(عىلىمي-تانىمدىق ەسسە)

(عىلىمي-تانىمدىق ەسسە)

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 547 جىلى ەجەلگى گرەكيادا «تابيعات الەم تۋرالى» اتتى العاشقى عىلىمي كىتاپ جارىققا شىققان ەكەن. كىتاپتى ميلەت قالاسىنىڭ تۇرعىنى، عالىم  اناكسيماندر جازعان. 2008 جىلى اتالمىش تۋىندىنىڭ باسىلىپ شىققانىنا 2555 جىل تولۋىنا وراي مەرەيتويى اتالعانى بەلگىلى. الايدا، بۇل دەرەك عىلىمنىڭ پايدا بولعانىنا دا وسىنشاما مەرزىم وتكەندىگىن بىلدىرمەسە كەرەك. اناكسيماندردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ بارشىلىعىن ەسكەرسەك، وزىنەن بۇرىن جاساعان ۇستازدارىنىڭ دا بولعانى انىق. وعان نەگىز بولاتىن ءبىر جايتقا كەلسەك، اتالمىش كىتاپتىڭ شىعۋىنان وتىز شاقتى جىل بۇرىن ميلەت قالاسىنىڭ تۇرعىندارى كۇننىڭ تۇتىلۋىن كورىپ تاڭ قالىسىپتى. ولاردىڭ تاڭدانىستارى كۇننىڭ تۇتىلعاندىعىندا ەمەس، ءدال وسى كۇنى وسىلاي بولارىن فالەس دەگەن جاننىڭ الدىن الا ايتىپ، ەسكەرتۋىندە ەدى. ال، سول فالەستى الەمدەگى تۇڭعىش عالىم دەۋگە تاعى نەگىز جوق. ويتكەنى، ونىڭ دا ۇستازدارى بار. فالەس جەلكەندى كەمەمەن مىسىرعا ساياحات جاساپ، پيراميدانىڭ بيىكتىگىن ونىڭ كولەڭكەسى ارقىلى ولشەپ، ەسەپتەيتىن ءتاسىلدى ۇيرەنگەن كورىنەدى. ۆاۆيلونعا بارعان كەزەكتى ساپارىنىڭ بىرىندە ول كۇن مەن ايدىڭ تۇتىلۋ مەرزىمىن الدىن الا انىقتايتىن استرولوگيا عىلىمىن مەڭگەرگەن. ولاي بولسا، عىلىم العاش ميلەت قالاسىندا پايدا بولمادى. الدە ءبىر وزگە جاقتان اكەلىندى. تەڭىز جانە قۇرعاق جەرمەن قاتىناۋعا قولايلى توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسۋى ميلەتكە كەلەتىن جات جۇرتتىقتاردى قاپتاتىپ، قوزعالىس پەن ساپىرىلىستى كوبەيتكەندىگىنە قاراماستان.

ۆاۆيلونداعى عيباداتحانالاردىڭ ءوزى كورسە كوز تويدىراتىن، كوڭىلگە قۋانىش سىيلايتىن ونەر تۋىندى ىسپەتتى بوي تۇزەگەن كەزەڭ. ساۋلەت ونەرىنىڭ وسىناۋ عاجايىپ كورىنىستەرىن تاماشالاعان سول داۋىردەگىلەردىڭ كوكەيلەرىنە الەم، عالامشار بەينەسى ەرىكسىز ورالادى ەكەن. وندا تاۋ ورداسى، الەم ورداسى اتالاتىن عاجايىپ ءساندى عيباداتحانالار بولعانى تاريحتان ءمالىم.  عيباداتحانانىڭ جەتى مۇناراسى كوككە ۇمتىلعان الىپ ساتىنىڭ باسپالداقتارى ىسپەتتى كورىنەر ەدى. ەجەلگى ۆاۆيلون ساۋلەتشىلەرى كوزگە كورىنەتىن بەس عالامشارعا كۇن مەن ايدى قوسىپ اسپان الەمى دەنەلەرىن جەتەۋ دەپ باسپالداق سانىن دا سوعان سايكەستىرگەن كورىنەدى. اۋلاسىنداعى ءمارمار تاستاردان جاسالعان سۋ قويماسىنىڭ تۇبىنە ۇڭىلگەن ادام بەينەبىر تابيعي وزەننىڭ ارناسىن كورگەندەي بولار ەدى. ونىڭ ءمانى ۆاۆيلوندىقتاردىڭ الەمدى سۋدان جاراتىلعان دەپ بىلەتىن سەنىم-نانىمدارىندا بولسا كەرەك.

عيباداتحانانىڭ بيىك دۋالىنىڭ سىرتىندا مەكتەپ، زەرتحانا، كىتاپحانا، مۇراجاي ورنالاسقان. مەكتەپتە بۇلدىرشىندەر ءبىلىم الۋعا تالاپتانىپ، ۇستازدارىنىڭ قاسىندا بالشىق داپتەرلەرىن ۇستاپ وتىرعان. ول داۋىردە قاعاز جاساۋدىڭ اۋىلى تىم الىستا بولاتىن. كىتاپحانا سورەلەرىندە دە بالشىق تاقتالاردان جاسالعان كىتاپ، قۇرالدار سىرەسىپ تۇرعان. سول كىتاپتاردا ادام بالاسىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويعى اقىل ويلارى مەن دانالىقتارى قاشالىپ سىزىلعان ەدى. ولاردىڭ بىرىندە «جوعارىدا اسپاننىڭ، تومەندە قارا جەردىڭ اتى جوق كەزدە...» دەپ تاريحتى تاراتسا، كەلەسى بىرىندە جۇلدىزدار الەمى، جەتى قاراقشى، عالامشار، جىل، اي، كۇندەردى ساناۋ، قۇس جولى، كۇن مەن ايدىڭ تۇتىلۋ سەبەپتەرى سەكىلدى جايلاردى تۇسىندىرگەن.

كىتاپحانادا ءارتۇرلى انىقتامالىق جازبالار بولدى. ءتۇرلى ەلدەر، تاۋ-تاس، وزەن-كولدەر، ارىق-ارنالار، عيباداتحانالار ءتىزىمى جاسالىپ كورسەتىلگەن. تۇسىندىرمە سوزدىكتەر، ءتىل ەرەجەلەرىنىڭ جيناقتارى دا ورىن العان. سونداي-اق، مەديتسينالىق انىقتامالار، العاشقى گەوگرافيالىق كارتا دا بولعان. كارتادا جەرشارى دومالاق ەمەس، دوڭگەلەك فورمادا كورىنىس تاپقان. سول دوڭگەلەكتى «تۇزدى وزەن» دەپ اتالعان مۇحيتتارمەن قورشاعان. قۇرعاق جەردىڭ ورتاسىنا تاۋ سالىپ، ودان ەۋفرات وزەننىڭ اعىپ شىققانىن كورسەتكەن. داريانىڭ ەكى جاعالاۋىن اينالدىرا كىشكەنتاي قورشاۋلاردى سالعانى الەم ەلدەرى رەتىندە بەلگىلەنگەن.

كىتاپحانادا جانۋارلار الەمى تۋرالى كىتاپ تا بولعان ەكەن. وندا اڭدار، جانۋار، جاندىكتەر جىكتەلگەندە قاناتتىلار، بالىقتار، ءتورت اياقتىلار دەگەن جالپى ءۇش توپقا بولىنگەن. ءتورت اياقتىلارعا يت، ەسەك، سيىردى عانا جاتقىزعان. ۆاۆيلوندىقتار سول كەزەڭدە كوشپەندىلەردىڭ جان سەرىگى جىلقىنى ءالى تانىپ بىلمەگەن بولسا كەرەك. سوعان قاراماستان تاعى وندا ماتەماتيكا كىتابى بولعانى نازار اۋدارتادى. ولار ەسەپتىڭ ءتورت امالىنىڭ سىرتىندا ونى كۆادراتقا كوشىرۋدى، ءتۇبىر استىنداعى ساندى ەسەپتەۋدى، تەڭەستىرۋدى، شەڭبەردىڭ كەڭدىك كولەمىن ديامەترگە ءبولۋدى دە بىلگەن. قازىردىڭ وزىندە ءبىز شەڭبەردى 360 گرادۋسقا، جىلدى 12 ايعا، تاۋلىكتى 24  ساعاتقا، ساعاتتى 60 مينۋتقا بولەمىز. ولاي بولسا، ۆاۆيلوندىقتاردى ۇستاز ساناماسقا امالىمىز بار ما؟!

الايدا، ولاردىڭ عىلىممەن اينالىساتىندارى عيباداتحانا ماڭىنداعى ءدىندارلار بولاتىن. نەگە؟ جەر كولەمىن ولشەۋ، حات جازۋ، ەسەپ شىعارۋمەن اينالىسىپ كۇن كورۋ ول تۇستا مۇمكىن بولماسا كەرەك. عيباداتحانا عالىمدار ءۇشىن تابىس كوزى بولدى. شاكىرتتەرى دە سول جولمەن ءجۇردى. ءدىني ۋاعىز ايتىپ، قۇلشىلىق جاساي وتىرىپ، عىلىمي-زەرتتەۋمەن شۇعىلداندى. عىلىم مەن ءدىننىڭ ميداي ارالاسىپ جاتقان تۇسىندا وسىلاي كۇن كورمەسكە لاجى دا جوق ەدى. مىڭداعان جىلداردان كەيىن ۆاۆيلوننىڭ ءدىني قاعيدالارى ەمەس، عىلىمى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ، كۇنتىزبە، ماتەماتيكا وقۋلىقتارى العا شىقتى. الايدا، ونى قازىرگىمەن سالىستىرۋ، ارينە، مۇمكىن بولماسى انىق. تەحنولوگيانىڭ جەتىلگەن زامانىندا ولاردىڭ بالشىق تاقتالارىن كىتاپ قاتارىنا جاتقىزا الماسىمىز حاق. ونى وقۋدىڭ امالىن ۇيرەنسەك تە مازمۇنىن ءتۇسىنۋ وڭايعا سوقپاس. ونىڭ سىرتىندا مىڭداعان ءداۋىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن جاندار ءدال قازىرگى بىزدەي ويلاپ، تولعانباسا كەرەك. ونى الەمنىڭ كەز كەلگەن تىلىنە اۋدارا سالۋ وڭاي بولعانىمەن سوناۋ كونە زامانداعى ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن بۇگىنگىگە كوشىرۋ كۇردەلى ەكەنى انىق.

اپسۋ اسپان-ءتاڭىر قوساعى تياماتپەن بىرىگىپ ماردۋك  اسپان-ءتاڭىر دەگەن ۇلىمەن شايقاسادى. ماردۋك اپسۋدى ءولتىرىپ، تياماتتى بولشەكتەپ كەسىپ، بىرىمەن اسپاندى، ەكىنشىسىمەن جەردى جارتتى. سول تۇستاعى كىتاپتا وسىلاي باياندالادى. ولار ءتۇپسىز تۇڭعيىق كوك اسپاندى اپسۋ اكە، توپىراعى كيەلى قارا جەردى تيامات انا دەپ بىلگەن. كونە داۋىردەگىلەر الدە ءبىر زاتتىڭ قالاي پايدا بولعانىنا ەمەس، كىمنەن جارالعانىنا اسا ءمان بەرسە كەرەك.

ۋاقىتتى ولشەۋ جاعىنان كەلگەندە، مىسىرلىقتار دا كەرەمەت بولعان. ولاردا سۋ ساعاتى تا بولعان كورىنەدى. ياعني، ىدىستان تامشىلاعان تامشىنىڭ سانىمەن ۋاقىت ولشەۋدى سۋ ساعاتى دەپ اتاعان. مىسىرلىقتار قولدانعان كۇنتىزبەنىڭ ءوزى قازىرگى ءبىز قولداناتىن كالەنداردان ەش ايىرماسى بولعان جوق. جىل ونەكى ايدان، اي وتىز كۇننەن تۇرادى. وعان جەتپەيتىن بەس تاۋلىكتى قوسادى دا جىلدى 365 قوناقتان قۇرالادى دەپ ەسەپتەگەن. مىسىرلىقتاردىڭ كۇنتىزبەگە وسىنشاما ەرەكشە ءمان بەرۋىنىڭ وزىندىك سىرى بار ەدى. سەبەبى، ءنىل دارياسىنىڭ تاسيتىن كەزەڭىن دالمە ءدال ءبىلىپ وتىرۋلارى قاجەت بولعان. ادامنىڭ تۇرمىستىق قاجەتتىگى وسىلايشا عىلىمدى العا سۇيرەۋمەن كەلەدى.

گرەكتىڭ ەللاد قالاسىنىڭ تۇرعىندارى دا جوعارىدا اتالعان ميلەتتىكتەرمەن تىلدەرى، سالت سانالارى، ءدىني سەنىم نانىمدارى ۇقساس جۇرت بولعان. گومەر جىرلارى ولارعا دا ورتاق. گومەر جىرلارىن قازىرگى زامان بيىگىنەن قاراساق، ءدىن-عىلىم-پوەزيا دەگەن وشاقتىڭ ءۇش تاعانىن كورگەندەي بولامىز. «يليادا» مەن «وديسسەيدى» الايىق. جالپى گومەر شىعارماشىلىعىن دىننەن ءبولىپ قاراي المايسىڭ. احيلل باتىرعا ساۋىت-سايمان سوعىپ بەرەتىن الىپ ۇستانى گەفەست قۇداي دەمەيتىن بە ەدى.  «وديسسەيدە» گومەردىڭ بوراندى بەينەلەۋى تىم كۇردەلى. ونى جاي ءبىر جەل ەمەس، تاڭىرلىك سيپاتتا بەينەلەيدى.

ەجەلگى گرەكتە گەسيود دەگەن قاراشا حالىقتان شىققان اقىن بولادى. ول بيلەۋشى توپتاردىڭ توي-جيىندارىنا بارمايدى. ولەڭ، جىرلارىن قاراپايىم شارۋالاردىڭ ۇيلەرىنە بارىپ وقيدى. اڭىزدا ايتىلعان دەرەككە قاراعاندا، گەسيودتىڭ تۋعان جەرى ونەر قۇدىرەتىنە بولەنگەن كيەلى مەكەن كورىنەدى. الايدا، اقىن سول تۇستاعى ساز اسپابى ءليردى ۇستاپ انگە سالمادى، ءتىپتى ونى ويناعان دە ەمەس، اعاش تاياعىمەن جەردى سابالاپ تۇرىپ-اق جىرلارىن جاتقا سوعادى ەكەن. ولەڭدەرىنىڭ ءوزى قاراپايىم ءتىپتى قارابايىرلاۋ دەۋگە دە بولارلىق. «جۇلدىز جامىراعانشا جەر جىرت، تاڭ شاپاعىمەن ەگىن ور. قىستا كەمەڭدى تاسقا بايلا، مۇحيت تولقىنى الىپ كەتپەسىن. ەسكەگىڭدى وتقا قىزدىر، سوندا ول تەز كەبەدى». مىنە، وسىنداي جولداردى گەسيود مانەرلەپ وقيدى ەكەن. الايدا، وسىنىڭ ءوزىن اينالاسى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ تىڭدايتىن بولعان.

گومەر پوەزياسىندا قۇداي اتاۋلىنىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر ادام كەيپىندە بەينەلەنسە، گەسيود ونى ءبىر عانا مىنەزدەن اينىمايتىن قۇپيا سىرعا تولى قۇدىرەت ەتىپ كورسەتتى. قىسقاسى، الىس اۋىل مەن قالا، ساۋدا ورتالىقتارى، كەمە تۇراقتارىندا وقىلاتىن ولەڭ مەن ايتىلاتىن اندەردىڭ اراسىندا ەلەۋلى ايىرماشىلىقتار مەن وزگەشە تانىم پايدا بولعان.

ميلەت قالاسى توعىز جولدىڭ تورابىنداعى تىرلىگى قايناعان ءىرى ورتا. تەڭىز بەن مۇحيت ءتۇرلى ەلدەردىڭ ءوزارا جاقىنداۋىنا مۇمكىندىك بەردى. وندا جات جۇرتتىقتار دا جىرتىلىپ ايىرىلادى. سانقيلى تىلدەر، سالت ءداستۇر، ءدىني سەنىم ميداي ارالاسىپ جاتتى. تالاي ەلدىڭ ءدامىن تاتىپ، كوز اشقان ساۋداگەرلەر مەن كەمە ساياحاتشىلارى سيقىرلى ءارى شىتىرمان وقيعاسى كوپ اڭىز-اپساناعا كۇمانمەن قارايتىن جاعدايعا جەتكەن.

بىردە گەكاتەي دەگەن ميلەتتىك ەرجۇرەك جىگىت تاۋعا شىعىپ، ۇڭگىر ىزدەيدى. ول بالا كەزىندە جەر استى الەمىنە باراتىن ەكى جول وسى ۇڭگىردە دەپ ەستيدى ەكەن. جولدىڭ ءبىر اۋزى سولتۇستىك جاقتاعى لەۆكادا تاۋىندا، كەلەسىسى وڭتۇستىك تەنەراي جاعىندا. ول تەنەرايدان اسا ءىرى ۇڭگىر تاۋىپ، قولىنا شىراق ۇستاپ كىرەدى. ەرتەدە مۇندا ءۇش باسى بار، قۇيىرشىعى جىلان ىسپەتتى تسەربەر دەگەن سۇمدىق يت ۇڭگىردى كۇزەتەدى دەپ ەستىگەن-ءدى. بىراق، گەكاتەي ونداي اڭىزعا سەنبەدى. ول ۇڭگىردىڭ اينالاسىن تۇگەل ءتىنتىپ شىعادى. شىراقتىڭ جارىعى بۇرىنعى قورقىنىشقا تولى اڭىز-ءاپسانانى مۇلدە جوققا شىعارادى.

گەكاتەي ۇڭگىردەن شىققان سوڭ ءوزىن كۇتكەن جاندارعا وندا جىلاندار مەن جارقاناتتان وزگە ەشنارسەنىڭ جوقتىعىن ايتادى. بۇرىن ۇڭگىرگە كىرگەندەر جىلاندى الىپ ماقۇلىقتىڭ قۇيىرشىعىنا بالاپ، قورىققانعا قوس كورىنگەنى بەلگىلى بولادى. وسىلايشا، ادام بالاسى ەرتەگىدەگى تاڭعاجايىپ ءاپسانانى قارۋدىڭ كۇشىمەن ەمەس، كۇدىكتى ويدىڭ ارقاسىندا تانىپ، ماڭىزىن جويعان ەكەن. كەيىن گەكاتاي ءوز كىتابىن «گرەكتەردىڭ الەمدى تانۋى كۇدىككە تولى ءارى كۇلكىلى ويعا جەتەلەدى» دەگەن جولدارمەن باستاعان ەكەن.

الايدا، گەكاتەي مىڭمەن جالعىز الىسىپ، تىڭنان تۇرەن سالعان جوق. ودان كوپ جىل بۇرىن وزگەشە ويلاپ، باسقاشا پايىمدايتىن ادامدار دۇنيەگە كەلگەن ەدى. ول گرەك جۇرتىنىڭ تۇڭعىش عالىمى فالەس پەن اناكسيماندر بولاتىن.

گرەكتىڭ تۇڭعىش عالىمىنىڭ جازعان كىتابى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە تولىقتاي جەتپەسە دە كەلەر ۇرپاقتى باتىل دا تىڭ ويلارعا ۇندەپ، وي سالعاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ ءار جولى جۇرت ساناسىندا قالىپتاسقان كەرىتارتپالىقتى، قاراڭعىلىقتى مانسۇقتادى. الايدا، ارتتا قالۋشىلار قاي داۋىردە وڭايلىقپەن بەرىلە سالۋشى ەدى؟! ساناسىز ساۋاتسىزدار مەن كەرىتارتپا ناداندار تىڭ جاڭالىققا ولەردەي وشىگىپ، كىتاپ قۇرالداردى ورتەۋدەن دە قايمىقپادى.

فالەس - ەجەلگى گرەكتەگى جەتى كەرەمەت دانىشپاننىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. الايدا، كەزىندە ءوز تۇستاستارى ونى كۇلكىگە اينالدىرىپ، ءاجۋالايدى ەكەن. ونىڭ اسپان الەمىنە كوز سالىپ، جۇلدىزداردى باقىلايتىنىن ادامدار مۇلدە تۇسىنە المادى. بىردە ول جۇلدىزداردى قاراپ كەلە جاتىپ قۇدىققا ءتۇسىپ كەتەدى. وسى كەزدەيسوقتىقتى ادامدار «اسپانداعىنى كورەم دەپ اياق استىندىعىسىن اڭعارمايتىن الاڭعاسىرلىققا» بالادى. الايدا، ول شىن مانىندە جەرمەن دە، مۇحيت جولدارىمەن دە الەمدى ارالاعان ايتۋلى ساياحاتشى بولاتىن.

فالەس ساۋدا-ساتتىق سالاسىنا دا ەبى بار، ينجەنەرلىك بىلىمنەن قۇرالاقان ەمەس جان بولعان. ونىڭ العىرلىعىن پاش ەتكەن مىنا ءبىر جايعا توقتالا كەتەيىك.

ءبىر جىلدارى فالەس اسپان الەمىنە كوز سالىپ ءجۇرىپ جەرلەستەرىنە كۇزدە زايتۇننەن الاتىن ءتۇسىمنىڭ مول بولاتىندىعىن ايتادى. ءزايتۇن ەگەتىندەر كۇماندانىپ، ونىمەن ءباس تىگەدى، فلەس ەگەر ايتقانى كەلمەسە بار داۋلەتىن بەرۋگە كەلىسەدى. ءزايتۇن جيناعان كەزدە راسىندا فالەس ايتقانداي ءتۇسىم وتە كوپ بولادى. ونىڭ مايى اسا ءوتىمدى بولعاندىقتان ءباس تىگۋشىلەر دە مول پايداعا كەنەلىپ، ولاردىڭ ارقاسىندا فيلوسوف عالىمنىڭ دا مۇرتى مايلانادى. الايدا، ول عالىمنىڭ ماقساتى پايدا كوزدەۋ ەمەس دەپ كوبىسىنەن باس تارتقان دەسەدى.

فالەستىڭ عىلىمدا اشقان باستى جاڭالىعى جىل مەرزىمىنىڭ كۇنتىزبەسىن جاساپ، ءبىر جىلدى 365 كۇنگە بولگەن. ونىسى كەزىندە مىسىردا ءبىلىم العاندىعىنىڭ جەمىسى بولاتىن. سونىمەن قاتار ول تەڭىزشىلەردىڭ جول باعىتىن ايقىندايتىن قۇرىلعى دا ويلاپ تاپقان. كۇن ساۋلەسىنىڭ كولبەۋ كەسكىن سىزىعى اسپان الەمى شەڭبەرىنىڭ جەتىجۇز جيىرماسىنىڭ بىرىمەن تەڭ كەلەدى دەگەن ەسەپتىك بولجام جاساعان. ونى ول ۆاۆيلوندىقتاردىڭ ۇعىمىنا نەگىزدەگەن. الايدا، فالەستىڭ كەيبىر كوزقاراستارى تىم بالاڭ ءارى اڭعال كورىنەدى دەگەندى ماتەرياليست فيلوسوفتار ءجيى جازاتىن. فالەس الەمدە سانسىز رۋح پەن سايتان جانە قۇدايلار بار دەپ ساناپ، تەمىردىڭ ماگنيتكە تارتىلۋىن رۋحپەن بايلانىستىردى. دەگەنمەن ول كۇننىڭ تۇتىلۋىن الدىن الا بولجاي ءبىلدى. پيراميدانىڭ كولەڭكەسى ارقىلى ونىڭ بيىكتىگىن انىقتادى. مىسىرلىقتان گەومەتريانى ۇيرەنىپ ونى وتانىنا اكەلگەن ەڭ العاشقى گرەك تە وسى فالەس بولاتىن. سوعان قاراماستان ول جەردى سۋ بەتىندەگى دوڭگەلەك اعاش ىسپەتتى ەلەستەتتى. مۇحيت تولقىعاندا جەر قوزعالادى دەپ ەسەپتەدى. سول تۇستاعى ۆاۆيلوندىقتاردىڭ پايىمى دا وسىنداي بولاتىن. كۇللى دۇنيەنىڭ قاينار كوزى سۋ دەگەندى فالەس ۇستاندى.

ول جات جۇرتتان ەلىنە ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ نەگىزدەرىن اكەلگەنىمەن ونىڭ بارىنە سوقىرلىقپەن مويىنسىنبادى. كەرىسىنشە، وزىندىك پايىمدارى مەن كوزقاراسى بولدى. ايتالىق، ۆاۆيلوندىقتار سۋ ءتاڭىرى ايەل قۇداي تيامات دەپ بىلسە، فالەس سۋدى ەلەمەنت دەپ تانىدى. ولار عارىش يەسى اپسۋ قۇداي دەسە، فالەس اسپان الەمىن شەكسىز بوس كەڭىستىك دەپ ءبىلدى.

مىسىرلىقتار كوك اسپان مەن قارا جەردى  وبەكتيۆتى تۇرعىدان قاراستىرسا، ۆاۆيلوندىقتار وعان قۇدايدىڭ بەينەسى رەتىندە قارادى. فالەس مىسىرلىقتاردىڭ وزىندىك ويى بار اقىلدى شاكىرتى بولا ءبىلدى. ول الەمدى كىم قالاي جاراتتى دەگەننەن گورى ول قايدان قالاي پايدا بولدى دەگەنگە زەر سالۋى ارقىلى عىلىمعا سۇيەنىپ، شىندىققا ءبىر تابان جاقىندادى.

دۇنيە الەمىنىڭ سۋدان جاراتىلعاندىعىن فالەس دالەلدەگەن. سەبەبى، ول قايدا بارسا دا ۇنەمى سۋمەن جۇزدەسۋگە بولاتىندىعىن تىلگە تيەك ەتكەن. «سۋ - ۇنەمى قوزعالىستا بولاتىن زات. سوندىقتان، جەر الەمى دە قوزعالىس ۇستىندە بولادى. سۋسىز تىرشىلىك جوق، ءبارى سۋدان جاراتىلادى جانە كەيىن قايتادان سۋعا اينالادى. دۇنيەدە ەش نارسە جوقتان پايدا بولمايدى جانە مۇلدە قۇرىپ كەتپەيدى. ماتەريا دا ماڭگى وزگەرىس ۇستىندە ءارى جوقتان پايدا بولماعانى سەكىلدى قۇرىپ تا كەتپەيدى» دەپ كىتابىن اياقتاعان كورىنەدى، ول. بۇعان كەزىندە ماركسيستەر بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ قۋانعان. ال، يدەاليستەردىڭ نە دەگەنىنەن بەيحابار ەكەنمىن. قالاي بولعاندا دا عىلىمنىڭ اتى عىلىم. اقيقاتتى تانۋ، دانالىققا جەتۋ ءۇشىن عىلىمعا تالاپتانۋدى ءداستۇرلى دىندەردىڭ ءبارىنىڭ ۋاعىزداۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس بولار.

استانا