حح عاسىردا جاساپ وتكەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الىپ، حالىققا بار ءبىتىم-بولمىسىمەن تانىلا الماي كەلە جاتقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى-سادۋاقاس (ساكەن) حالفە عىلماني. ونىڭ كىم بولعانىن از سوزبەن  تۇيىندەپ ايتار بولساق: قازاقستان مۇسىلماندارى قازياتىنىڭ قازيى  (1952-1972), عۇلاما ءدىنتانۋشى، قوعام قايراتكەرى، اقىن، اعارتۋشى-كۇرەسكەر، اۋدارماشى، فولكلورشى. ورتا ازيا جانە قازاقستان ءدىني باسقارماسىنىڭ القا مۇشەسى بولعان، «قۇران تۋرالى جالا مەن وتىرىكتەرگە قارسى» اتتى كىتاپ، ەل اۋزىنان جيعان-تەرگەندەر» (بي-شەشەندەر ءسوزى) جيناعىن دايارلاعان. قۇران-كارىم اياتتارى مەن حاديستەردىڭ قازاقشا تافسىرلەرىن، ءماۋلىت ولەڭدەرىن، ءدىني ساۋالدارعا جاۋاپتار مەن ۋاعىزداردى دا ازىرلەگەن. ايگىلى شىعىس داستانى «كاليلا مەن ديمنانى» قازاشاعا اۋدارعان. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ءال-فارابي شىعارمالارىن تىكەلەي اراب تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارۋعا اتسالىسقان. ولجاباي نۇرالىۇلى ەكەۋى ل.تولستويدىڭ «ادامنىڭ اقىل پاراساتى» اتتى ەڭبەگىن ولەڭمەن اۋدارعان. ەڭ باتىسى،110 مىڭعا جۋىق سوزدەن تۇراتىن ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراعان. وكىنىشكە وراي، ءوزىنىڭ جەرلەستەرى مەن جاقىن تانيتىن قايسىبىر ادامدار جانە دىنگە قاتىستى ورتا بولماسا، بىلايعى جۇرت ساكەن عىلمانيدى بىلە بەرمەيدى.

حح عاسىردا جاساپ وتكەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الىپ، حالىققا بار ءبىتىم-بولمىسىمەن تانىلا الماي كەلە جاتقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى-سادۋاقاس (ساكەن) حالفە عىلماني. ونىڭ كىم بولعانىن از سوزبەن  تۇيىندەپ ايتار بولساق: قازاقستان مۇسىلماندارى قازياتىنىڭ قازيى  (1952-1972), عۇلاما ءدىنتانۋشى، قوعام قايراتكەرى، اقىن، اعارتۋشى-كۇرەسكەر، اۋدارماشى، فولكلورشى. ورتا ازيا جانە قازاقستان ءدىني باسقارماسىنىڭ القا مۇشەسى بولعان، «قۇران تۋرالى جالا مەن وتىرىكتەرگە قارسى» اتتى كىتاپ، ەل اۋزىنان جيعان-تەرگەندەر» (بي-شەشەندەر ءسوزى) جيناعىن دايارلاعان. قۇران-كارىم اياتتارى مەن حاديستەردىڭ قازاقشا تافسىرلەرىن، ءماۋلىت ولەڭدەرىن، ءدىني ساۋالدارعا جاۋاپتار مەن ۋاعىزداردى دا ازىرلەگەن. ايگىلى شىعىس داستانى «كاليلا مەن ديمنانى» قازاشاعا اۋدارعان. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ءال-فارابي شىعارمالارىن تىكەلەي اراب تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارۋعا اتسالىسقان. ولجاباي نۇرالىۇلى ەكەۋى ل.تولستويدىڭ «ادامنىڭ اقىل پاراساتى» اتتى ەڭبەگىن ولەڭمەن اۋدارعان. ەڭ باتىسى،110 مىڭعا جۋىق سوزدەن تۇراتىن ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراعان. وكىنىشكە وراي، ءوزىنىڭ جەرلەستەرى مەن جاقىن تانيتىن قايسىبىر ادامدار جانە دىنگە قاتىستى ورتا بولماسا، بىلايعى جۇرت ساكەن عىلمانيدى بىلە بەرمەيدى. ونىڭ سەبەبى، شىعىرمالارى كەڭەس ۋاعىندا ادەبي اينالىمعا ءتۇسىپ، اقىن رەتىندە تانىلعان كىسى ەمەس.ولەڭدەرىنەن باسقا، ءدىني تاقىرىپقا جازعان تاربيەلىك-تانىمدىق  ەڭبەكتەرى، اۋدارمالارى مەن ارابشا-قازاقشا سوزدىگىنىڭ ءوزىن جارىققا شىعارا الماعان. ەكىنشىدەن، ول ۋاقىتتا مەشىت توڭىرەگىندەگى ادامدارعا ءبىز تەك ءدىني ۋاعىز ايتىپ، ايات وقيتىن موللا دەپ قانا قاراعانىمىز تاعى بار.

ساكەن عىلماني جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تەك يسلام ءىلىمى مەن سارا ءسوزدىڭ عانا كورنەكتى وكىلى ەمەس، سونداي-اق، «زامانا كۇيىسىنەن جاڭىلعان» الاساپىراندى ۋاقىتتى كوزىمەن كورىپ، توپاس ساياساتتىڭ توقپاعىن جەپ، تراگەدياسىن باسىنان ءبىر كىسىدەي كەشىپ، «سوقتىقپالى سوقپاقتان» وتكەن تۇلعا.

وسى ارادا بىرەر اۋىز سوزبەن ساكەن حالفەنىڭ قىسقاشا ءومىربايانىنا توقتالا كەتسەك. ول كىسى1900 جىلى اقمولا وبلىسى، ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ مالتابار اۋىلىندا تۋىپتى. ارعى اتالارى باشقۇرت ەلىنەن ارقا جەرىنە كەلگەن ءدىندارلار ەكەن، كەيىن ەرەيمەندەگى قانجىعالى ىشىنە «ەستەك» دەگەن ءبىر اتا بوپ ءبىرجولا ءسىڭىسىپ كەتكەن. بۇل جونىندە حالفە ءوزى:

«بابامىز باشقۇرت ۇرۋ، تۇرىك زاتى،

ەۋروپالىق بۇلعانىڭ ءدامىن تاتتى.

گۇبەرنە سامار دەگەن-زور ءبىر شاھار،

ۇيەزگە قارايتۇعىن بۇگىلمە اتتى.

اۋىلدى دەنىس دەگەن مەكەن ەتىپ،

تاعدىردىڭ باسقا جازعان ءبارىن كۇتىپ.

عازي اتتى اتادان تاراپ وسكەن،

سەگىز تۋىس قاتاردان ءبارى ەرجەتىپ.

سول سەگىزدىڭ بىرەۋى ءبىزدىڭ بابا،

شاشقان ىرىزىق تەرگىزىپ حاق تاعالا.

سارىارقاعا ءدام ايداپ كەتكەن شىعار،

تاعدىردىڭ ايداۋىنا بار ما شارا؟

باشقۇرت، نوعاي، تۇرىك پەن قازاق تۋىس،

تاريح ءجۇزىن كورگەنگە-ءبارى اشكارا.

ءبارى اعايىن، ءبىرىن دە بوتەندىك جوق،

جارالان ءبىر زات ەمەس جەكە دارا»،-دەپ ءوزىنىڭ ارعى ءتۇبى بۇلعا (ۆولگا) بويىنان،  سامارا شاھارى جاعىنان ەكەنىن بىلدىرەدى. عازي دەپ وتىرعان ارعى ءبىر اتالارى ۋفادا ءمۇفتي بولعان ەكەن دەيدى كەيبىر جازبالاردا.

تاعدىردىڭ ايداۋىمەن ەرەيمەن جەرىنە كەلگەن ساكەننىڭ ءۇشىنشى اتاسى مۇحامەديار ەل ىشىندە سارىموللا اتانىپ، ءۇيلى-باراندى بولىپ، كەيىنەن ەرەيمەنتاۋ ءوڭىرىننىڭ «ۋكازنوي موللاسى» اتانىپ، سول ەلدىڭ ءبىر سىيلى ادامىنا اينالادى. سارىموللادان احمەت، سالمەن، رۇستەم اتتى ءۇش ۇل دۇنيەگە كەلىپ، ونىڭ سالمەنىنەن-عىلمان، شاپاق، راحمەتوللا اتتى ءۇش بالا تاعى تۋادى. وسى عىلمان-ساكەن حالفەنىڭ اكەسى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قازىر سادۋاقاس عىلماني دەپ جازىلىپ جۇرگەنىمەن، ومبىدان بەرى قارايعى ەل ءىشى بۇل كىسىنى ساكەن حالفە دەپ بىلەدى، ءوزىنىڭ ەسىمى جايلى حالفە 1970 جىلدارى ءبىر فوتوسۋرەتتىڭ سىرتىنا مىناداي ولەڭ جولدارىن جازعان ەكەن:

«مەن قاريا-سەكسەن اسقان اقىن ساكەن،

ەركەلەتىپ اتاپتى سولاي اكەم.

شىن اتىم ازان ايتقان-ساعيراقادىر،

مەكەنىم ەرەيمەنتاۋ ءوسىپ-جەتكەن»-دەيدى. وسىعان قاراپ بۇل كىسىنىڭ شىن ەسىمى ساعيراقادىر بولىپ، اتا-اناسى، ەل ءىشى ەركەلەتىپ ساكەن دەپ كەتكەن-اۋ دەپ تۇيدىك.

«ەشتەن-كەش جاقسى» دەگەندەي، وسى ساكەن عىلماني سەكىلدى ەسكەرۋسىز قالعان ەرەن تۇلعاعا كەيىنگى 4-5 جىلدا تاريحشىلار مەن ءدىنتانۋشىلاردىڭ، ادەبيەتشىلەردىڭ نازارى شىنداپ اۋا باستاعانىن قۋانا بايقاپ ءجۇرمىز. 2005 جىلى ارابتانۋشى مۇحيت سالقىنبايدىڭ جەتەكشىلىگىمەن عىلمانيدىڭ ارابشا-قازاقشا سوزدىگىنىڭ ءبىر تومى كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. بىلتىرعى جىلى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، «الاش» مادەني جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ديحان قامزەبەكۇلى ساكەن عىلمانيدىڭ سوڭىندا قالعان پوەزيالىق مۇراسىن جيىستىرىپ، العى ءسوز جازىپ، كىتاپ ەتىپ شىعاردى. وسى شارۋانىڭ بارلىعى «عالىمنىڭ حاتى ولمەيتىندىگىنىڭ» ءىس جۇزىندەگى دالەلى جانە «عىلمانيتانۋداعى» العاشقى قادامدار دەسە دە بولادى. جوعارىدا اتقارىلعان شارۋالاردان باسقا،  وتكەن قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا استاناداعى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دا ساكەن  عىلمانيدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن جان-جاقتى زەردەلەۋگە باعىتتالعان «تۇلعا جانە عۇلاما قۇبىلىسى: كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ» دەگەن تاقىرىپپەن عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلعانىن دا ايتا كەتكىمىز كەلەدى. اتالمىش باسقوسۋدا سويلەگەن بەلگىلى عالىمدار سەرىك نەگيموۆ، تۇرسىن جۇرتباەۆ جانە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى عالىمدارى س.تولەۋباەۆا، و.تەمىربەكوۆ، ك.تىشقان، ە.شوقاەۆتار عىلماني ەڭبەكتەرىنىڭ بۇگىنگى ءدىني اداسۋشىلىق ۋاقىتتا اسا قاجەتتىگىن، ونىڭ ءتۇپ-تامىرى دالا توسىندە ونداعان عاسىر بۇرىن ورناعان يسلام نەگىزدەرىنەن باستاۋ الاتىنىن، ال ول قۇراستىرعان ارابشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ جالپى ۇلتتىق عىلىمعا قوسىلعان قۇندى دۇنيە ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ اڭگىمەلەدى.

ءبىر تاڭقالارلىعى، ساكەن عىلمانۇلى ارىدەگى ترويتسك مەن ۋفاعا، ءتىپتى ىرگەدەگى قىزىلجارعا نەمەسە مىنا جاقتاعى بۇقاراي-شارىپكە بارىپ، ۇلكەن ءدىني ءبىلىم العان كىسى ەمەس.  بار بولعانى، ەرەيمەنتاۋدىڭ تويعانكولىندەگى اقتاماق حالفە عوسمانۇلى دەگەن ادام اشقان ءدىني مەدرەسەدە 6-7 جىل عانا وقىعان. بىراق تۋا-ءبىتتى تابيعي دارىنى يەسى، زەردەسى زەرەك بۇل ادامنىڭ كوزى جۇمىلعانشا ءبىر اكادەميانىڭ جاسايتىن جۇمىسىنا پارا-پار ءىس اتقارعان عۇلامالىعى مەن قاجىر-قايراتىنا تاڭداي قاقپاسقا امالىڭ جوق.  بۇل جونىندە ەرەيمەنتاۋدىڭ تۋماسى، ساكەننىڭ ءوز زامانداسى اقتان حالفە دەگەن كىسىنىڭ: «ءبىز عىلىمنىڭ ەسىگىن قوس قولىمىزبەن يتەرىپ اشساق، ول ەسىك ساكەننىڭ الدىنان ءوزى اشىلاتىن»-دەگەن سوزىنەن عىلمانيدىڭ تابيعي دارىندى، اسا العىر، كوكىرەك كوزى اشىق ادام ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

مەدىرەسەدەن سوڭ ەل ىشىندە موللالىق قۇرىپ، بالا وقىتىپ جۇرگەن (مۇمكىن ۇلكەن وقۋعا بارماققا قارجى جيناعىسى كەلدى مە) جاس ساكەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە كيلىگەدى. جازالاۋشى اسكەردىڭ ەل-جۇرتتى قالاي قان-جوسا ەتكەنىنىڭ كۋاسى بولادى. بۇدان سوڭ ىلە-شالا توڭكەرىس كەلىپ، دالا توسىندە الماعايىپ كۇندەر ورناپ، اق قاشىپ، قىزىل قۋعان زامان ورنايدى. تاعى دا جازىقسىز توگىلگەن قان، تاعى دا شۋلاعان ەل، دالانى شاڭداتقان قارۋلى اسكەر. قىرعىنعا ۇشىراعان قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە پاتشا سولداتتارى اتىپ ولتىرگەن ساكەننىڭ ءوز اعاسى مۇقان دا بار ەدى. بۇل كەزدە ونىڭ ۇستازى، ءارى اقىلشىسى اقتاماق حالفەگە ەل ىشىندەگى ەسەرلەردىڭ قولى ءتيىپ، ءبىرجولا اقمولاعا قونىس اۋدارىپ كەتەدى. وسى الاساپىراننىڭ اياعى 1928 جىلعى كامپەسكەگە ۇلاسىپ، ونىڭ سوڭى ەل ىشىندەگى قوجا-موللا اتانعان ادامداردى اياۋسىز قۋعىنداۋعا جالعاسادى. سونىڭ ءبىرى-بۇل كەزدە ءۇيلى-باراندى بولعان ساكەن عىلماني ەدى. امالسىزدان باس ساۋعالاپ ەلدەن كەتەدى. وسى ءبىر قاسىرەتتى كۇندەر جايلى ساكەن عىلمانيدىڭ قىزى، بۇگىندە 90-نان اسىپ وتىرعان ۇكىجان اپا بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى: «...قىسىم كۇشەيگەن سوڭ، مەشىت-مەدىرەسسەنىڭ ەسىگىن جىپپەن بايلاپ، ۇيىمىزدەن تۇك زات الماي، 1931 جىلى 9 ادام بولىپ ەكى اتپەن عانا شىققانبىز. اقمولا قالاسىنا كەلگەن كۇنى ەكىنتى نامازىندا اكەمدى ۇستاپ الىپ كەتتى. تاماعىمىزعا دەيىن تارتىپ الدى. سول جەرەدە 5 ادامىمىز اشتان ءولدى. انام دا ءىسىپ-كەۋىپ قايتتى. اكەم 57 كۇن تۇرمەگە قامالىپ قاللدى. انام مارقۇمدى ورىس زيراتىنىڭ جانىنا كومدىك «ەڭ بولماسا بالالارى امان قالسىن» دەپ ءبىزدى جاڭارقاداعى تۋىستارىمىز الىپ كەتتى. اكەم تۇرمەگە تۇسكەندە قاسىندا مۋسيموۆ ابدىكەرىم دەگەن ازامات بولىپتى. سول قايتىس بولعاندا، اللانىڭ امىرىمەن اكەمنىڭ بەس ۋاقىت ناماز وقيتىنىن ءبىلىپ، يمانى ويانعان تۇرمە كۇزەتشىلەرى ونى قايتىس بولعان كىسىنىڭ قۇجاتىمەن بوساتىپ جىبەرىپتى. مەن ۇزاق ۋاقىت ابدىكەرىمقىزى مۋسيموۆا بولىپ ءجۇردىم. اكەم دە سول اتپەن ەلدەن قيىردا جاسىرىنىپ تىرلىك كەشىپتى».

ومبى جاعىنا بارىپ، بوتەن بىرەۋدىڭ ەسىمىمەن بوي تاسالاپ جۇرگەن ساكەن بىرەر جىلدان سوڭ ەل ءىشى تىنىشتالدى-اۋ دەگەن كەزدە ەرەيمەنتاۋعا قايتا ورالىپ، ەڭبەك دەگەن اۋىلدا ۇستالىق ەتىپ جۇرسە كەرەك. بىراق بۇل دا ۇزاققا بارمايدى. ءبىر ءتۇنى جاناشىر بىرەۋ كەلىپ: «شاماڭ كەلسە قازىر كەت، ايتپەسە قۇريسىڭ» دەگەن سۋىق حابار جەتكىزەدى. تاعى دا تۇندەلەتە جاياۋلاپ ومبىعا تارتادى. وسىنداي الاساپىراندى تىرلىك 1946 جىلعا دەيىن سوزىلعان ەكەن.

كەڭەس وكىمەتى 1943 جىلى يسلامعا قاباعى ءسال ءجىبىپ، تاشكەنتتە ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسىن اشۋعا رحسات بەرگەنىن بىلەمىز. ارينە، دىنگە بۇيرەگى بۇرعاندىقتان ەمەس، بۇنىڭ ارتىندا ۇلكەن ساياسات تۇرعان ەدى. ساكەن دە 1946 جىلى وسى جاقتان جىلى حابار بارعاسىن ومبىدان ەلگە ورالىپ، اقمولا مەشىتىنىڭ يمامى بولىپ ورنالاسادى. (بۇل قازىرگى استاناداعى ءوزىنىڭ اتىنداعى مەشىت). 1952 جىلى قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ باس قازيى، ياعني اتالمىش ءدىني باسقارمانىڭ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكاداعى وكىلى بولىپ تاعايىندالىپ، الماتىعا قونىس اۋدارادى.

زاماننىڭ قيىن-قىستاۋ شاعىندا سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن وگپۋ تىڭشىلارىنان بوي تاسالاي ءجۇرىپ، قاعازى مەن قالامىن قولىنان تاستاماعان ساكەن قانداي قاسىرەتتى كەزەڭدە دە مويىماي، كەز كەلگەن ءساتتى ولەڭ ەتىپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان. بۇگىندە ساكەن عىلمانۇلىنىڭ ولەڭدەرىن وقي وتىرىپ، ونىڭ ءوزىنىڭ ءومىر جولىنان عانا ەمەس، جالپى سول ۋاقىتتاعى قوعامنىڭ تىنىس-تىرلىگىنەن دە تالاي ماعلۇماتتار الۋعا بولادى.

ەستۋىمىزشە «كاليلا مەن ديمنا» داستانىن ارابتانۋشى مۇحيت سالقىنباي عىلىم اكادەمياسىنىڭ قورىنان تاپقان كورىنەدى. بۇدان باسقا ساكەن حالفە يسلام دىنىنە قاتىستى 42 كىتىپشا دايىنداپ، وزگە ەڭبەكتەرىمەن بىرگە عىلىم اكادەمياسىنا تاپسىرعان ەكەن. باسقا دا دۇنيەلەرى ءوزىنىڭ ىزدەۋشىسىن كۇتىپ جاتقانى بەلگىلى.

عىلمانيدىڭ ءىرى ەڭبەگى-110 مىڭعا جۋىق سوزدەن تۇراتىن ارابشا-قازاقشا سوزدىگى. كەزىندە سان بوساعانى توزدىرىپ، جارىققا شىعارا الماعان وسى مۇراسىنىڭ ءبىر پاراسى 2005 جىلى ءبىر توم بولىپ باسىلىپ شىقتى دەدىك. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى سامال تولەۋباەۆانىڭ ايتۋىنشا باعا جەتپەس بۇل ەڭبەك تولىقتاي وقىرماندار قولىنا ءتيۋى كەرەك. ساكەن اراب سوزدەرىن تەك اۋدارىپ قانا قويماي، ونىڭ قالاي وقىلىپ، قالاي پايدالانۋ تاسىلدەرىن كورسەتىپ، ادىستەمەسىنە دەيىن جازىپ كەتىپتى. بۇل ونىڭ اراب گرامماتيكاسىن جەتىك بىلگەندىگىنىڭ ايعاعى. وسى جونىندە حالفەنىڭ تاعى ءبىر قىزى ءامينا اپايىمىز: «اكەم 1946-1966 جىلدارى بىرىڭعاي سوزدىك جاساۋعا وتىردى. بۇل-ينەمەن قۇدىق قازعانداي ەدى. قايتقانشا سونى تۇزەتۋمەن بولدى، ءتىپتى كاراكاسىن قويىپ وتىرعاندا دۇنيەدەن وزدى»،-دەيدى.

عالىمنىڭ باسقا دا ەڭبەكتەرى جايلى ديحان قامزەبەكۇلى جوعارىدا اتالعان كىتاپتىڭ العى سوزىندە بىلاي دەپتى: (دەرەك كوزدەرىندە «س.عىلمانيدىڭ «ءدىني پەداگوگيكا» اتتى وقۋلىق جازىپ، ماحمۇت شالتۋتتىڭ «بەيبىتشىلىك پەن سوعىستا» ەڭبەگىن جانە «ءدىني عيبراتتار تۋرالى ءتۇرلى مەملەكەتتەردە شىققان زاڭدار» سىندى قۇجاتتاردى اۋدارعانى، سونداي-اق «پاريج قالاسىنان سۇراقتار» دەپ اتالاتىن تەولوگيالىق دۇنيە ازىرلەگەنىن ايتىلادى. البەتتە، جۇيەسىمەن ىزدەستىرىلسە، اعارتۋشىنىڭ باسقا دا جازعاندارى تابىلۋعا ءتيىس».

بەلگىلى عالىم اقجان ماشاني كەزىندە ءال-فارابيدىڭ قازاق جەرىنەن شىققان عۇلاما ەكەنىن دالەلدەمەككە كىرىسكەندە، بۇتكىل قازاقستاندا ارابشادان اۋداراتىن ادام تابىلماي، ساكەن حالفەگە جۇگىنىپ، ول «ەكىنشى ۇستازدىڭ» قاجەت بولعان ەڭبەكتەرىن قازاقشالاپ، ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەنىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. وسىدان سوڭ ماشاني ساكەندى «عىلىمي جەتەكشىم» دەپ اتاعان ەكەن.

ساكەن حالفە سونىمەن قاتار يسلام ءدىنىنىڭ ۇلكەن تەورەتيگى بولعانىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. ولاي دەيتىنىمىز، ول سول زاماندا-اق ۋاحابيزم، سالافيزم سەكىلدى ءبىزدىڭ ءداستۇرلى يسلامعا جات اعىمداردىڭ جاقسىلىق اكەلمەيتىنىن ايتقان تۇڭعىش ادامداردىڭ ءبىرى. 1943 جىلى ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى اشىلىپ، وعان زياۋيددين باباحانوۆ دەگەن ادام ءمۇفتي بولىپتاعايىندالادى. وسى باباحانوۆ نەگىزگى ءدىني يدەولوگياسى سالافيزم بولىپ تابىلاتىن ساۋد ارابياسىندا العان بىلىمىنە سۇيەنىپ، ورتا ازيا ەلدەرىندە سالافيلىك تۇرعىداعى «تازا يسلام» ورناتپاققا كۇش سالادى. مىنە، وسى كەزدە سول باسقارمانىڭ قازاقستانداعى وكىلى، ياعني قازيى جانە القا مۇشەسى بولا تۇرا، ساكەن عىلماني بۇعان بارىنشا قارسى بولىپ، ۋاحابشىلار يدەياسىن تەرىسكە شىعاراتىن مۋحامماد ماحلۋف دەگەن كىسىنىڭ «قۇران سوزدەرىنىڭ ماعىنالارىنا جاسالعان اشىقتاما» اتتى ەڭبەگىن اۋدارىپ، ءسالافيزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى احماد يبن تايميا باعىتىنىڭ قاتە ەكەنىن كورسەتەتىن 21 ءتۇرلى  دالەل كەلتىرىپتى.

تۇيىندەپ ايتار بولساق، ەسىمى جالپى جاماعاتقا جاڭا عانا بەلگىلى بولىپ جاتقان سادۋاقاس (ساكەن) عىلماني سىندى تۇلعاعا باعىشتاپ ايتىلاتىن پىكىرلەر دە، بەرىلەتىن باعا دا جانە مول مۇراسىنىڭ حالىق يگىلىگىنە اينالار كۇنى دە الدا دەمەكپىز.

«اباي-اقپارات»