رەسەيدىڭ ۋكراينادان جەڭىلگەنىن كورىپ وتىرعان تاتارستان مەن باشقۇرتستان باسشىلارى استىرتىن كونسۋلتاتسيالار جۇرگىزە باستادى. كەلەشەكتە ەكى ەل ءبولىنىپ شىعۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى، dalainside.kz.

بۇل رەتتە اقش ءسال اياعىن تارتىپ وتىر، ولار ءۇشىن تاتارستان مەن باشقۇرستاندا يادرولىق قارۋ بولماعانى ماڭىزدى. كەرىسىنشە ۇلىبريتانيا بارىنشا كومەكتەسۋگە دايىن. اياعىن تارتسا دا، اقش Stratfor جەكە بارلاۋ فيرماسى ارقىلى، ەكى رەسپۋبليكاداعى حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن بىلمەك.

The Moscow Times تاۋەلسىز باسىلىمىنىڭ ءجۋرناليسى ءلايلا لاتىپوۆانىڭ جازۋىنشا، ءپۋتيننىڭ ساياسي رەجيمى بيلىكتى ورتالىقتاندىرۋعا باياعىدان كىرىسكەن. رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن از ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىن ىعىستىرىپ، ولاردىڭ ءتىلىن وقۋ باعدارلاماسىنان الدىرىپ تاستاۋعا تىرىسىپ، تاريحىن يمپەرلىك كوزقاراسقا بارىنشا جاقىنداتتى.

سونىڭ جارقىن مىسالى، رەسەيدىڭ 1994-1996 جانە 1999-2009 جىلدارى شەشەنستانعا سالعان قىرعىنى. وسىلايشا كرەمل ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن كۇشەيتتى. شەشەن حالقى جان بەرىسىپ قاندى شايقاسقا تۇسكەن ۋاقىتتا، باسقا «ەتنيكالىق رەسپۋبليكالار» دا قاراپ قالماي، ەلتسيننىڭ كەزىندە بەكىتىلگەن رەسەي كونستيتۋتسياسىنداعى جانە فەدەرالدى كەلىسىمشارتتارداعى قۇقىقتارىن ساقتاۋعا تىرىسىپ، ماسكەۋمەن ۇزاققا سوزىلعان زاڭي، ساياسي تارتىسقا ءتۇستى. وسى تارتىستا ءال-دارمەنى قالعانشا بەرىلمەگەن تاتارستان مەن باشقۇرتستان رەسپۋبليكالارى ەدى.

قازىرگى كۇنى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا اشقان سوعىسى بىرنەشە جىلدار بويى پوستكەڭەستىك ەلدەردەگى دەموكراتيا ماسەلەسىن زەرتتەپ كەلە جاتقان ساراپشىلاردىڭ باسىن قاتىرعان سۇراققا جاۋاپ تاۋىپ بەرگەندەي. زەرتتەۋشىلەردىڭ «رەسەيدە دەموكراتيا نەگە جۇمىس ىستەمەدى؟» دەگەن سۇراعىنا جاۋاپ تابىلدى. سەبەبى ينستيتۋتتار تەك ماسكەۋگە نازار اۋدارىپ كەلدى، ولار ايماقتىق دەڭگەيدەگى دەموكراتيالىق باسقارۋ مەن ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ جۇمىسىنا كوڭىل بولمەدى. تاتارستان مەن باشقۇرتستان بارىنشا كرەملدىڭ ىرقىنا كونبەي كەلە جاتقانىمەن، ولار رەسەيدىڭ ورتالىقتاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالدى. ادەتتە كرەمل مەملەكەتتىك شەشىمدەر قابىلداعان كەزدە از ۇلتتار قالىس قالادى. ورىستان باسقا ەتنيكالىق توپتاردىڭ بيلىكتە داۋىسىنىڭ شىقپاۋى، ءپۋتيننىڭ «ورىستاردى جوعارى ساناتتاعى ۇلت ەتىپ»، ورىس ەمەستەردى «ەكىنشى سورتتى ادامدار» رەتىندە كورسەتىپ، ەلدەگى ديكريمينيتسيانى قالىپتى قۇبىلىسقا اينالدىرۋىنا جول اشتى. سوندىقتان «رەسەيلىك ماسەلەنى» شەشۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – تەك كرەمل مەن ورىس ۇلتىنان شىققان ساياسي جانە قوعام قايراتكەرلەرىنە عانا كوڭىل ءبولۋدى توقتاتىپ، ەلدىڭ باسقا ايماقتارى مەن از ەتنيكالىق توپتارىنا نازارىن بۇرۋ. اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنان شىققان ساياساتكەرلەر ەلدى ءمونوليتتى قۇرىلىم رەتىندە قاراستىرماۋى كەرەك. ولار ايماقتىق ۇكىمەتتەرمەن تىكەلەي ديپلوماتيالىق جانە ەكونوميكالىق ارنالار قۇرۋعا ۇمتىلۋى كەرەك، سونداي-اق دەموكراتيالىق وپپوزيتسيانىڭ ايماقتىق بەلسەندىلەرىمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، ولاردىڭ ايماقتىق دەموكراتيالىق جوبالاردى دامىتۋ جوسپارلارىن قولداۋ كەرەك.

ول ءۇشىن، اقش ءوزىنىڭ ناتو-لىق وداقتاسى تۇركيادان ۇلگى العانى ءجون. تۇرىك ەلى وتىز جىل بويى تاتارستان رەسپۋبليكاسىمەن تىكەلەي ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا قاتىناسىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ەكى ەل 2015 جىلعى رەسەي-تۇركيا داعدارىسى كەزىندە دە ىنتىماقتاستىقتى توقتاتقان جوق، سول كەزدە تاتارستان ۇكىمەتى كرەملدىڭ جاعىنا شىعۋدان تارتىندى جانە تۇركيانىڭ ادال سەرىكتەسى بولىپ قالا بەردى. 1990-شى جىلداردان باستاپ تۇركيا تاتارستانمەن ەكىجاقتى ساۋدانى دامىتۋعا عانا ەمەس، سونىمەن تۇركيانىڭ ەليتالىق وقۋ ورىندارىنىن گرانتتار ءبولىپ، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا باعدارلامالار اشىپ، ساياسي جانە الەۋمەتتىك بەلسەندى تاتار زيالىلارىنىڭ جاڭا بۋىنىن تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن «جۇمساق كۇشكە» قاراجات قۇيدى. تۇركيانىڭ رەسەي وڭىرلەرىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋ ستراتەگياسى رەسەي ۋكرايناعا سوعىس اشقاننان كەيىن دە توقتاپ قالعان جوق. ءتىپتى تۇركيا ۇكىمەتى وڭىرلەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋعا بەل بۋعان سياقتى. ماۋسىم ايىندا تۇركيا شەنەۋنىكتەرى باشقۇرتستاندا تۇركيانىڭ قۇرمەتتى كونسۋلدىعىن اشۋعا نيەت ءبىلدىردى.

«سوندىقتان اقش پەن ونىڭ وداقتاستارى رەسەي قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردى دەموكراتيالىق ينستيتۋت قۇرۋعا قابىلەتسىز، دەموكراتيالىق ءىس-ارەكەتكە قۇلىقسىز دەۋدەن گورى، ايماقتارداعى وپپوزيا وكىلدەرىمەن بايلانىس ورناتىپ، ۋكراينا سوعىسىنان باس تارتقاندارعا دەمەۋ بەرىپ، سوعىس تۋرالى شىنايى اقپاراتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن وڭىرلەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋى كەرەك»، - دەيدى ءلايلا لاتىپوۆا Newlines institute سايتىنا جازعان ماقالاسىندا.

ال، dalainside.kz ساراپشىلار ازىرگە تاتارستان مەن باشقۇرستاننىڭ رەسەيدەن ناقتى ءبولىنىپ شىعۋى ءۇشىن 4 فاكتوردىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋى قاجەت ەكەنىن ايتتى، دەيدى.

بىرىنشىدەن، رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ وزدەرى رەسەيدەن ءبولىنۋدى اشىق قولداۋى كەرەك. بىراق تاتارستان حالقىنىڭ 40 پايىزى ورىستار بولسا، 53 پايىزى تاتارلار ەكەن. ونىڭ ىشىندە شوقىنعاندارى كوپ. باشقۇرتستاندا جاعداي ءتىپتى قيىن. وندا ورىستار 36 پايىز، ال باشقۇرتتار 29 پايىزدى قۇرايدى. سوندىقتان شىنايى ءادىل رەفەرەندۋمدا كوپشىلىكتىڭ ءوزى رەسەيدە قالامىز دەپ شەشۋى عاجاپ ەمەس.

ەكىنشىدەن، تاتار مەن باشقۇرت ارمياسىنىڭ رەسەي شابۋىلىنا قارسى تۇرا الاتىن قاۋقارى بولۋى كەرەك. ال رەسەيدىڭ مۇنداي جاعدايدا شابۋىل جاسايتىنىنا ەش كۇمان جوق.

ۇشىنشىدەن، رەسەي ەكى ەلدىڭ دە اۋماعىن قورشاپ تۇر. ياعني سىرتقا شىعار جول جوق. جاقىنىراق تۇرعان جالعىز دەربەس مەملەكەت - ول قازاقستان. بىزگە جاقىن ورنالاسقانى باشقۇرتستان. ارامىزدى ورىنبور وبلىسىنىڭ قۋاندىق جانە گاي اۋداندارى ءبولىپ تۇر. 1925 جىلعا دەيىن ورىنبور قازاق اسسر-ى استاناسى بولعاندا، قازاق-باشقۇرت شەكاراسى بار ەدى. قازاقستان سىرتقى دوكتريناسىنا ساي رەسەيدىڭ ورىنبور وبلىسىن رەسەيدىكى دەپ مويىندايدى. سوندىقتان رەسەيگە قارسى سوعىس اشۋى ەكىتالاي. تاتارستان بەن باشقۇرتستان ورتاق كۇش سالىپ، گاي جانە قۋاندىق اۋداندارىن قارۋلى جولمەن وزدەرىنە قاراتسا، ولار قازاقستانمەن ورتاق شەكاراعا شىعا الادى. سىرتقى ەلمەن ورتاق بايلانىسى بولماسا، تاتارلار مەن باشقۇرتتاردىڭ ءبىر كۇن دە تاۋەلسىز بولىپ تۇرۋى مۇمكىن ەمەس.

تورتىنشىدەن، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تاتارستان مەن باشقۇرتستاندى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە داۋىسقا سالىپ، ارنايى رەزوليۋتسيامەن مويىنداۋى ءتيىس. بۇۇ مويىنداسا عانا، قازاقستان مويىنداي الادى. سەبەبى، ءوز ديپلوماتيالىق ەرەجەسىنە ساي، قازاقستان تەك بۇۇ رەزوليۋتسياسى بار شەشىمدەردى عانا زاڭدى دەپ تابادى.

تاتارستاننىڭ رەسەي قۇرامىنان شىعۋى مۇمكىن دەگەن سىبىس 2017 جىلى شىققان. 2022 جىلدىڭ باسىندا رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ تاتارستاننىڭ تاۋەلسىز ساياساتىنا تىم نارازى ەكەندىگى تۋرالى قاۋەسەت راستالدى. تاۋەلسىز باق-تىڭ پىكىرىنشە، پۋتين تاتارستاننىڭ رەسەيدەن بولىنگىسى كەلەتىن نيەتى بارىن بايقاپ، قاتتى اشۋلانعان. ول قازانداعى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ وتىرىسىندا ميننيحانوۆقا كەمىندە 2 رەت ەسكەرتۋ جاسادى. پۋتين ايماق باسشىسىنىڭ كرەمل بۇيرىعىن ورىنداعىسى كەلمەي، كونستيتۋتسياداعى پرەزيدەنت دەپ اتالاتىن قۇقىعىنان باس تارتپاي وتىرعانىنا نارازى بولعان.

ايتا كەتەيىك، ميننيحانوۆ – «پرەزيدەنت» ءسوزىن «رەسپۋبليكا باسشىسى» مارتەبەسىنە اۋىستىرۋدان باس تارتقان ايماقتار ىشىندەگى جالعىز باسشى.

ماسكەۋدىڭ تاعى ءبىر نارازىلىعى – رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق تىلىنە قاتىستى. كەيبىر ورىس ءتىلدى قوعام قايراتكەرلەرى ورتا مەكتەپتەردە مىندەتتى تۇردە وقىتىلاتىن تاتار ساباقتارىن توقتاتقىسى كەلەدى. ال، تاتارستاننىڭ ەگەمەندىگىن جاقتاۋشىلار تاتار ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە وقىتىلۋىن تالاپ ەتەدى.

تاتارستان – رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۋاتتى ونەركاسىپتىك سۋبەكتىسى. نەگىزگى رەسۋرسى – مۇناي. رەسپۋبليكا اۋماعىندا بىرنەشە مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى بار. تاتارستاندا بارلىعى 800 000 000 توننا مۇناي وندىرىلەدى. تاتارستاننىڭ جەر قويناۋى قازبا بايلىققا تولى. وڭىردە جۇزدەن استام كومىر كەن ورىندارى بار.

سوندىقتان تاتارستان رەسەيدىڭ دونورى قىزمەتىن اتقارىپ وتىر. بىراق «سۋۆەرەنيتەتى ساقتالعان» ەلگە بۇل ۇنامايدى. ميننيحانوۆ تاتارستان ءماجبۇرلى تۇردە دونور بولىپ وتىرعانىن بىرنەشە رەت ايتقان. 2018 جىلى رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى دميتري مەدۆەدەۆ تاتارستاننىڭ بۇلاي مىنەز كورسەتۋى ورىنسىز جانە قۇقىعى جوق نارسەنى تالاپ ەتپەۋى كەرەك ەكەنىن ەسىنە سالدى.

قازىر Stratfor رەسەيدەن بولىنگىسى كەلەتىن تاتارستان مەن باشقۇرتستان باسشىلارىنا ءبىرىنشى كەزەڭ بويىنشا كەڭەس بەرىپ، كومەك كورسەتپەك. ول پروتسەسس شامامەن 1-2 جىلعا سوزىلادى.

ايجان تەمىرحان

Abai.kz