«ۇلى اجەمنىڭ ەرلىگى»

بۇگىن، 31 مامىر – قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى... بۇل كۇن مەن ءۇشىن دە، مەن سياقتى ءار قازاق ءۇشىن دە ەرەكشە قاسىرەتتى كۇن...

نەگىزى بۇل ەكى قاندى تاريحتى - بولەك-بولەك ەسكە الساق، قۇدايدىڭ كۇنى قىسقارىپ قالماس ەدى، سەبەبى ەكەۋى ەكى بولەك تاريح، ەكى بولەك قاسىرەت ەدى.

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەن باستاپ، ءۇش رەتكى اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، ستاليندىك رەپرەسسيا، تىل جۇمىسىنا سالۋ ت.ب. 1954 جىلعى تىڭ يگەرۋگە دەيىنگى بارىستا 7 ميلليونعا جۋىق قازاق قىرىلعان ەكەن، ەگەر بۇل قاندى قىرعىن بولماعاندا ءبىز بۇگىندە 10 ميلليون ەمەس 100 ميلليون حالىق بولىپ، ورتا ازيادا ەجەلگى عۇن، ساق يمپەريالارىنىڭ ناعىز جالعاسى بولار ەدىك.

مىنە وسىلاي قازاق حالقى - الەمدە ەشبىر ۇلتتىڭ باسىندا بولماعان اۋىر گەنوتسيدتى باسىنان وتكەردى.

اشارشىلىق - بۇدان ارتىق قورلىق بارما؟ قولىڭداعى نانىڭدى تارتىپ الىپ، قاسىڭداعى اعىپ جاتقان سۋدان سۋ ىشكىزبەي، اشتىقتىڭ اۋىر ازابىن تارتقىزىپ، ۇرپاعىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وزگە جاققا باس ساۋعالاعانداردى اتىپ ءولتىرىپ، قاشىرماي، قاماپ، اشتىققا قالدىرىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن بىرىنە جەگىزىپ ءولتىرۋ - قانداي جاۋىزدىق، قانداي قاتىگەزدىك دەشى، وسىنداي قورلىقتى قازاققا جاساعان ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەۋ قانداي وكىنىشتى...

وسى زۇلماتتىڭ زاردابىن تارتقان قازاقتىڭ ءبىر ۇرپاعى مەنمىن...

ۇلى اجەمنىڭ (اكەمنىڭ اكەسىنىڭ شەشەسى) 1929-1930 جىلدارداعى باسىنان كەشكەن اڭگىمەسى.

ۇلى اتام (اكەمنىڭ اكەسىنىڭ اكەسى): بەيسەنباي ناۋرىزبايۇلى - اكەسى ناۋرىزباي قازىرگى شىعىستا نارىنقول، باتىستا اسى، وڭتۇستىكتە قاراقول، سولتۇستىكتە جاركەنت القابىندا بي بولعان ادام ەكەن (ول بولەك اڭگىمە).

ءبيدىڭ بالاسى بولعاسىن بەيسەنباي اتامىز دا اۋقاتتى، باي، قىتاي مەن رەسەي ورتاسىندا كەرۋەن تارتقان كەرۋەن باسى بولعان. اتامىزدىڭ ءۇش ايەلى بولعان، بايبىشەسىنەن: قۇسايىن، ەكىنشى توقالىنان: ەمىلباي، بينازار، ءۇشىنشى توقالىنان (سەكەر) ءارىپباي (مەنىڭ اتام), باقتىباي، باعاشار سىندى التى بالاسى بولعان.

1850-60 جىلدارى قازاق جەرىنە پاتشا ۇكىمەتى ۇستەمدىك ەتكەننەن باستاپ، قازاق دالاسىنا بىلگەنىن جاسادى، ءتۇرلى المان-سالىق، كەيىن ءتىپتى، 19-43 جاس ارالىعىنداعى ەر ازاماتتاردى جۇمىسقا كۇشتەپ الىپ كەتەتىندى شىعاردى. سول كەزدە جەتىسۋدا پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى تۇڭعىش وق اتقان 1916 جىلعى ايگىلى «قارقارا كوتەرىلىسى» نەمەسە «البان كوتەرىلىسى» بۇرىق ەتتى.

«البان كوتەرىلىسىندە» 16 بولىس الباننىڭ ءار رۋلارى اتقا قونىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «تىل جۇمىسىنا 19-43 جاس اراسىندا ەر ادامداردى بەرۋ» جارلىعىنا قارسى، پاتشا اسكەرىمەن قيان-كەسكى شايقاس جاسادى. وسى كەزدە مەنىڭ اتام دا اتقا قونادى. ولار تاۋعا جاسىرىنا ءجۇرىپ، ورىس اسكەرلەرىمەن ۇرىس جاسايدى. اۋىلداعى بالا-شاعا، كارى ادامداردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن، ولاردى قىتاي جاقتاعى اتا قونىستارىنا سوعىسىپ ءجۇرىپ، وتكىزدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، اتام وتباسىن قىتايعا وتكىزبەي، ءۇش ايەلىن ءۇش جاققا قونىستاندىرىپ، كىشى توقالىن ىلەنىڭ بويىنا قوندىرادى. سول كەزدە مەنىڭ اتام ءارىپباي ومىرگە كەلەدى، بۇل 1916 جىلدىڭ جازى ەكەن.

پاتشا ۇكىمەتى البان كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ ءبارىن جانىشتاۋ ءۇشىن قوسىمشا اسكەرلەردى توگەدى. وعان قارسى قازاقتىڭ نەبىر مىقتى ازاماتتارى اتويلاپ العا شىعادى. ايگىلى زۋقا باتىر، مەرگەنباي باتىرلار ت.ب. ول باتىر اتالارىمىز تۋرالى دا كوپتەگەن ەستەلىكتەرى بار، سونىڭ ىشىندە ەرەكشە ايتاتىن كوكىمەت دەگەن باتىر اتامىز «ۇكىمەت ۇكىمەت پە؟ كوكىمەت ۇكىمەت پە؟» -دەپ، پاتشا اسكەرىنە قارسى سوعىسقانىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەل اراسىندا اڭىز ەتىپ ايتىپ ءجۇر. سوعىس 3-4 ايعا جالعاسادى، اقىرى قارۋلارى مەن سانى كوپ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرلەرى البان كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ قىرعانىن قىرىپ، ۇسالعاندارىن سىبىرگە ايدايدى. اتام قاتارلاستارىمەن بىرگە قىتاي جاق شەكارانى پانالاپ، جاسىرىنىپ ءجۇرىپ امان قالادى.

1917 جىلى پاتشا ۇكىمەتى قۇلاپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورنايدى. حالىق قايتادان تىرشىلىككە كوشەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قولدان جاساعان ءبىرىنشى رەتكى اشارشىلىعىنان قىرىلىپ، امان قالعاندارى ەكىنشى رەتكى اشارشىلىعىن باستان وتكەرەدى.

1929 جىلى باستالعان ءۇشىنشى رەتكى اشارشىلىق قازاق دالاسىندا قاتتى بولىپتى، اشارشىلىق باستالعاندا كوپ ەل قىتايداعى اتا قونىسىنا اۋادى. مۇنى سەزگەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جەندەتتەرى اسكەر جىبەرىپ، قاشقان حالىقتى قىرىپ سالادى. ەلدەگى اتقامىنەر ازاماتتار ەندى سوۆەت اسكەرلەرىمەن شايقاسادى، شايقاسا ءجۇرىپ، ەل كوشىرەدى. تۇندە كوشىپ، كۇندىز قاراعايعا جاسىرىنادى. سونداي ءبىر كۇنى كوشىپ كەلە جاتىپ، كوشتىڭ ارتى تاڭ اتا بەرە قاراعايعا جەتە بەرە، ءبىر اپامىزعا وق ءتيىپ، الدىنداعى ەمشەكتەگى قىزىمەن اتتان ۇشىپ تۇسەدى. اسكەرلەر قاپتاپ كەلەدى، ءبارى قاراعايدى ورلەپ، قاشادى. اسكەرلەر كەتكەندە، كومۋسىز قالدىرمايىق دەپ، 3 كۇن كۇتىپ وتىرادى. ءۇش كۇننەن سوڭ الىستان قاراسا، ەمشەكتەگى قىزى جىبىرلاپ ءجۇر ەكەن. قاسىنا كەلگەندە قىز ولگەن ماماسىن قانىمەن بىرگە ەمىپ، جاتقانىن كورەدى. اپامىزدى جەرلەپ، قىزدى الىپ كەتەدى، كەيىن سول قىز ولە-ولگەنشە اقىل-ەسى كەم بولىپ، ومىردەن ءوتتى.

1930 جىلدارى ەل اراسىنداعى باتىرلار سوۆەت اسكەرىنە ايتارلىقتاي تويتارىس بەرىپ، حالىقتى كوپتەپ كوشىرەدى. سولاردى تولىق جويۋ ءۇشىن سوۆەت ۇكىمەتى قوسىمشا ءبىر پولك اسكەرلەرىن قىرعىزستان ارقىلى جىبەرەدى. سول كەزدە قىرعىزدان نارىنقولعا وتەتىن وتكەلدە ءبىزدىڭ اتالارىمىز ورىستىڭ ءبىر پولك اسكەرىن جايراتىپ، قارۋلارىن سىپىرىپ الادى. ارتىنان سوۆەت ارمياسى توپ-توبىمەن كەلىپ، اقىرى كوتەرىلىسشىلەردى جانىشتاپ، ءبىرازى قىتايعا قاشىپ قۇتىلادى. ال مەنىڭ اتام باستاعان ادامدار ۇستالىپ، ولاردى نارىنقولدان سىبىرگە ايدايمىز دەپ، الىپ بارا جاتىپ، شونجىنىڭ باسىندا ىلەگە جاقىن ءبىر شۇڭقىرعا 40-50 ادامدى اتىپ تاستايدى. تالاي كۇن ايعايلاعان داۋىستارى شىعىپ جاتادى، بىراق ەشكىم بارىپ قۇتقارۋعا باتىلدارى بارمايدى.

1930 جىلى اتامىز سوۆەت جەندەتتەرىنىڭ قولىنان اتىلعان سوڭ اتامنىڭ توقالىنىڭ ۇيىنە وزگە تۋىستارى دا جولاي الماپتى. كوبى قىتايعا اۋىپ كەتكەن، ۇلى اجەم 3 بالامەن قالىپتى، ۇلكەنى 14 جاستا، ەكىنشىسى 12 جاستا، ءۇشىنشىسى 2 جاستا ەكەن. ۇلى اجەم سول كەزدە قازىرگى شونجىعا جاقىن، ىلەنىڭ بويىندا كيىز ءۇي تىگىپ وتىرادى ەكەن. اتامنىڭ بايبىشەسى مەن ەكىنشى توقالى قايتىس بولىپ كەتكەسىن، ولاردان تاراعان ەر جەتكەن 3 بالا ەلدىڭ ىشىندە بولىپ، ولاردى كوشپەن بىرگە قىتايعا وتكىزىپ كەتكەن ەكەن. اتامىز اتىلاردان بۇرىن اجەمىزگە: «ەگەر مەن ۇستالىپ كەتسەم نەمەسە ءولىپ كەتسەم، ساعان ەلدەن ەشكىم كومەككە كەلمەسە، سەن قىتاي جاققا قالجات ارقىلى امالداپ ءوت، سول جاقتا شاپشال دەگەن جەر بار، سونىڭ كومىر شىعاراتىن جەرىندە مەنىڭ دوسىم بار سونى تاپ»، - دەپ وسيەت ايتادى.

اتامىز اۋقاتتى، باي بولعاسىن، توقالىنىڭ وتاۋىندا التى قانات اق ءۇيى، ءبىر اق اتانى، جورعا اتتارى بار ەكەن. اتامىز اتىلعان سوڭ، «بايتال تۇگىل، باس قايعى» بولىپ، كوبى قىتايعا ءوتىپ، تۋىستاردان اجەمىزگە ەشكىم كەلمەپتى. اجەمىز وتە وجەت، بىرەۋگە جالىنبايتىن، از ءسوزدى ادام بولعان ەكەن. ەلدەن ەشكىم كەلمەگەسىن، اجەمىز ءبىر كۇنى تۇندە، اق اتاندى ءوزى قومداپ، ۇيدەگى كەرەك بولاتىن بايدىڭ كەرەمەت كورپەلەرى مەن قۇس جاستىقتارى ت.ب. ءبارىن اق اتانعا ارتىپ، وشاققا وتتى جاعىپ، موسىنى اسىپ، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ءتۇرىپ، ءۇش بالاسىن الىپ، ءبىر جورعا اتقا ۇلكەنىن مىنگىزىپ، ءوزى ءبىر جورعاعا ءمىنىپ، الدىنا كىشكەنەسىن، ارتىنا ورتانشىسىن الىپ، تۇيەنى جەتەكتەگەن تۇنىمەن قىتايداعى اتامنىڭ وسيەتى بويىنشا شاپشالعا قاراي جول تارتىپتى.

تاڭ اتا شەكاراعا جاقىنداپتى، سول كەزدە الدىنان قىتاي شەكارسىنا ورنالاسقان موڭعول قاراقشىلارى شىعا كەلىپتى، ولار كۇمىستەلگەن جورعا اتپەن، ويۋلى سىرماق، جاستىقتاردى كورىپ، كوزدەرى تۇنىپ كەتىپ، اجەمنەن ءبارىن تارتىپ الىپتى. اجەم نەگىزى وتە ءىرى دەنەلى، بالۋان كىسى بولعان (مۇنداعا دەيىن كوپ ەل «ۇلى اجەڭ وتە ءىرى بولاتىن، اۋىلدا ەر-ايەلدىڭ ءبارى قورقاتىن، اتىن اتامايتىن، ءوزى تەك ايران ءىشىپ، تالقان جەپ وتىراتىن، سەنىڭ اتاڭ (بالاسى) دا ءداۋ ەدى» - دەيتىن، مەنىڭ اكەمنىڭ ءىنىسى سول كىسىگە تارتقان بالۋان، ءارى ات اۋدارىسپاقتان اۋىلدا مىقتى ەدى. اكەمنىڭ اپكەسىنىڭ بالاسى اۋداندا بالۋان، چەمپيون بولعان. سول اجەلەرىڭە تارتقان دەيتىن ءبارى. قالماقتار اجەمنىڭ اتتارىن تارتىپ الىپ، تۇيەنى دە العاندا اجەم تۇيەنىڭ ۇستىندەگى قۇسجاستىقتى جەردە تۇرىپ جۇلىپ الىپ، جىرتىپ-جىرتىپ ءشاشىپ جىبەرىپتى.

قالماقتارعا اتتى بەرىپ، جاياۋ قالعان اجەمىز ارى قاراي 2 جاستاعى بالاسىن كوتەرىپ، ەكى بالاسىن ەرتىپ، كۇن-ءتۇن جۇرەدى. ءبىر كۇنى تاڭ اتا بەرە قاراسا، ورتانشى بالاسى جوق، ارتىندا ەرىپ كەلە جاتىر دەپ جۇرە بەرىپتى، سوسىن قولىنداعى 2 جاستاعى بالاسىن ۇلكەن ۇلى - مەنىڭ اتاما ۇستاتىپ، ءوزى ىزدەپ كەتىپتى، ءتۇس اۋا بالاسىن تاۋىپ الىپ كەلىپتى، سۇيتسە بالاسى شارشاپ، جولدا ۇيىقتاپ قالىپتى.

ءسويتىپ ءجۇرىپ شاپشالدىڭ كومىر كەنىنە جەتىپ، الگى اتامىز ايتقان دوسىن تاۋىپ، سول كىسى ەكى بولمە ءۇي بەرىپتى، (كەزىندە اتامىز كەرۋەن تارتىپ جۇرگەندە ول كىسىمەن تانىسىپ، ءوزى دە تالاي كومەك بەرگەن ەكەن) اجەمىز ءۇش بالاسىمەن سول ۇيدە تۇرىپ، العاش سيىر باعىپ، سوسىن كومىر كەندە جۇمىس ىستەپتى، مارقۇم.

1929-1933 جىلدارى بولعان اشارشىلىقتا قىرىلعانى قىرىلىپ، قىتايعا قاشقانى قىتاي جەرىندەگى وزدەرىنىڭ اتا قونىسىنا بارىپ وتىراقتاسقان ەكەن. سەبەبى ول جاقتا بۇرىننان تۋىستارى، وزدەرىنىڭ قورا-قوپسىسى، جۇرتتارى بولعان ەكەن.

ءبىزدىڭ ەل اتا قونىسىمىز - تەكەس اۋدانىنىڭ سۋاسۋ، ورتامىس، شەتىمىس اۋىلدارى، اقشوقى جايلاۋلارىنا ورنالاسىپتى. ەل ورنىعىپ، ەسىن جيناعاسىن، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ مامپاڭى (اۋىل اكىمى-اۋ) تىنىباي مامپاڭ اتامىز ەلىن جيناپ، ومىردەن وتكەندەرگە قۇران وقىتىپ، تۋىستارىن تۇگەندەپ، ءار جەردە قالعان تۋىستارىنىڭ باسىن قوسۋدى قولعا الادى.

تىنىباي مامپاڭ، ناۋرىزباي ءبيدىڭ بالاسى، بەيسەنبايدىڭ كەنجە توقالى شاپشال اۋدانىنداعى كومىر كەندە ەكەنىن ەل-جۇرتتان سۇراپ بىلەدى، ءسويتىپ اجەمدى الىپ كەلۋگە بىرنەشە اتتى جىگىتتەردى جىبەرەدى. تەكەس اۋدانى سۋاسۋ اۋىلى مەن شاپشال اۋدانى كومىر كەنى شامامەن 150 كيلومەتر بولۋى مۇمكىن، بىرنەشە كۇننەن كەيىن اتتىلار سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، شاپشال كومىر كەنىنە كەلىپ، اجەمە «مامپاڭنىڭ جىبەرگەنىن، الىپ كەتۋگە كەلگەنىن» ايتادى. اجەم: «مەنى كەزىندە جۇرتقا تاستاپ كەتىپ، ەندى مەن كەرەك بولىپ قالدىم با؟ بارمايمىن، بالالاردى مەن ولگەندە الىپ كەتسىن!»، - دەپ قاسارىسىپ بارماي، الىپ كەتۋگە كەلگەن جىگىتتەردى قايتارىپ جىبەرەدى.

سۋاسۋعا جىگىتتەر قۇرى قول كەلەدى، تىنىباي مامپاڭعا بار جاعدايدى ايتىپ بەرەدى، «ول وكپەسى ءجون»- دەپ، مامپاڭ ەكىنشى رەت اۋىلدىڭ اقساقالدارىن قوسىپ تاعى جىبەرەدى. ولار سونشا الىستان كەلىپ، اجەمىزگە قانشا جالىنسا دا، اجەمىز ايتقانىنان قايتپاي، بارماي قويادى. تىنىباي مامپاڭ ەندى ءبىر امال تابادى، ءبىر كۇنى جىگىتتەردى جيناپ «سەندەر شاپشالعا بارىپ، ءداۋ اپالارىڭدى اڭدىڭدار، ول جۇمىسقا كەتكەندە بالالاردى ۇيدەن الىپ قاشىپ كەلىڭدەر، بالالار كەلسە قايدا بارادى»، - دەپ بىرنەشە جىگىتتى جۇمسايدى.

اجەمىز كومىر كەندە جۇمىس جاساپ، ءبىراز اقشا تاپقاسىن، نەشە ايلاپ جارىتىپ تاماق ىشپەگەن بايدىڭ بالالارىنا ءبىر ەت اسىپ بەرەيىن دەپ، جاياۋ كومىر كەننەن قۇلجا قالاسىنا ەت الۋعا جانە باسقا دا زات الۋعا كەتەدى. ءدال وسى كەزدە الگى مامپاڭ جىبەرگەن جىگىتتەر كەلىپ، بالالاردى الىپ كەتەدى دە، كومىر كەندەگى ادامدارعا ايتىپ كەتەدى.

اجەمىز قۇلجادان جىلقىنىڭ ەتىن الىپ، تۇندەلەتىپ «بالالارىم ءبىر ءماز بولاتىن بولدى»، - دەپ ۇيىنە كەلسە بالالار جوق، جۇگىرىپ كومىرشىدەن سۇراسا بولعان ءجايدى ايتىپتى. اجەمىز اشۋمەن، توقتا دەسە دە توقتاماي سول ۋاقىتتا جولعا شىعىپ، كۇندەر ءجۇرىپ، تەكەس سۋاسۋعا جەتىپتى. اجەمىزدىڭ كەلەتىنىن ءبىلىپ، دايىندالىپ وتىرعان مامپاڭ اۋىلى اجەم كەلگەندە بۇكىل اۋىل بولىپ، اجەمىزدىڭ اياعىنا جىعىلىپ، كەشىرىم سۇراپ، توي جاساپ، ارەڭ الىپ قالعان ەكەن. سودان باستاپ ول اۋىلدا اجەمنىڭ الدىن ەشكىم قيا وتپەيتىن، مۇنداعا دەيىن اپالارعا دەيىن اجەمنىڭ اتىن تەرگەپ، ءالى كۇنگە دەيىن كەلىندەرگە اتاتقىزباي وتىراتىن.

بۇگىنگى سول ءبىر الاپات زاماندى ەسكە الۋ كۇنىندە، مەندە سول زۇلماتتىڭ كۋاسى بولعان قايسار دا قاجىرلى اجەمدى ەسكە الىپ، ەستەلىك جازدىم. قاسيەتىڭنەن اينالايىن اجەمنىڭ سول ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا، ءولىم مەن ءومىر اراسىندا ارپالىسىپ، جەتەكتەپ ءجۇرىپ جەتكىزگەن 3 بالاسىنان بۇگىندە 17 نەمەرە، 46 شوبەرە، 100 دەن اسا شوپشەكتەر ءوربىدى. اللاعا شۇكىر، اجە سەنىڭ «ۇرپاعىمدى امان ساقتايىن» دەپ، جانىڭدى سالعان ارمانىڭ بۇگىن ورىندالدى. مەن وزىڭدەي ۇلى ادامنىڭ ۇرپاعى بولعانىما ماقتانامىن، سەنىڭ ەرلىك رۋحىڭنان قۋات الامىن!

ءبىزدىڭ ارعى اتامىز ايگىلى قاراقۇل باتىر، ول كىسى تۋرالى سوناۋ سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە كىتاپ شىققان. قاراقۇل باتىر 9 ايەل العان، ايگىلى جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا 30 بالاسىنىڭ 17 ءسى سوعىستا ءولىپ، بۇگىندە 13 بالاسىنان ۇرپاق تارايدى. قازىر ءبىزدىڭ اتا قونىسىمىز شونجىنىڭ سۇمبە اۋىلىندا قاراقۇل باتىردىڭ سوناۋ 1990 جىلدارى قويعان ءمۇسىنى بار.

بۇل سول كەزدەگى ءار ءبىر قازاق وتباسىنىڭ باسىندا بولعان قاندى تاريح ەدى...

قىدىرالى ورازۇلى،

ۇلىبريتانيا، لوندون قالاسى

Abai.kz