنداي قورقىتۋ بيلىكتىڭ ساياسي تەحنولوگياسى. قىرعىزستاننان اقاەۆتى كەتىرگەن توڭكەرىس كەزىندە ەكى، ءۇش دۇكەن ورتەنىپ ەدى، ونى بۇكىل قىرعىزستان ورتەنگەندەي كورسەتتى تەلەديداردان. قازاقستانداعى تىنىشقتىقتىڭ شەشۋشى فاكتورى قازاق حالقىنىڭ تاۋبەشىلدىگى. جانە قازاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ قۇندىلىعى. «ءتۇرلى-ءتۇستى» رەۆوليۋتسيا جەمىستى بولۋ ءۇشىن ميتينگىمەن كوتەرىلىستەن كەيىن جۇيەلى دە تاباندى جۇمىس قاجەت. ەڭ ناتيجەلى جۇمىس جاساپ كەلە جاتىرعان گرۋزيا مەن ونىڭ باسشىسى ميحايلي سااكاشۆيلي دەر ەدىم. جەمقورلىق پەن كۇرەستە، بيلىكتى حالىققا جۇمىس جاساتۋدا سااكاشۆيلي تەڭدەسى جوق جەتىستىككە جەتۋدە.

- ءوزىڭىزدىڭ بالالارىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. وتباسى وشاق قاسى دەگەندەي، جار تاڭداعاندا بولاشاق جارىڭنىڭ قانداي قاسيەتتەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. مۇنى سۇراعانداعى سەبەبىم - ءسىزدىڭ وتباسىڭىز ناعىز ۇلتتىق قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن شاڭىراق ەكەن.قانشا بالاڭىز بار؟ قازاق سانىنىڭ كوبەيۋىنە قانداي ۇلەس قوسىپ جاتىرسىز؟

- ءبىر قىز، ەكى ۇلىم بار. يا، مەن ءوزىم توعىز بالانىڭ سەگىزىنشىسىمىن. اكەم ءدىني قايراتكەر ەدى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە جەزقازعاندا مەشىت اشۋعا قول جەتكىزىپ سونىڭ ارقاسىندا ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ءوزىن باقىتتى سەزىندى دەپ ويلايمىز. ول كىسى 1902 جىلى تۋىپ، 1984 جىلى دۇنيە سالدى. انام ناعىز قازاقي جان بولدى، اۋىز ادەبيەتىن دە جاقسى بىلەتىن. 1920 جىلى تۋىپ، 2000 جىلى دۇنيە سالدى.

- ءبىزدىڭ كەدەندىك وداققا ەنۋىمىز جايلى قوعامدا ەكى ۇدايلى پىكىر قالىپتاسقانى بەلگىلى! وسىعان ءوزىڭىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى. ارتىق جاعى مەن كەمشىلىگىن باسا كورسەتسەڭىز ەكەن؟..

- كەز كەلگەن وداقتا ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ ۇتاتىن دا ۇتىلاتىن دا تۇستارى بولادى. سەبەبى، وداق مۇشەلەرى دەربەس مەملەكەت بولعاندىقتان ءار مەملەكەتتىڭ ءوز مۇددەسى بار: ەكونوميكالارى، قۇرىلىمى، دەڭگەيى جاعىنان ءارتۇرلى. ەندەشە، مۇددەلەردىڭ قايشىلىققا كەلەتىن تۇستارى بولاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان، ەكى ۇداي پىكىر بولۋ دا زاڭدى. ال وسى وداقتىڭ ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى تۇستارىن پايدالانا الۋ - بيلىككە سىن. ول ءۇشىن بيلىك ەل مۇددەسىن قورعاۋدا تاباندىلىق كورسەتۋى قاجەت. ەكىنشىدەن، بيلىك وسى باعىتتاعى قوعامدىق پىكىر الماسۋدى توقتاتپاي كەرىسىنشە ونىڭ جاريالىلىعىنا جۇمىس جاساۋ قاجەت. مۇمكىن كەيبىر لاۋازىم يەلەرىنە ول تۇرپىدەي تيەر، بىراق جاريا پىكىرالماسۋدان ۇتاتىن قازاقستان. ءبىز وسى وداقتىڭ قاۋىپتى دە تۇستارى بار ەكەنىن جاريا ايتاقانعا دەيىن ۇكىمەت ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن دە ەمەس. ارتىق جاعى - نارىقتىڭ ۇلعايۋى. ول مۇمكىندىكتى پايدالانۋ ءۇشىن بىزدە پاراقورلىق پەن جەمقورلىق دەڭگەيى تومەندەپ، ىسكەر ادامدارعا قولايلى جاعدايلار جاسالۋى قاجەت. ەكىنشىدەن، شيكىزات قانا ەمەس، باسقا تاۋار ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋ قاجەت. ال قاتەرلى تۇستارى ەكى ماسەلەگە بايلانىستى: 1. شەشىم قابىلداۋ مەحانيزمدەرى. ەگەر ول ەكونوميكانىڭ ۇلەس سالماعى بويىنشا جۇزەگە اساتىن بولسا، وندا تەك رەسەيدىڭ مۇددەسى ورىندالادى. سوندىقتان كونسەنسۋسپەن قابىلداۋ قاجەت. 2. رەسەي وزىندە شىعارىلاتىن تەحنيكا، قۇرال-جابدىق، ماشينەنى وتكىزۋ ءۇشىن يمپورت سالىعىن كوبەيتەتىن بولسا، وندا ساپاسىز قۇرال-جابدىق قاپتايدى دا يننوۆاتسيالىق دامۋدا تەجەلۋ پايدا بولۋى مۇكىن. مىسالى، سۋ جاڭا ۆولگا مەن جيگۋليدەن گورى بەس، التى جىل مىنىلگەن تويوتا مەن مەرسەدەستىڭ ارتىق ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ۇكىمەت پەن دەپۋتاتتار باسقاشا دەيتىن بولسا، وزدەرى ۆولگا مەن جيگۋليگە ءمىنىپ كورسىن. بۇل ءۇشىن ۇكىمەت ەكسپورت يمپورت ساياساتىن جۇرگىزۋدە قازاقستان مۇددەسىن قورعاي ءبىلۋ كەرەك. رەسەي كەلەسى جىلى دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا وتپەكشى. بۇل دا ويلاندىرۋ كەرەك ءبىزدى.

- «اقجول» پارتياسىنىڭ ۇسىنىستارى كوپ، سودان نە پايدا؟ ودان دا ۇكىمەتكە بارىپ سول ۇسىنىستاردى ىسكە اسىرماسىز با؟

سامات

- يا، ءبىزدىڭ ۇسىنىستاردىڭ  ۇكىمەتپەن بالامالىق ساپاسى بار. كەيبىرەۋىن ۇكىمەت پايدالانىپ تا ءجۇر. بىرەر مىسال. ازاماتتىق قىزمەت مارتەبەسىن مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەرگە، مادەنيەت سالاسى مەن بيۋدجەتتىكتەرگە بەرۋ اقجولدىڭ باستاماسى ەدى. بارلىق زەينەتكەرلەرگە بازالىق تولەماقى تولەۋ دە ءبىزدىڭ ۇسىنىمىز. ەكونوميكادا دا كەيبىر ۇسىنىستارىمىزدى پايدالانىپ جاتىر. 2007 جىلى بەس، التى اي دەپۋتات بولعاندا ەڭبەك كودەكسىنە اقجولدىڭ جيىرمادان استام ۇسىنىسى ەندى. ونىڭ ءبارى ەڭبەكشى مۇددەسى جانە كاسىپوداقتاردىڭ ءرولىن كوتەرۋگە باعىتتالعان ەدى. ماسەلە لاۋازىمىنىڭ اتاۋىندا ەمەس، يدەيالارىڭنىڭ ەل ءۇشىن جۇمىس جاساۋىندا دەپ تۇسىنەمىن. ەگەر ۇكىمەتتەگى جۇمىستا ءجۇرىپ ەلگە پايدالى بولۋعا مۇمكىندىگىڭ بولادى دەپ تۇسىنسەڭ ۇسىنىس تۇسكەندە تالداۋعا بولادى. بىراق ۇسىنىس ءتۇسۋ ىقتيمالدىعى تومەن دەپ ويلايمىن.

- 1986 جىلى جەلتوقساندا قايدا بولدىڭىز؟ نە ىستەدىڭىز؟

اسان بەرىك

- مەن ماسكەۋدە بولدىم. ماسكەۋدەگى ءبىراز ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتار ورتالىق كوميتەتكە پەتيتسيا، حات ازىرلەپ قول جينادىق. ونى كگب بىلگەن بولۋ كەرەك، سولاردا ىستەيتىن، نە وقيتىن قازاق جىگىتتەرى كەلىپ «ءبىز ءبارىن ءبىلىپ وتىرمىز، ەلدىڭ ءىشىن قالاي باسىپ جانشىعانىن بىلەمىز، مىنا جەردە از ادامسىڭدار، الاڭعا نە ەلشىلىك الدىنا بارساڭدار بارلىعىندى جوق قىلىپ جىبەرەدى» دەپ ەسكەرتتى. سودان 19 جەلتوقسان كۇنى مۇحتار شاحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق كەشى ادەبيەتشىلەر ۇيىندە وتەتىن بولعان سوڭ سول جەردە ەربول دەگەن اقتوبەلىك ازامات سول پەتيتسيانى مۇحاڭنىڭ قولىنا تابىستادى.

-  http://www.dat.kz/index.php?option=com_poll&id=14:el-baskaruga-kim-laiyk وسى سىلتەمەگە كىرسەڭىز ءوزىڭىزدى كورەسىز. وسىعان كەلىسەسىز بە؟

- كىردىم. كوردىم. مەن ونداي ساۋالنامالارعا قاتتى ءمان بەرمەيمىن. كەيبىرەۋلەردىڭ وزدەرى ءۇشىن داۋىس بەرگىزەتىنى راس بولار. تاۋەلسىز ساۋالنامالار مەن تاۋەلسىز ساياساتتانۋشىلاردىڭ كوپ بولعانى دۇرىس.

- سوڭعى ۋاقىتتا ءسىزدىڭ ءۇنىڭىز كوپ ەستىلمەيتىن بولدى. پارتياڭىز ءارتۇرلى شارالار وتكىزۋدەن دە قالىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ءسىز مۇنى ازىرشە اقوردانىڭ تاپسىرماسى بولماۋىنا بايلانىستى ورناعان تىنىشتىق دەپ ەسەپتەي الاسىز با؟ سونداي-اق، قۇرانشىلار دەگەن ۇيىمعا ءسىزدىڭ قانداي قاتىسىڭىز بار؟ ال نازارباەۆ كەتكەسىن قازاقستاندى كوز الدىڭىزعا قالاي ەلەستەتەسىز؟ سوڭعى ەەت ەلباسىمەن بەيرەسمي كەزدەسۋ قاشان بولدى؟ جانە ءسىز ول كەزدە قانداي ماسەلە توڭىرەگىندە اڭگىمە ايتتىڭىز؟ وسى سۇراقتارعا راس جاۋاپ ايتامىن دەپ اللاحتىڭ اتىمەن انت ەتە الاسىز با ءوز ارىڭىزدىڭ الدىندا؟

ماڭعىستاۋداعى جاناشىر ءىنىڭ

- تاياۋدا جاس جورنالشىلارمەن كەزدەستىم. سوندا ءبىر سۇراققا جاۋاپ تا ايتىپ ەدىم «اقجولدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ەل ءبىلۋ ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەركىن بولۋ كەرەك» دەپ. ءبىزدىڭ باستامالارىمىزدى بيلىك بۇقاراعا جەتكىزبەۋگە تىرىسادى. جانە سول جەردە ولارعا ايتىپ ەدىم «كورەسىزدەر، جەلتوقساندا ۇلتتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىنىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزەمىز. سوندا سىزدەردى رەداكتسيا جىبەرمەي قالادى» دەپ. ايتقانداي، 14 جەلتوقساندا امانگەلدى ايتالى، نۇرمۇحامەدۇلى ءبورىحان ۇشەۋمىز ءباسپاسوز ماسليحاتىن وتكىزدىك. بيلىك تيىم سالعان بولۋ كەرەك ك+ جانە ستۆ-دان باسقا ەشقانداي تەلەارنا كەلمەدى. ۇلتتىق باعىتتا كەيدە ءسوز قوزعايتىن باسىلىمداردى دا بيلىك جىبەرتكىزبەگەن بولۋ كەرەك، كەلمەدى. ءبىز ۇلت ساياساتى تۇجىرىمداماسىن جاساعان جالعىز پارتيامىز. ءبىزدىڭ پارتيا جوعارىنىڭ تاپسىرماسىمەن جۇمىس ىستەيتىن بولسا، تىرلىگىمىز نايسحاتتالار ەدى. قاي پارتياعا «حابار»، «قازاقستان»، «استانا» كانالدارىنان ورىن بەرىپ جۇرگەنىن وزدەرىڭىز كورىپ جۇرگەن بولارسىزدار.

قۇرانشىلارعا قاتىسىم جوق. ەكى رەت اسىلبەك مۋسين كەلىپ كەزدەستى. «تەمىرقازىق» كلۋبىنا بەس، التى رەت وكىلدەرى كەلىپ قاتىستى. مەن ءوزىم يمامنىڭ بالاسىمىن،  قازاقستاندا ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى يمام ابۋ حانيفا ماسحابى ودان ءارى قاراي كەڭ قاناتىن جايعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ال جاڭاعى ازاماتتار الەم بويىنشا ءۇش، ءتورت مىڭ عانا ادامى بار سەكتالار مەن ءبىر جارىم ملردقا جۋىق ۋمماسى بار ءدىننىڭ ايىرماشىلىعىن تۇسىنبەيدى دەپ ويلامىن. قازاقستان تاريحىندا ادامزات تاريحى سەكىلدى قانشا ۇلى تۇلعالار ومىرگە كەلىپ كەتتى. ودان ەل تاريحى ۇزىلگەن جوق. سولاي بولا بەرمەك.

ەلباسىمەن بەيرەسمي كەزدەسكەن ەمەسپىن. رەسمي سوڭعى كەزدەسۋ 2007 جىلى بولدى. مەن نەگىزگى ەكى ماسەلەنى كوتەردىم - لاتينيتساعا اۋىسۋ جانە تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ ورتاق تەلەارناسىن قۇرۋ. بۇل شىنايى جاۋابىم. ينتەرنەت بويىنشا جانە بەلگىسىز ادام الدىندا انت سۋىن ىشپەي-اق قويايىن

- «ءاليحان-ساياسي ولىك» دەگەن (پوليتيچەسكي ترۋپ) اڭگىمەنى قازىر ساياساتتان ازداپ حابارى بار ادامنىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر، سوعان نە دەيسىز؟

- ساياساتتان حابارى بار ادام قاي ماعىنادا بولماسىن مەن تۋرالى اڭگىمە ايتسا، «ساياسي ولىك» دەگەننىڭ وتىرىك بولعانى عوي.

- اسسالاماعالەۋكۋم، الەكە! ۇلى ادامنىڭ ەسىمىن يەلەنگەنسىز. اگاراكىم، ەلباسى بولىپ سايلانساڭىز سول ۇلى تۇلعامىزدىڭ ارمان-مۇراتىن جۇزەگە اسىرىپ، قازاقتى باي-داۋلەتتى ەتىپ، ءتىلىن اقوردانىڭ تورىنە شىعارىپ، بايتاق دالانىڭ استى مەن ۇستىندەگى قازبا بايلىقتى قۇداي قالاعان ءوز يەسىنە قايتارا الاسىز با؟

سىزگە ۇمىتپەن قاراۋشى ءبورىباي باۋىرىڭىز.

-  ەلباسى بولۋعا لايىق ەلىمىزدە تالاي ازامات بار دەپ ويلايمىن. كەلەشەكتە مۇنداي ۇلى جاۋاپكەرشىلىك كىمگە بۇيىراتىنىن اللا بىلەر. ال بيلىكتە عانا ءجۇرىپ ەمەس، بۇقارالىق ساياسي جۇمىستا، پارتيادا جۇرگەن تۇلعالاردىڭ جۇمعان اۋزىن كەلەلى تاقىرىپتاردا اشپايتىن شەنەۋنىكتەردەن ايرماشىلىعى بار. ءبىز ءوزىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىز بەن باعدارلامامىزدى جۇرت الدىندا اشىق ايتاتىن بولعاندىقتان سوڭىمىزدان ەرگەندەردىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىگىمىز قالىپتاستى. اقجولدىڭ باعدارلاماسى ساپاسى جاعىنان بيلىكتەن كەم ەمەس. سول باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرساق ءسىز كوتەرگەن ماسەلەلەر دە شەشىلە بەرمەك.

- الەكە! ءسىز نەگە كۇرەستەن قاشىپ، كەرى تارتا بەرەسىز؟ "جاس الاشتا" جارىق كورگەن، كەيىن اۆتوردىڭ جيناعىنا ەنگەن قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ "دەموكراتيا" دەگەن اڭگىمەسىنىڭ باس كەيىپكەرىن كوپ وقىرمان ءسىز دەپ تانىدى. راسىندا سولاي ما؟ الدە ءسىز شىن وپپوزيتسيونەرسىز بە؟ نازارباەۆتىڭ قابىلداۋىندا اراگىدىك بولىپ تۇراسىز، نە تۋرالى سويلەسەسىز؟ دۆك مەن "اق جولدى" ىشىنەن ءىرىتتى دەپ ءسىزدى سوگۋشىلەر كوپ. سوعان قانداي ءۋاج ايتا الاسىز؟

سالەممەن، التايشى

-  ساياسي كۇرەستىڭ ءتاسىلى كوپ. ەسىڭىزگە سالايىن، 16-17 جىلدارى امانگەلدى باتىر دا ءوز تۇسىنىگىندە ساياسي كۇرەس جۇرگىزدى، ودان بولەك الاش قايراتكەرلەرى دە ساياسي كۇرەس جۇرگىزدى. ءبارىنىڭ دە تۇپكى ويى قازاقتى كوركەيتۋ ەدى.  بيلىكتەگى ادام ەلگە جۇمىس جاساۋى ءۇشىن قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان تەك ساياسي ماسەلە ەمەس، رۋحانيات، ءتىل، مادەنيەت ماسەلەلەرىن دە كوتەرەمىن. ال كەيبىر كەۋدەسىن قاعىپ جۇرگەندەر 2004 جىلعى سايلاۋدان كەيىن ادىلەتسىزدىككە قارسى كوشەگە شىعۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس تۇسكەندە، ات توندارىن الا قاشىپ، باستى كەيىپكەردىڭ ورنىنا اقجول مالىمدەمەسىنە ءوزى جەكە جاۋ ساناعان تەك اتقارۋشى بولىپ تابىلاتىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ورىنباسارلارىن كىرگىزگەن. باسىندا ايتقانداي، اقجولدى قالتالىلارعا جىعىپ بەرگىسى كەلگەندەر ءتۇرلى جالا جاپتى ماعان. وعان سەنۋ، سەنبەۋ اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى.

مەن بىرەۋ تۋرالى اڭگىمە جازاتىن بولسام، سول اداممەن ءوزىم كەزدەسۋگە ۇمتىلار ەدىم. ءوزىم سىيلايتىن اعامىزدىڭ وسى اڭگىمەسىن وقىعان ەمەسپىن. ول كىسى مەنىڭ ۇستانىمىم مەن تىنىس-تىرشىلىگىمدى بىلگىسى كەلسە، كەز كەلگەن اڭگىمەگە مەن دايىنمىن. بۇرىن ەكى، ءۇش رەت كەزدەسكەنىمىزدە دە ەشقاشان باسقا پىكىر ايتقان ەمەس. مەن - ءوز ۇستانىمىم بار قۇندىلىقتارعا، يدەيالارعا باسىمدىق بەرەتىن اداممىن. بيلىك پەن وپپوزيتسيا ما، باسقا ادام با ەل مۇددەسى ءۇشىن قاجەت دەپ سانايتىن قادام جاساسا دۇرىس دەپ ايتامىن، زيان دەپ ەسەپتەسەم بۇرىس دەپ ايتامىن. جوعارىدا ايتتىم عوي، پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا 2007 جىلدىڭ باسىندا بولدىم. لاتينيتسا مەن تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني بىرلىگى تۋرالى ءسوز كوتەردىم. مەن قازىر دە اقجولدىڭ باسشىسىمىن. ءوزى باسقاراتىن ۇيىمنىڭ السىرەۋىنە دەنى ساۋ ادام جۇمىس جاساماس. جانە ەلدى ويلاعان، وزدەرىن توراعا، باسشى قىلىپ سايلاعان، اقجولدىڭ قاراپايىم مۇشەلەرىن ويلاعان ادام وكپەلەپ كەتسە دە «ناعىز اقجول» دەپ باسقا ۇيىمعا ات قويماس ەدى. سول اتتى ويلاپ ۇسىنعانىمەن-اق جاسامپازدىق جولمەن ەمەس، شاتاستىرۋ جولىمەن جۇرگىسى كەلەتىنىن وزدەرى دالەلدەگەن جوق پا

- ەرتەڭ انا جاققا بارعاندا، ەكىجۇزدىلىگىڭىز ءۇشىن جاۋاپ بەرەم دەپ قورىقپايسىز با؟ اقجول پارتياسىن ەكىگە جارعاندا، بيلىكتەن ماقتاۋ-ماراپات الدىڭىز با؟

- مەنىڭ ءوز يمانىم - وزىمدە، اللانىڭ بارلىعى مەن بىرلىگىنە سەنەتىن اداممىن. تاعى دا ايتايىن، اقجولدى ەشكىمنىڭ قول جاۋلىعىنا اينالدىرماۋ ءۇشىن، ءوز مۇشەلەرىنىڭ شەشىمىمەن ءجۇرۋى ءۇشىن كۇرەستىم. بۇعان مۇمكىن، سەبەپ بولعان - پارتيا قۇرۋ كەزىندە باسشىلىقتىڭ ىشىنەن بارلىق وبلىستى ارالاپ شىققان تەك مەن بولعانىمنىڭ اسەرى تيسە كەرەك. ال كەيبىرەۋلەرى تەك الماتى مەن استانادا وتىرىپ الىپ باق-پەن عانا جۇمىس جاسادى. ولار ءۇشىن قاتارداعى پارتيا مۇشەلەرىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك - ابستراكتسيا ەدى. ال مەن ءۇشىن ەل ارالاپ، تانىسىپ، ءوزىم مۇشەلىككە قابىلداعان، قولدارىنان شاي ىشكەن ادامدار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ناقتى ۇعىم بولدى. ال بيلىكتەن ماقتاۋ، ماراپات الۋ ءۇشىن ەشقانداي ەسكەرتۋسىز اتقارىپ جاتقان مينيستىرلىك لاۋازىمدا جۇرە بەرسەم بولار ەدى عوي.

- اسسالاۋماعاليكۋم، ءاليحان اعا!

ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازىرگى قوعامنىڭ باستى پروبلەماسى نە، جانە ونى قالاي شەشۋگە بولادى؟

ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ جالپى قازىر قوعاممەن ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا قاراما-قايشىلىق، نارازىلىق بار. ءوزىڭىز دە بىلەتىن بولارسىز، سوڭعى كەزدەگى ۋاحابيتتىك كوزقاراستاعى ناسيحاتتىڭ اشىق جۇرگىزىلۋى بايقالادى. وعان دالەل ەلىمىزدە بىرنەشە وقيعالار جەتىپ جاتىر.

ءدىن ماسەلەسىن مەملەكەت قالاي رەتتەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ (تەولوگ الدە كاسىپقوي مولدا ەمەسپىن عوي دەپ ەمەس - جاي ءبىر 'الاشتىڭ ۇلى، قازاقتىڭ بالاسى' رەتىندە جاۋاپ بەرسەڭىز

قۋانىش

-  بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلە بار. سونىڭ ءبىرى ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ ارا قاتىناسى. بيلىكتە دە قوعامدا دا اتەيستىك تاربيەمەن ۋلانعاندار جەتكىلىكتى. قازىرگى الەمدە  ءتورت، بەس وركەنيەت بار، بارلىعىنىڭ وزەگى - ءدىن. كونفۋتسيالىق ءىلىمنىڭ ءوزى دە سوڭعى عاسىرلاردا فيلوسوفيادان گورى دىنگە جاقىن. ەندەشە، مەكتەپ پەن مەملەكەتتى دىننەن ءبولۋ ولاردى وركەنيەتتەن بولۋمەن پارا پار. دامىعان ەلدەردە ءوز ءدىنىنىڭ تاريحىن وقىتادى. باتىستىڭ عۇلامالارى ءىنجىل مەن تاۋراتتى جاتقا بىلەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءدىن يسلامعا بەت بۇرىس باستالدى. بىراق ءبىلىمدى ءدىندارلار وتە از. ءبىراز جاستار ءتۇرلى ەلدە ءتۇرلى مازحاب وكىلدەرىنەن وقىپ كەلدى. سولاردىڭ بىلگەنىنشە جەتكىزىپ جاتىر. مەنىڭشە، مىڭ جىلدان استام دالامىزدا ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ كەلگەن، ۇلتتىق داستۇرگە قۇرمەتپەن قارايتىن يمام ابۋحانيفا مازحابى بىزگە لايىق. سول ءۆاححابيتپىن دەپ جۇرەتىن توپتارعا جاقىن ءبىر مولدا بالانىڭ ۋاعىزىن ەستىپ قايران قالدىم. ول بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن تارىك قىلىڭدار، تەك و دۇنيەگە دايىندالىڭدار دەگەندەي اڭگىمە ايتتى. ەڭ باستىسى سول مولدانى ەرىتىپ اكەلگەن جانە ارتىندا تۇرعان داۋلەتتى دە لاۋازىمدى ادامدار بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىنان قۇر قالعىسى كەلمەيدى. قىمبات جيھاز، بەس، التى كولىك، ءۇش، ءتورت ءۇي مەن ايەل العان. ال حالىققا ايتاتىنى جاڭاعى. وزدەرى نەگە بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن تارىك ەتپەيدى؟ ال، سۇرە وقىعاننان سوڭ قۇران باعىشتاعان كەزدە ەكى دۇنيەنىڭ دە قىزىعىن كور دەمەيدى مە؟ قازاق باتا بەرگەندە دە سولاي دەيدى. بارلىعى بۇل دۇنيەنى تارىك قىلسا ەلدى كىم اسىرايدى؟ كىم عىلىم، ءبىلىم، بيزنەسپەن اينالىسادى؟ سوندىقتان دىنباسىلارعا كومەك رەتىندە مۋفتيات باس بولىپ عالىم، فيلوسوفتاردى تارتىپ «يسلام جانە ءبىلىم»، «يسلام جانە عىلىم»، «يسلام جانە ەڭبەك» دەگەن كىتاپشالار شىعارۋ كەرەك.

جالعاسى بار