تاتار-باشقۇرت تاريحىنىڭ از زەرتتەلگەن تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى - ىشكى رەسەي مەن ءسىبىر مۇسىلمان تۇركى-تاتارلاردىڭ ۇلتتىق ءماجلىسى تاقىرىبى. ۇلت ءماجلىسى ازىرلەگەن "ەدىل-ورال داۋلەتى" جوباسى قانداي جاعدايدا جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلگەن، بۇل پارلامەنت نەگە ساتسىزدىككە ۇشىراعان، بولشەۆيكتەر ۇلتتىق ازشىلىقتاردى قالاي وزدەرىنە تارتىپ العان دەگەن سۇراقتارعا ءالى دە قاناعاتتانارلىق جاۋاپ بەرىلمەگەن.

بۋرجۋازدىق يدەيا دەپ تامعالانعان ۇلتتىق اۆتونوميا، تاتار بولشەۆيكتارى قۇرعىسى كەلگەن تاتار-باشقۇرت سوۆەت رەسپۋبليكاسى - ەدىل-ورال ايماعى حالقىنىڭ ءوز داۋلەتىن قۇرۋ تىلەگىنىڭ شاعىلىسى بولعان. الايدا بۇل جەرلەردە جاساۋشى تۇركى حالىقتىڭ ماقساتىنا جەتە المادى. ناتيجەسىندە ەدىل-ورال بويىندا دەموگرافيالىق جانە باسقا دا كورسەتكىشتەر بويىنشا ءۇش كىشىرەك كولەمدى رەسپۋبليكا قۇرىلدى - تاتار، باشقۇرت ءھام چۋۆاش سوۆەت سوتسياليستتىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار. بولشەۆيستىك تونكەرىس جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ەدى جانە ونىڭ ناتيجەسى - ءوز يدەيالارىنا نىق بەرىلگەن ازشىلىقتاردىڭ كوپشىلىگىن وزىنە بويسۇندىرۋ.

تاتار جانە باشقۇرتتىڭ كوپشىلىگى ءتۇرلى سوتسياليستتىك توپتاردى ءھام، ايىرىپ العاندا، بولشەۆيكتەردى  جاقتاپ شىققان جوق. زيالىلاردىڭ ءبىر بولىگى عانا قىزىلداردىڭ بەرگەن ۋادەلەرىنە سەنىپ، الدانعانىن تىم كەش ءتۇسىندى. پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ەسىمى استىندا سوۆەت وكىمەتى تۇگىل، شىنىندا ماسكەۋ وكىمەتى ورنادى.

تاتار مەن باشقۇرتتىڭ تىلەك-ماقساتتارى باسىندا بىرگە بولسا دا، ۋاقىت وتكەن سايىن جەر ماسەلەسى ولاردى ايىردى. سوۆەت زامانى تاريحشىلارى كەرىسىن راستاۋعا تىرىسسا دا، تاتار-باشقۇرتتار بولشەۆيكتتىك تونكەرىسكە قاتىسپادى، ۇيتكەنى ولاردا شىن ماعىناسىندا جۇمىسشىلار تابى بولعان جوق. تاتار-باشقۇرتتا "كرەستياندار" حالىقتىڭ كوپشىلىگىن قۇرعاندىقتان، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى وعان ەشبىر پايدا اكەلمەيتىنىن حالىق تۇسىنگەن. باسقا ۇلتتىق ازشىلىقتار سياقتى، تۇركى حالىقتارى دا پاتشا رەجيمىنەن قۇتىلىپ ءادىل شارتتارمەن جۇمىس جاساۋعا ۇمتىلعان. بۇل ۇمتىلىس 1917 جىلدىڭ 1-11 مامىرىندا ماسكەۋدە جيىلعان بۇكىلرەسەي مۇسىلماندارى قۇرىلتايىندا كورىنىس تاپتى. سودان باستاپ ءار تۇركى قاۋىم كۋرەستى ءوزى تۇرعان جاققا الىپ بارىپ باستادى. ەدىل-ورال ەلىندە دە سولاي بولىپ، ساياسي ءھام قارۋلى كۇرەس جالعاسىن تاپتى.

ەدىل-ورال ايماعىنىڭ جاعراپيالىق ەرەكشەلىگى، دەموگرافيالىق جانە قوعامدىق جاعدايى، تاتار حالقى ىشىندەگى سىنىپتار، ءتۇرلى پىكىرلەر ءھام ساياسي ارەكەتتەرىنە نازار اۋدارايىق.

جاعراپيالىق ەرەكشەلىك

ورتا ەدىل ءھام كۇنگەي ورال ولكەسىندەگى تۇركى حالىقتار ( تاتارلار، باشقۇرتتار، چۋۆاشتار) سوۆەت كەزىندە قۇرىلعان تاتارستان، باشقۇرتستان، چۋۆاش، ماري ءھام ۋدمۋرت اۆتونومدىق رەسپۋبليكالارىندا جانە ولارعا كورشىلەس ورىنبور، چيلابە، ۋليانوۆسك ء(سىمبىر), سامارا، كيروۆ (ۆياتكا), پەرم ولكەلەرىندە تۇرادى. پاتشالىق رەسەيدە بۇل جاقتىڭ حالىقتارى جەكە رەسپۋبليكالارىنا يە بولماي، ءتۇرلى گۋبەرنيالارعا تارالىپ ءومىر سۇرگەن. سوۆەت وكىمەتى شارتتارىمەن گۋبەرنيالاردىڭ كەيبىرلەرى (نەمەسە ولاردىڭ ءبىر بولىگى) بۇرىنعى ەسىمدەرىن ساقتادى ياكي كورشىلەس ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىنا كىردى، ەكىنشىلەردىڭ ەسىمدەرى وزگەرتىلدى. گۋبەرنيا ءسوزىن وبلاست ءسوزى الماستىردى.

بەلگىلى بولعانداي، بۇل وزگەرىستەر ناتيجەسىندە ايماقتىق بىرلىكتەردىڭ كولەمى دە وزگەرگەن. ەگەر قازان گۋبەرنياسىن الساق، پاتشالىق رەسەي داۋىرىندە ونىمەن شەكتەس ولكەلەرى رەتىندە ءتۇن جاقتا ۆياتكا، كۇن جاق-باتىستا ءسىمبىر، كۇن جاق-شىعىستا سامارا، شىعىستا ۋفا گۋبەرنيالارى بولعان. ۋفا گۋبەرنياسىن ءتۇن جاقتان پەرم، كۇنجاق-باتىستان سامارا، كۇن جاقتان ورىنبور گۋبەرنيالارى تىرەپ تۇرعان.

دەموگرافيالىق جاعداي

1897 جىلدا وتكىزىلگەن حالىق ساناعى ناتيجەلەرىنە قاراعاندا، قازان گۋبەرنياسىندا 675 مىڭ تاتار جاساپ، گۋبەرنيا حالقىنىڭ تەك 31%-ءىن قۇراعان (بۇل سانعا قازىرگى ۋاقىتتا تاتار اتاۋى استىندا بىرلەسكەن كرياشەن، ءميشار ءھام تەپتارلار كىرمەيدى). تاتارلار كوپتەپ شوعىرلانعان تاعى ءبىر جەر - ورتا ەدىل بويى ايماعى، ياعني ءسىمبىر، سامارا، سارىتاۋ جانە پەنزا گۋبەرنيالارى. مۇندا ولار ورىس، چۋۆاش ءھام موردۆا حالىقتارى اراسىندا تۇرعان. ورتا ەدىل بويىندا جانە استارحان گۋبەرنياسىندا بارلىعى 560 مىڭ تاتار ەسەپتەلىنگەن.

ورال ايماعىنا كەلسەك، ول كاما وزەنىنەن باستالىپ، كۇن جاقتا ورىنبور قالاسىن جانە ءارى قاراي ورال تاۋلارىنا دەيىن جاتقان جەرلەردى ءوز ىشىنە العان. بۇل ولكەگە ۋفا، ورىنبور جانە پەرم گۋبەرنيالارى كىرگەن. 1897 جىلعى حالىق ساناعىنا قاراعاندا، ورال گۋبەرنياسىندا تاتارلاردىڭ سانى 495 مىڭعا دەيىن جەتىپ وتىرعان. جالپى سانعا پەتەربۋر، كيەۆ، ماسكەۋ، باكۋ سياقتى قالالارداعى، قازاقستان ءھام ورتا ازياداعى تاتارلار (731 مىڭ) ەسكەرىلمەگەن. ولاردى قوسقاندا، تاتاردىڭ سانى 2 ملن 600 مىڭعا دەيىن جەتكەن. XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ەدىل-ورال ايماعىندا جاساعان تاتاردىڭ ۇلكەن كوپشىلىگىن، ارينە، اۋىل حالقى قۇراعان. تاتارلاردىڭ سالىستىرمالى تۇردە كوپ جاساعان قالالارى بۇل  - قازان، ورىنبور، استارحان جانە ۋفا. البەتتە، سانكت-پەتەربور، ماسكەۋ، قىرىمداعى سيمفەروپول (اقمەشىت), سەۆاستوپول جانە ودەسسا قالالارىندا دا تاتارلار تۇرعان.

1918 جىل ماعلۇماتتارى كورسەتكەندەي، قازان گۋبەرنياسىندا تاتارلار سانى ءبىراز عانا ارتقان. ءدىن جاعىنان حريستيان، ءتىل جاعىنان تۇركى بولعان چۋۆاشتار گۋبەرنيا حالقىنىڭ 25%، فين-ۋگور حالقى - ماريلەر 5.6% (155 مىڭ) قۇراعان. ءسويتىپ، گۋبەرناداعى تۇركى جانە فينۋگور تۇقىمدارى بارلىق حالقىنىڭ 64% دارەجەسىنە جەتىپ، ورىستاردان ەكى ەسە ارتىعىراق بولعان. بۇل جەردە ءبىر نارسەنى ۇمىتپاۋ كەرەك: ورىستار قازان گۋبەرنياسىندا رەسمي ازشىلىق بولسا دا، بيلەۋشى ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولعاندىقتان اسا ۇلكەن كۇش پەن ىقپالعا يە بولعان.

تاتارلار كوپتەپ شوعىرلانعان تاعى ءبىر ايماق - ۋفا گۋبەرنياسى. ولار باشقۇرتتارمەن بىرگە گۋبەرنيا حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇراعان. ۋفا گۋبەرنياسىندا تاتار-باشقۇرتتان تىس، كرياشەندەر (340 مىڭ - 12%) ءھام چۋاشتار (90 مىڭ - 3%) تۇرعانىن ەسەپكە الساق، دەمەك تۇركىلەر ۇلەسى 60%-تەن (1.717 مىڭ) اسقان دەگەن ناتيجەگە كەلەمىز. بۇلارعا تاعى ماري (95 مىڭ - 3.2%) جانە باسقا دا ورىس بولماعان ەتنيك توپتاردى قوسساق، ولاردىڭ جالپى سانى 2 ميلليونعا تولىپ، گۋبەرنياداعى ورىستاردان ەكى ەسە كوپ بولعانىن كورەمىز.

تاتار-باشقۇرتتىڭ دەموگرافيالىق حالدارىن كەزىندە عالىمجان شاراف تا تەكسەرگەن. ول زەمستۆو، ۆولوستتاردىڭ ورتالىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ ماعلۇماتاتارىنا ءھام ۋفاداعى مۇسىلمان ءدىني باسقارماسىنىڭ، مۇسىلمان حالقىمەن بايلانىستى تىركەۋ قۇجاتتارىنا تايانعان. شارافتان كورگەنىمىزدەي، رەسەي يمپەرياسىنداعى تاتار-باشقۇرتتىڭ 4 ميلليون 140 مىڭى (82%) وزدەرىنىڭ تاريحي جەرلەرىندە، ياعني ۋفا، قازان گۋبەرنيالارى مەن ولارعا كورشىلەس ۆياتكا، پەرم، ءسىمبىر، سامارا ءھام ورىنبور جەرلەرىندە جاساعان. قىسقاسى، تاتارلار ەدىل-ورال ايماعىندا 4 ميلليوننان ارتىق بولعانىمەن، كوپ اكىمشىلىك بىرلىكتەر (گۋبەرنيا، ۋەزد، ۆولوست) اراسىندا شاشىلىپ، ەشبىرىندە دە باسىم كوپشىلىككە يە بولماعان. ولار ورىستار جانە باسقا ۇلتتىق ازشىلىقتارمەن ارالاسىپ جاساعان. شامامەن ءبىر ميلليون تاتار وزدەرىنىڭ تاريحي ايماقتارىنان قاشىق تۇرعان، ياعني ورىس تەڭىزىندە جۇزگەن ارالدار حالىندە بولعان. بۇرىنعى حاندىق زامانىنداعى قازان XVI عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ورىس قالاسىنا اينالدىرىلعان.

ءسويتىپ، ۇلتتىق ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەندە، تاتارلار بۇل فاكتىلاردى ەسەپكە الۋ ماجبۇرلىگىندە قالعان. قازان تاتارلارى 1917 جىلدا بارلىعىنا كەلگەن ساياسي مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋعا نيەتتەپ تۇرعاندا، قۋاتتى دەموگرافيالىق نەگىزدەر بولماعاندىعىن ەسكەرە وتىرۋعا ءتيىس بولعان. سەبەبى - تاتارلاردىڭ تاريحي وتانىنا XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورىستىڭ ساياسي باسقارۋشىلارى، اسكەرى ءھام كوشىپ كەلۋشىلەرى اعىلا باستادى، ناتيجەسىندە كوپتەگەن تاتار وتباسىلارى ورتالىقتان شەتكە كوشۋگە ءماجبۋر بولدى نەمەسە تۇرعان جەرىنەن ءسۇرىلدى. قىسقاسى، دەموگرافيالىق فاكتور تاتار ءۇشىن جاقسى بولعان جوق.

ەل جەتەكشىلىگى سسسر زامانىندا دا ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىردى. سول سەبەپتەن، بۇگىنگى كۇندە دە، ەدىل-ورال ايماعىنداعى تۇركى حالىقتار ءۇشىن تەرىس دەموگرافيالىق احۋال ساقتالۋدا. 1991 جىلدان سون تاۋەلسىزدىك العان تۇركى ەلدەردىڭ كوبىندە ورىستار ازشىلىققا اينالسا، ەدىل-ورالدا جاعداي باسقاشا بولدى.

(جالعاسى بار)

تاتار تىلىنەن اۋدارعان - اسلان ەگىزباي
azatliq.org
«اباي-اقپارات»