مەن ەجەلگى تۇركى دالاسىنىڭ كىندىكتى ولكەسى ءور التايدا تۋىپ ءوستىم. بالالىق شاعىم «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالعان سوقپالى كەزەڭدە جۇدەۋ وتسە دە، قاريالارعا قۇلاق ءتۇرىپ، ەل تاريحىنا ەلەڭدەپ ەسەيدىم. ۇلكەندەر ءبىر-بىرىمەن كۇبىرلەسىپ: «ءبىز قازاقستاننىڭ زايسانىنان كەلگەنبىز»، - دەيتىن. قازاقستان قاي جەر، زايسان قاي جەر؟ – كورمەگەن تاۋدى كوكسەگەن بالا ارمانى مەنى قارتتار شەجىرەسىنە، ەسكىلىكتى كىتاپتارعا كوپ بۇراتىن.

1979 جىلدىڭ قاڭتارى: «سابەت وداعى شىنجاڭعا شابۋىلدايدى ەكەن»، - دەگەن داقپىرت ەلدىڭ ۇرەيىن الدى. شىنجاڭداعى قىتايلاردىڭ شاماسى كەلەتىندەرى قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىنە قاشتى. قىستىڭ قاقاعان ايازىندا اكەم ەسىك الدىنا كيىز ءۇي تىگىپ، ورتاسىنا وت جاعىپ، اعام جاناتبەك ەكەۋىمىزدى تۋىرلىققا وراپ سوندا جاتقىزىپ ءجۇردى. «سوعىسقا» دايىندىعى بولسا كەرەك. «حانزۋلار قاشىپ جاتىر ەكەن، تانىس دوسىمنان اكەلدىم»، - دەپ ىشكەرىگە قاشىپ كەتكەندەردىڭ ءۇي جيھازدارىن اكەلگەنى ەسىمدە. سوندا مەن ويلايتىنمىن: «سابەت وداعى شابۋىلداسا، ءبىزدىڭ تەگىمىز قازاقستاننان بولسا، بىزگە تيىسپەيتىن شىعار»، - دەپ. بۇل ون ەكى جاستاعى كەزىم.

1982 جىلى التاي ايماقتىق پەداگوگيكا مەكتەبىنە قابىلداندىم. وسى جىلدار كوپ كىتاپقا قولىم جەتتى. مۇحتار اەزوۆتىڭ «ابايى»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوزى»، عابيت مۇسىرەپتىڭ «ۇلپان»، «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە»،«قازاق سولداتى»، ەسماعانبەت ىسمايىلوۆتىڭ «سىن مەن شىعارما»، باقىت ساربالانىڭ «اقيقات الدىندا»، ت.ب. كوپتەگەن كىتاپتاردى وقىدىم. قازاق الەمىنە، قازاق قالامگەرلەرىنە جاقىنداي ءتۇستىم. قازاقستان ۇعىمىن ساناما ابدەن شەگەلەدىم.

مەن ءۇشىن 1989 جىل ەرەكشە ماڭىزدى وقيعالارعا تولى بولدى. اسىرەسە، قازاقستاندىق قوناقتار – ماقسۇت قىدىرحانۇلى، بازارحان سۇلەيمەنوۆ، روزا رىمباەۆا حيكايالارى وسى جىلدىڭ ەنشىسىنە بۇيىردى.

تامىزدا اۋىلىمىزداعى ۇستاز  تۇسىپبەك مۇحامەتقاليۇلىنىڭ ۇيىنە قازاقستاندىق قوناق ماقسۇت قىدىرحانۇلى كەلدى. اۋىل قارتتارى بىرگە بولىپ، نە ءبىر تاريحي اڭگىمەلەردىڭ تامىرىن قوپاردى. ماقسۇت وتىرىستا 1986 جىلعى جەلتوقسان قۇرباندارى بولعان قىرشىن جاستار جايىندا ايانىشتى اڭگىمەلەر ايتتى. ماقسۇت ايتادى: «سول جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان، قازاقشادان دىم بىلمەيتىن ءبىر جىگىتكە: «جۇرتتىكى ءجون-اق، قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ ءجۇر. سەن بولساڭ اتىڭ قازاق بولعانمەن زاتىڭ ورىس، ساعان نە جوق؟!»، - دەپ ءتيىستىم. سويتسەم اناۋ ايتادى: «ءتىلىم ورىس بولعانمەن جانىم قازاق، قانىم قازاق» دەپ». ۇلتتىق رۋح ءۇنى ءبىزدى دە ءبىر سىلكىلەپ ءوتىپ ەدى.

وسى جىلى قىركۇيەكتە شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنا ءتۇستىم. ۇرىمجىدە بولدىم. 11 قىركۇيەك كۇنى امانتاي دەگەن ساباقتاسىمىز ەكەۋىمىز ينستيتۋتقا جاقىن «بىيمىن» بازارىنا تاماقتانعالى كىرىپ، كەزدەيسوق بازارحان سۇلەيمەنوۆ دەگەن كىسىمەن تانىسىپ قالدىق. ءوزىن ءانشى حاميت سقاقۇلىنىڭ قازاقستاندىق ءىنىسى بازارحان سۇلەيمەنوۆ دەپ تانىستىردى. سەمەيدىڭ اباي اۋدانىندا تۇرادى ەكەن. شۇيىركەلەسە كەتتىك، قازاق ەلى جايلى تالاي-تالاي اڭگىمە ايتتى. اعاسى ماۋكەننىڭ التايلىق قىز كابيرامەن تابىسىپ، ودان ايرىلىپ ارعى بەتكە اسىپ كەتكەنىن، اعاسى ءانشى حاميت سقاقۇلىنىڭ قالاي قالىپ قويعانىن، ءبارىن اقتاردى. قازاقستان ۇعىمى تاعى جاڭعىردى.

1989 جىلدىڭ ايتاقالسىن ەلەۋلى وقيعاسىنىڭ ءبىرى روزا رىمباەۆانىڭ «اراي» انسامبلىمەن قىتايدا كونسەرتتىك ساپاردا بولۋى ەدى. 3 قازان كۇنى ءۇرىمجى قالاسىنداعى «حالىق قۇرىلتايى سارايىندا» 3 كۇن كونتسەرت بەردى. روزا رىمباەۆا، قايرات بايبوسىن، مۇرات احماديلەر ءان شىرقادى. ءابدىحاميت كۇي تارتتى. روزا «اتامەكەن»، «تۇنگى الماتىم»، «ارالدان ۇشقان قوس اققۋ»، «قىزىل قۇمدا اۋىلىم» سەكىلدى اندەردى شىرقادى. قايرات «ءىنجۋ مارجان»، «اعاش اياق»، «قىزىل اسىق»، «جيىرما بەس»-ءتى ورىندادى. اسەم ءان، ءتاتتى كۇيلەر «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الدى». اسىرەسە، روزانىڭ ورىنداۋىنداعى «اتامەكەن» ءانى ىشىمىزگە شوق سالىپ، «ۇشارعا قاناتىم جوق، نە قىلايىن» دەگەن كۇيگە ءتۇسىردى. قازاق ەلىنە – اتاجۇرتقا دەگەن بەلگىسىز ساعىنىش ۇدەي بەردى. «اتامەكەن-اي» دەگەن ءۇن قۇلاقتان كەتپەدى.

1989 جىلى ءۇرىمجى قالاسىنا بارۋىم مۇقاعالي «اۋرۋىمەن» اۋىرعان جىلىم بولدى. باقىت سارىبالاۇلىنىڭ «اقيقات الدىندا» دەگەن جيناعىنداعى «رايىمبەك، رايىمبەك!» داستانى ارقىلى مۇقاعاليدى ەرتە تانىپ ەدىم. قاراشادا قولىما تيگەن «قازدار قايتىپ بارادى» جيناعىن بىرنەشە مارتە اۋدارىپ-توڭكەردىم. ءىلياس ەسەنبەرلين، مۇحتار ماعاۋين، ءƏبىش كەكىلباەۆ، مۇحتار شاحانوۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، مارفۋعا ايتقوجينا، قادىر مىرزاليەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، قاليحان سقاق، ورالحان بوكەي، جانات احمادي، جاركەن بودەش شىعارمالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وقيتىن ەدىك. «جەر جۇماعى – قازاقستان» دەگەن ءبىر وي ءبىزدى التىن قازىعىنا مىقتاپ ماتادى.

1991 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا (تاۋەلسىزدىك جاريالانباي تۇرىپ) قولىمىزعا جازۋشى سماعۇل ەلۋبايدىڭ «الىستاعى اعايىنعا اشىق حات» اتتى ماقالاسى ءتيدى. حات ءوزىمىز پايدالانىپ جۇرگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلگىسىندەگى توتە جازۋدا شىعاتىن «شالقار» گەزەتىندە باسىلعان ەكەن. ول كەزدە كوشىرمەنىڭ (كسەروكوپيا) تابىلۋىنىڭ ءوزى قيىن. اشىق اڭگىمەگە بارۋعا قورقاتىن كەزىمىز. سوعان قاراماي الگى حاتتىڭ كوشىرمەلەرىن جاساپ، ونى ساندىعىمىزدىڭ تۇبىنە سارى مايداي ساقتاپ، كەشتەردە قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسەتىن ەدىك.

شىن مانىندە، قالامگەرلەر قاۋىمى تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن-اق ءبىزدى وتانعا قايتۋعا دايىندايتىن رۋحاني مەكتەپتىڭ الىپپەسىمەن مەيلىنشە سۋسىنداتقان ەكەن.

سول تۇستا ءبىز ۇنەمى جاسىرىن تىڭدايتىن «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قىزمەتى دە ەرەكشە بولدى. حاسان ورالتاي باستاعان توپ ازاتتىق ءۇنىن، تاۋەلسىز قازاقستان حابارىن ۇزبەي تاراتتى. 1991 جىلى قر پرەزيدەنگتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ تۇركياعا رەسمي ساپارمەن بارعانىن، ونداعى قانداستارمەن كەزدەسىپ، الەم قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋ تۋرالى العاشقى ويلارىن ورتاعا سالعانىن، 1992 جىلى قىركۇيەك-قازان ايلارىندا الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى وتكەنىن، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كوشى باستالعانىن – ءبىز ءبارى-ءبارىن «ازاتتىق» ارقىلى ءبىلىپ وتىردىق.

تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭىن سارعايا كۇتكەن شەتەلدەگى بەس ميلليون قازاقتىڭ العاش ەگەمەندىك جاريالاعانداعى قۋانىشىن ايتىپ سۇراماڭىز. وزگە ۇلتتىڭ وتارىندا وتىرىپ-اق بىرىنەن-ءبىرى ءسۇيىنشى سۇراپ، كوزدەرىنەن ىستىق جاسىن توكتى. تالاي قاريانىڭ ساقالىنان سۋ تامشىلاپ: «قايران ەلىم-اي، جەرىم-اي، سەنىڭ دە جاقسىلىعىڭدى ەستيتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ»، - دەگەنىن ەت-قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. «شىركىن-اي، اتاجۇرتقا قاشان جەتەر ەكەنبىز»، - دەگەن الىپ-ۇشپا كوڭىلمەن تالاي تاڭدى ۇيقىسىز اتىردىق.

سول جىلدارداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – شىنجاڭداعى كىتاپحانار مەن جوعارى وقۋ ورىندارى قازاقستاننىڭ قازاق ءتىلدى باسىلىمدارىن پوشتا ارقىلى جازدىرىپ الا الاتىن. «جۇلدىز»، «اقجەلكەن»، «پاراسات»، «قازاق ادەبيەتى»، ت.ب. باسىلىمداردى وقۋ مۇمكىندىگىمىز بولدى.

1992 جىلعى 26 ماۋسىمدا قابىلدانعان «كوشىپ كەلۋ تۋرالى» زاڭى نەگىزىندە قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا مۇمكىندىك جاسالعانى، ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ الىستاعى اعايىندى وتانىنا ورالۋعا شاقىرعانى، 1992 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىندا قر ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ كوشى-قون دەپارتامەنتى قۇرىلعانى، 1993 جىلى 17 جەلتوقساندا قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىعىنىڭ الماتىداعى تۇساۋكەسەر سالتاناتىندا  ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ءوز قولىمەن حاليفا التاي، مۇستافا وزتۇرىك سىندى بىرنەشە ازاماتقا قازاقستان ازاماتتىق كۋالىگىن بەرگەنى سىندى اقپارلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەتىپ تۇردى. اڭىز بەن اقيقات اراسىنداعى حاليفا التاي مەن مۇستافا وزتۇرىكتىڭ دابىراسى دا از بولعان جوق.

1992 جىلى شىنجاڭنان شەت جاتقان گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنداعى جازۋشى قابىلقاق كۇلمەسحانۇلى باستاعان قازاقتار قازاقستانعا كوشكەلى جاتىر ەكەن دەگەن حابار جەتتى. «تۇماندى دالا» باستاعان سۇبەلى شىعارمالارىمەن تانىمال بولعان ق.كۇلمەسحانۇلىن دا ارعى بەتتەگى بار قازاق تاني باستاعان كەز.  ەل ىشىندە قازاقستانعا كەتۋ جونىندەگى كۇبىر-سىبىر كوبەيدى.

1993 جىل ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا ءۇرىمجى قالاسىنان جازۋشى جاقسىلىق ءساميتۇلى، ارميابەك ساعىندىقۇلى، عالىم قاليبەكۇلى، تۇرسىنحان زاكەنۇلى قاتارلى قالامگەرلەر قازاقستانعا ءوتتى. جاقسىلىق ارعى بەت قازاعىنا تانىمال تۇلعا ەدى. قالعان ازاماتتار دا ءوز ورتاسىندا اتاق-ابىرويى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان زيالى قاۋىمنىڭ جاس بۋىن وكىلدەرى بولاتىن. جاقسىلىق ءساميتۇلى كوپ وتپەي «ازاتتىق» راديوسىندا ءسوز سويلەدى. سول تۇستاعى ءتورت بىردەي ازاماتتىڭ بالا-شاعاسىمەن اتاجۇرتقا كوشۋى – سەڭ بۇزعانداي ەرلىككە تەڭ بولدى. قازاقستاننىڭ ەركىندىك العانىن ەستىپ ەلەڭدەپ جۇرگەن جاس قالامگەرلەر وسى وقيعالاردان كەيىن ءتىپتى دە بايىز تاپپادى. اتا جۇرتقا كەتۋ بايلامى كوپتەگەن كوكىرەككە ۇيالادى. باس قوسۋلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاقستان تاقىرىبىن تۇزدىق ەتەتىن-ءدى.

ءبىز سول تۇستاردا قازاقستان تاراپىنىڭ اقپاراتىنا، قالامگەرلەر اۋانىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىراتىنبىز. جاقسى دۇنيەلەر، ءسۇيىنشى حابارلار قولىمىزعا تيسە، كوشىرمەسىن جاساپ ءبىر-بىرىمىزگە تاراتاتىنبىز. 1994 جىلعى قازاقستاندا شىعاتىن «پاراسات» جۋرنالىنىڭ 4 سانىندا، س.وسپانوۆ اتتى ءجۋرناليستىڭ رەسپۋبليكا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى تولقۇجات جانە رۇحسات بەرۋ مەن تىركەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى، ميليتسيا پولكوۆنيگى ءومىرباي مۇساەۆپەن «وتانىمىز قازاقستان» دەگەن سۇحباتى جانە «اعايىن كوشىپ كەلدى، ال وعان كورسەتىلەر كومەك قانداي؟» اتتى ماقالا باسىلدى.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، ءۋاليحان قاليجانۇلى، شەرحان مۇرتازا سىندى قالامگەرلەردىڭ اقپاراتتا جاريالاعان جازبالارى دا قولدان قولعا تاراپ ءجۇردى. ءبىز كوشى-قون جانە شەتەلدەگى قازاقتارعا قاتىستى ءار ءبىر اقپاراتتى اتا مۇراسىنداي ارداقتاپ، بويتۇمارداي ساقتايتىنبىز.

وسى ماقالامىزدا اتى اتالعان تۇلعالاردىڭ، اسىرەسە، قالامگەرلەر قاۋىمىنىڭ ۇلتتىق رۋح پەن وتانعا شاقىرۋ ماقساتىنداعى ءار ءتۇرلى ايتقاندارى، جازبالارى، كوشى-قون ۇردىسىندەگى ەلەۋلى قىزمەتتەرى جالپى شەتتەگى قالام ۇستاعان جاستاردىڭ نازارىنان قاعىس قالعان جوق. ولاردىڭ وتانعا كەتسەك ەكەن، ەلگە جەتسەك ەكەن دەگەن ارمانىن قاناتتاندىرا ءتۇستى.

ءسويتىپ، 1991 جىلدان باستالعان كوشتىڭ العاشقى لەگىمەن، 1992, 1993, 1994 جىلدار كوپتەگەن قالامگەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى اتا توپىراعىنا جەتتى. عاسىرلار ولاراسىنداعى كوش ءبىر مۇشەل بويى قىزۋ ءجۇرىلدى. ماعان اتاجۇرتقا جەتۋ باقىتى 1997 جىلدىڭ قاڭتارىندا بۇيىردى.

العاشقى كوش لەگىمەن ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ، قىتاي جاعىنان كەلگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن – سەرىك قاپشىقباەۆ، ىبىراي فايزۋللين، ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى، ءتۇرسىنالى رىسكەلديەۆ، احمەتوللا قاليۇلى، ورازانباي ەگەۋباەۆ، ءجۇمادىل مامانۇلى، زەينوللا سانىكۇلى، سەيىتحان قاليۇلى، مەللات رامەت، مۇقاش دايىرباەۆ، قازەز رايىسۇلى، راحمەت قويشين، قابىلقاق كۇلمەسحانۇلى، كەرەيعازى نۇرسادىق، سلامحات سەيىتقامزاۇلى، مۇحتارحان ورازباي، مايرا مۇحاممەدقىزى، قايرات عابيتحانۇلى، دۋكەن ءماسىمحانۇلى، كەرىم ەلەمەسۇلى، داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى، تىلەۋبەك قوجانۇلى، الماس احمەتبەكۇلى، احمەتجان قايبار، ەرمۇرات زەيىپحانۇلى، ءجادي شاكەنۇلى، تۇرسىنباي ءداۋىتۇلى، اۋىت مۇقيبەكۇلى، بەكقوجا جىلقىبەكۇلى، يمانعازى نۇراحمەتۇلى، ءجانىمحان وشان، حالقازات تولەۋحانۇلى، بولات بوپايۇلى، ادالبەك ءاحمادي، سەرىك ءنۇسىپۇلى، جىگەر ءجانابىلۇلى، سەرىك نۇعىمانۇلى، اسەمعازى قاپانۇلى، راقىم ايىپۇلى، ومارالى ادىلبەك، رايىس   ءارىپجان، ابدىبەك ءابدىماناپ، ۋاتحان ءسايفىل، باقىت ەجەنحان، قاستەر سەيىتحان، قايرات قۇلمۇحامەت، لاززات يگىسىنقىزى، ەركىن ەرگەنۇلى، اسقار جاكۋلين، شايمۇرات شايماردان، سابىرجان مۇحامەتحان، مەرەي ءسىلام، جەڭىس تۇركياۇلى، ايبىن اۋباكىرۇلى، كەنجەباي جارقايۇلى، مۇحان مامىتحان، باحارگۇل تولەگەنقىزى، فاريدا مەرحاميتقىزى، ت.ب. ادەبيەت، ونەر، عىلىم قايراتكەرلەرى ەلىنە كەلىپ، ەلەۋلى قىزمەت ەتتى. ارتتاعى ەلدىڭ قازاق جەرىنە جەتۋىنە مۇرىندىق بولدى.

قىتاي جاعى عانا ەمەس موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كوشىنىڭ باسى-قاسىندا دا زاردىحان قيناياتۇلى، قارجاۋباي سارتقوجا، ساعات زاحانقىزى، جامىليقا شالۇلى، اياتحان تۇرىسبەكۇلى، سەيىتحان ابىلقاسىمۇلى، قابيداش قالياسقارۇلى، بوتاكوز ۋاتحان، قايرات بوداۋحان، باباقۇمار قيناياتۇلى، اباي ماۋقارا، بەكەن قايرات، اقەدىل تويشانۇلى، باقىتبەك ءبامىشۇلى، ەسەنگۇل كاپقىزى، ت.ب. سىندى زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن قالامگەرلەر بولىپ، كوش ۇردىسىنە تۇرلىشە ىقپال ەتتى.

ءسويتىپ، 30 جىلدان بەرى سىرتتان كەلگەن اعايىن ءوسىپ-وركەندەپ، قازاقتىڭ سانىنا 3 ميلليوندىق ۇلەس بولىپ قوسىلدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ جانە قازاق كوشىنىڭ 30 جىلدىق بارىسىنان قاراعاندا ءبىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن وتپەلى كەزەڭنىڭ ءوزى تاريحقا اينالدى. سول ءۇشىن دە ەل مەن جەرگە ەڭبەك ەتكەن ەلەۋلى تۇلعالار ەسىمىن ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. زيالى قاۋىم وكىلدەرى ىشىندەگى قالامگەرلەر شوعىرىنىڭ ەڭبەگى ەرەكشە بولعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى.

جالپى كوشى-قون ءۇردىسى مەن ونىڭ تاريحى ءالى دە بولسا تەرەڭدەي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. مەن بۇل ماقالامدا ءوز باسىمنان وتكەن جانە مەنىڭ توڭىرەگىمدەگى جاستارعا وكىلدىك بولاتىن ەستەلىكتەر مەن وقيعالار توڭىرەگىندە عانا وي ءوربىتتىم.

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى

Abai.kz