باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

4.

ءۇيسىن – قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ەجەلگى تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرى. ۇلى ءجۇزدىڭ نەگىزىن قۇراعان تايپالار بايدىبەكتىڭ بالالارى دەپ قاراستىرىلادى. ولار – البان، دۋلات، سۋان، شاپىراشتى، ءسارىۇيسىن، وشاقتى، ىستى.  شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارى بويىنشا، ءۇيسىن – اتالعان تايپالاردىڭ عانا ەمەس، كۇللى ۇلى جۇزگە كىرگەن تايپالاردىڭ ءتۇپ اتاسى بولىپ سانالادى[1]. ءبىز تاريحىن قاراستىرىپ وتىرعان شاپىراشتى ءۇيسىننىڭ ءبىر بالاسى ساناتىندا بولعاندىقتان، ونىڭ تاريحى ءۇيسىن تاريحىمەن ءبىر دەپ ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار.  وسىنداي پايىم جەتەگىمەن ءۇيسىننىڭ شىعۋ تەگىن، تارالۋىن، تاريحتاعى ءار زاماندا العان ورىنىن قارايىق. وسى ماقساتپەن اۋەلى ن.ا. اريستوۆتە كەلتىرىلەتىن ۋسۋندەر (ۇيسىندەر) تاريحىن قىسقاشا شولا كەتەلىك.

ارحەولوگيالىق جانە گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى الىنعان دەرەكتەر بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ اۋماعىندا العاشقى ادامدار وسىدان 2 ميلليون جىل شاماسى بۇرىن ومىرگە كەلگەنىن، بۇل جەردىڭ سودان بەرى تىرشىلىك تولاستاماعان  قاسيەتتى مەكەن ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. قاۋىمدىق تۇرمىس قۇرعان قازاق جەرىندەگى العاشقى ادامدار ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ساتىلارىنىڭ سان ءتۇرلى قيىندىقتار مەن اۋىرتپالىقتارعا تولى بولعان باسپالداقتارىنىڭ بارلىعىنان وتكەن. ءسويتىپ، وركەنيەت كەزەڭىنە سۇرىنبەي جەتكەن. ال، بۇگىنگى قازاق دالاسىن وسىدان شامامەن 2,5 – 4 مىڭ جىل بۇرىن مەكەندەگەن ساق تايپالارى تۋرالى جازبا تاريح اتاسى گەرودوت ب.ز.ب. V عاسىردا جازىپ كەتكەن. گەرودوت بۇل دەرەكتەردى وزىنەن 240 جىل بۇرىن ساق تايپالارىنىڭ ورتاسىنا ەكى رەت كەلىپ، ولاردى زەرتتەگەن عۇلاما اريستەي (ب.ز.ب. VIII—VII عع.) جازعان ەڭبەكتەن العانىن ايتقان.

ال عۇن جانە باسقا ساق تايپالارىنىڭ باسىن قوسقان العاشقى قۇدىرەتتى مەملەكەت – ءۇيسىن بولعان. ءۇيسىن مەملەكەتى مەن ونىڭ حالقى ب.ز.ب. V–IV عع. شاماسىندا تاريحتا ءوز ورنىن الدى. بۇل تۋرالى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ: «وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىلعا جۋىق بۇرىن حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى اتقا قونعان ءۇيسىن مەملەكەتىنەن باستاپ قازاق ساحاراسىندا تالاي تايپالىق مەملەكەتتەر ۇستەمدىك ەتتى» دەپ جازدى[2].

قىتاي جىلنامالارىندا ءۇيسىن مەملەكەتى تۋرالى ارنايى جازىلعان ەڭبەكتەردى بىزگە ن.ۆ. كيۋنەر، ن.يا. بيچۋرين، يۋ.ا. زۋەۆ، ا.ن. بەرنشتام، ل.ن. گۋميلەۆ جونە باسقا دا عالىمدار جەتكىزگەن. ولار «ۋسۋن»، «ءاوشىن» دەگەن سوزدەر – ءۇيسىن، ال «گۋنمو» – كۇنبي (ياعني «ۇلى بيلەۋشى، پاتشا» ماعىناسىندا) ەكەنىن تارجىمەلەگەن. جاپون عالىمى ك. سيراتوري «كۋنمو» دەگەننىڭ دۇرىس اۋدارماسى «حانبي» ەكەنىن انىقتاعان. اكادەميك الكەي مارعۇلان ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ حالقى سىر الابى مەن الاتاۋ بوكتەرىنەن ءسىبىر تايگاسىنا دەيىنگى ارالىقتى ەركىن جايلاعانىن ايگىلەپ كەتكەن. وسى تاريحىمىز تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردى ءوز عالىمدارىمىزدان مارعۇلانعا دەيىن ش. ءۋاليحانوۆ، م. تىنىشباەۆ، س. اسفەندياروۆ جانە باسقالار دا جازعان.

ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ اۋماعى ب.ز. III–V عاسىرلاردا وسى كۇنگى قازاق دالاسىنان  اسىپ، شىعىس دالاسىن قامتىعان. كونە قىتاي كارتاسىندا وردوستاعى قازىرگى پينليان مەن گۋيۋان ۇيەزدەرى ىشكى موڭعوليانىڭ ۇيسىندەر تۋ تىككەن وڭتۇستىك شەكاراسى رەتىندە كورسەتىلگەن. ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ ايگىلى ءحانبيى ەلساۋدىڭ (ب.ز.ب. 178 – 104 جج.) ەكىنشى ۇلى دۋلى ءبيدىڭ ۇرپاقتارى III–IV عاسىرلاردا باستاپ بارعان، قۇرامىندا عۇن تايپاسىنىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەرى بار قالىڭ اسكەر باتىس دالاسىنان اسىپ، باتىس ەۆروپا ەلدەرىن باعىندىرعانى بەلگىلى. وسى ولكەدە قۇرىلعان جاڭا مەملەكەتتەردىڭ حالىقتارى وزدەرىن دۋلىنىڭ ۇرپاعىمىز دەيدى.

ءحريستىڭ تۋىلۋىنا (ح.ت.، ياعني حريستياندىق جىل ساناۋ باستالعانعا – ءبىزدىڭ ەرامىزعا) دەيىنگى 202-ءشى جىلدان باستاپ، قىتايدا حان اۋلەتى بيلىكتە بولدى. بۇل كەزدە قىتايدى سولتۇستىگى مەن باتىس جاعىنان حۋندار (عۇندار) جەرى قورشاپ جاتقان-دى. ولار بۇل شاقتا وتە قۋاتتى بولاتىن[3]. حۋندار يمپەرياسى – وتە ەجەلگى تۇركى مەملەكەتى ساناتىندا[4] ەدى. ال حۋنن (عۇن)  يمپەرياسى قۇرامىنداعى شاعىن ەلدىڭ ءبىرى ۇيسىندەر بولاتىن. ۇيسىندەر ب.ز.د. ءىى – ءVى عاسىرلاردا جەتىسۋ، ىلە ايماقتارىندا جانە ىستىقكول وڭىرىندە ورنالاسقان. شەكارالارى باتىسىندا شۋ، تالاس وزەندەرىنە، شىعىسىندا تيان-شاننىڭ شىعىس اتىراۋلارىنا، سولتۇستىگىندە بالقاش كولىنە، وڭتۇستىگىندە ىستىقكولگە سوزىلدى.

ءۇيسىن ءسوزى «ۇيىسۋ»، «توپتاسۋ»، «ىنتىماقتاسۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ارعى تەگى قىتاي جازبالارىندا «كۋن ۋي»، «كۋن رونگ» («كۇن بۇراتانالارى»، «كۇن جابايىلارى») دەگەن اتاۋمەن كەزدەسەدى. حريستيان جىل ساناۋىنا دەيىنگى ءىV عاسىردا – «ۋسۋن رونگ» («ءۇيسىن اۋلەتى جابايىلارى»), ءىى عاسىر جازبالارىندا «ۋسۋن»  دەگەن اتاۋمەن ۇشىراسادى. وسى كەزەڭدە  شىعىس تيان-شان ايماعىن مەكەندەپ، ارتىنان باتىسقا قاراي قونىس اۋداردى. ىلە وزەنى بويىنداعى، جەتىسۋ ولكەسىندەگى تايپالاردى وڭتۇستىك-باتىسقا ىعىستىرىپ، تاۋەلسىز ءۇيسىن مەملەكەتىن قۇردى[5].

وسى كەزەڭدى قاراستىرا كەلە، ن. اريستوۆ مىنانداي مالىمەتتەر بەرەدى. قىتايدىڭ ءبىرىنشى يمپەراتورى جانە حان اۋلەتىنىڭ باسىندا تۇرعان گاد-دي ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 198-ءشى جىلى جۇرگىزگەن ءساتسىز سوعىس ارەكەتتەرىنەن سوڭ، عۇن (حۋنن) بيلەۋشىسى شانيۋي مودەگە (مودە)  جىل سايىن الىم تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنگەن. ءوزارا شايقاسىپ، ودان تاۋەلدىلىك جاعدايدا تىكەلەي قاتىسىپ تۇرعاندىقتان،  قىتاي، مىنە، وسى عۇنداردى بىلگەن. بىراق ودان باتىسقا قاراي ورنالاسقان جەرلەر جايىندا ەشتەڭە بىلمەگەن، ال مۇنداي ءجايت وزگەلەرمەن تىكەلەي توتە قاتىناسى جوق بولعاندىقتان ورىن السا كەرەك.

ح.ت.  دەيىنگى 139-شى جىلى قىتاي ۇكىمەتى وزىنە وداقتاس تابۋ نيەتىمەن سول شاقتا عۇندارمەن جاۋلاسىپ تۇرعان يۋەچجي حالقىنا چجان-تسيان باسقارعان ەلشىلىك جىبەردى. الايدا شەكارادان وتكەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي ەلشىلىكتى حۋندار ۇستاپ قالدى. چجان-تسيانگە ون جىلدان سوڭ عانا تۇتقىننان قاشىپ شىعۋدىڭ ورايى كەلدى. ول ونداعان كۇندەر بويى ساپار شەگىپ، فەرعاناعا (داۆان), ودان سىرداريا بويىنداعى كانگيۋي ەلىنە، سودان سوڭ يۋەچجيگە جەتەدى. ول كەزدە بۇل حالىق داحيا ەلىنە (باكترياناعا) يە بولىپ وتىرعان، بۇرىنعى جەرىنەن شالعايدا جۇرگەندىكتەن، حۋنداردان ءوش الۋدى دا، قىتايمەن بايلانىس جاساۋدى دا ويىنا المايتىن.    سوندا ءبىر جىلداي بولعان چجان-تسيان كەرى قايتادى، بىراق جولدا ونى تاعى دا حۋندار ۇستاپ قالادى دا، تەك ءبىر جىلدان سوڭ عانا قاشىپ شىعىپ، اقىرى، ون ءۇش جىلدان كەيىن، قىتايعا ح.ت.  دەيىنگى 126 جىلى ورالادى[6].

بۇل شامادا ءۇيسىن مەملەكەتىندە ەل باسقارۋدىڭ 9 دارەجەلى جۇيەسى قالىپتاسقان-تىن. بيلىككە مۇراگەرلىك ءتارتىپ ورناتىلعان. الەۋمەتتىك قاتىناستار زاڭمەن رەتتەلدى. مەملەكەتتە جاقسى ۇيىمداسقان كۇشتى اسكەر بولدى. اسكەردىڭ جالپى سانى 189 مىڭ ادامعا جەتكەن. ەلدەگى حالىق سانى 630 مىڭ ادام بولعان، ولار بارلىعى 120 مىڭداي شاڭىراقتى قۇراعان. پاتشاسى «گۋنمو» – «كۇنبي» دەپ اتالعان. عۇندارمەن قالىپتى قارىم-قاتىناستا بولعان. سوندىقتان، چجان-تسيان باستاعان ەلشىلىكتىڭ عۇندارعا (حۋندارعا) قارسى قىتايلارمەن بىرىگىپ سوعىسۋ جايىنداعى ۇسىنىسىن قابىلدامادى[7].

قىتاي تاريحشىلارى  چجان-تسياننىڭ سول ساياحاتىن باتىس ولكەنى اشۋدىڭ باسى بولدى دەپ بىلەدى. ونى قىتاي كولۋمبى دەپ اتايدى، ويتكەنى ول باتىس ازيا، ينديا جانە جەرورتا تەڭىزى جانىنداعى ەلدەر جايىندا دۇرىس تا شىن مالىمەتتەردى ءبىرىنشى بولىپ اكەلگەن ەدى.  ونىڭ اڭگىمەلەرى قىتاي سارايىنىڭ باتىس ەلدەرىندەگى تاڭسىق زاتتارعا قۇمارلىعىن وياتتى.

قىتاي اسكەرلەرى حۋنداردان (عۇنداردان) 127 جىلى وردوستى، 121 جىلى گان-سۋدى تارتىپ الدى. 104–101 جىلدارى فەرعاناعا ەكى مارتە جورىق جاسادى. العاشقىسى ءساتسىز بولدى، ال 102 جىلعى ەكىنشىسىندە 60 مىڭ ادامدىق تاڭداۋلى قىتاي اسكەرى سول شاقتاعى شىعىس تۇركىستاندى قۇراعان ۇساق يەلىكتەردى باعىندىرىپ الدى.

چجان-تسياننىڭ بايانداماسى بويىنشا – فەرعانانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ۋسۋن ء(ۇيسىن) كوشپەندىلەر يەلىگى بار-دى. ولار ب.ز.د. 200-ءشى جىلدارى يۋەچجي حالقىمەن كورشى بولىپ، باتىس موڭعوليانىڭ ءبىر بولىگىن الىپ جاتاتىن[8]. ولارعا چجان-تسيان ەلشىلىگى كەلىپ كەتكەننەن كەيىن، عۇندار قىرىن قارايدى، قىسىم كورسەتۋىن كۇشەيتەدى. عۇنداردان قايمىققان ۇيسىندەر ب.ز.ب. 108 ج. حان پاتشالىعىنا 1000 جىلقى قالىڭ مال بەرىپ، سي-گيۋان (شيجۋن) حانشانى الادى دا، قىتايلارمەن رەسمي ساياسي-ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتادى. سول تۇستا عۇندار دا ۇيسىندەرمەن قۇدا بولادى. كۇنبيگە قىز بەرەدى. سونىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك، قىتايلار عۇندارعا قارسى ب.ز.ب. 71 جىلى 150 مىڭدىق قولمەن جورىققا شىققاندا، ۇيسىندەر عۇندارعا 50 مىڭ جاۋىنگەرى بار ءوز اسكەرىمەن جاقتاسادى. بىراق بۇل شايقاستار عۇن يمپەرياسىنىڭ دا، ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ دە السىرەۋىنە اكەپ سوعادى[9].

«...شانيۋي مودەنىڭ تۇسىندا، 177 جىلى، حۋندار باتىسقا ۇلكەن جورىق جاساعاندا، يۋەچجيدى جەڭدى، ... ءبارىن باعىندىرىپ،  لەۋلان، ۋسۋن، حۋسە جانە وڭىردەگى وزگە 26 يەلىكتى بەكىتتى»[10].  الايدا،  ەل ىشىندە قىتاي حانشاسى مەن عۇن قىزىنان تۋعان ۇلدار اراسىندا تاققا تالاسقان قيان-كەسكى كۇرەس بوي كورسەتتى[11].

حريستياندار جىلساناعىنا جارتى عاسىرداي قالعاندا حۋنداردى ىشكى الاۋىزدىقتار ىرىتە باستادى. 57-ءشى جىلى ولاردا ءوزارا جاۋلاسقان بەس شانيۋي بولدى. 53-ءشى جىلى باسقالارىن چجيچجي-شانيۋي جەڭدى. 49-شى جىلى ول ۋسۋندەرگە ەلشى جىبەرىپ، وداق قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس ايتتى. ءچجيچجيدىڭ قىتايمەن جاۋلىق قاتىناستا ەكەنىن بىلەتىن ۇيسىندەردىڭ كىشى گۋنميى (كۇنبيى) ۋتسزيۋتۋ، قىتاي سارايىنا جاعىنۋ ماقساتىندا، ەلشىنى ءولتىردى دە، عۇندارعا قارسى 8 مىڭ ادامدىق اتتى اسكەر جىبەردى.

الايدا چجيچجي بۇل اسكەردى تاس-تالقانىن شىعارىپ جەڭدى. ودان سولتۇستىگىندەگى ۋگە، گيان-گۋن جانە دينليندەردى بىرتىندەپ باعىندىردى. ارا-اراسىندا ۋسۋنگە اسكەر جىبەرىپ، ۇدايى جەڭىسكە جەتىپ وتىردى.

44-ءشى جىل شاماسىندا ۋسۋندەرمەن سوعىس جاعدايىندا تۇرعان جانە ولاردان جەڭىلىپ جۇرگەن كانگيۋي قوجايىنى ءچجيچجيدى وزىنە كومەككە شاقىردى. وداقتاستار ۋسۋندەرگە قارسى بىرنەشە رەت شايقاستى. ۋسۋن ءامىرشىسى بوداندارىمەن شىعىسقا قاراي كەتتى. 36-شى جىلى ءچجيچجيدى شىعىس تۇركىستانداعى قىتاي بيلەۋشىلەرى جەڭدى.

ح.ت. كەيىن 3-ءشى جىلى باتىس ولكەنىڭ اعا حاندەر اۋلەتى ۋاقىتىنداعى تاريحىن قۇراستىرۋشى ۋسۋن جايىنداعى ماقالاسىن: «ۋسۋن يەلىگى ەكى بولىككە – ۇلكەن جانە كىشى گۋنمي قوجالىعىنا بولىنگەن كەزدەن باستاپ، قىتاي سارايى كوپ الاڭداۋشىلىققا ۇشىرادى، ءبىر-دە-ءبىر جىل تىنىش وتپەدى»[12].

بۇل كەزەڭ جايىندا «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا مىنانداي دەرەك بەرىلگەن: «...حان پاتشالىعى ... ب.ز.ب. 52 ج. ءوز جيەندەرىن ۇلى كۇنبي دەپ جاريالاپ، وعان 60 مىڭ ءتۇتىندى ءبولىپ بەردى. ال عۇندار ءوز جيەندەرىن كىشى كۇنبي دەپ جاريالاپ، وعان 40 مىڭ ءتۇتىندى باسقارتتى». وسى تالاس-تارتىستىڭ سالدارىنان  ءۇيسىن مەملەكەتى مەيلىنشە السىرەي تۇسكەن دە، ورتالىق ازياداعى ساياسي ىقپالىن جوعالتا باستاعان[13].

جاڭا زاماننىڭ 1-ءشى جىلىندا قىتايمەن عۇندار كەلىسىمشارت جاسادى. وندا وزدەرىنە باعىنۋ ءۇشىن قاشىپ كەلگەن ۇيسىندەردى قابىلداماۋعا مىندەتتەنگەندىك جايىندا باپ بار ەدى. قىتاي مەن ۇيسىندەر اراسىندا عاسىردان استام جالعاسىپ كەلە جاتقان قارىم-قاتىناس وسىلاي، حريستيان ەراسىنىڭ باسىنان توقتايدى. ح.ت.-نىڭ 9-شى جىلى حان اۋلەتىن تاقتان ايىرىپ، ۆان مان يمپەراتور بولدى. كەلەسى جىلى شىعىس تۇركىستانداعى اسكەري قونىس حۋندارعا بەرىلدى، قىتايدىڭ ۇيسىندەرمەن جانە باتىسپەن بايلانىسى ءۇزىلدى. 25–265-ءشى جىلدارى بيلەگەن حەۋ-حان اۋلەتى العاشقى كەزدەرى تەك ىشكى ىستەرمەن شۇعىلداندى دا، تەك 73-ءشى جىلى باتىس ولكەدەگى بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى قولعا الدى.

V عاسىردا ۋسۋندەر (ۇيسىندەر) جۋالى تاۋدا – باتىس ولكەدە، ياعني شىعىس تۇركىستاندا ورنىققان: «...ۋسۋن يەلەنۋشىسى V عاسىردا نارىندا، تالاستىڭ جوعارعى اعىستارىندا جانە شاتقالدا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى». كوپتەگەن دەرەككوزدەردى جانە زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىن قاراستىرىپ، ن. اريستوۆ ۋسۋندەردىڭ (ۇيسىندەردىڭ) تەرريتورياسى مەن شەكارالارىنا بايلانىستى: «...دەگيننىڭ ويى بويىنشا، ۇيسىندەردىڭ جەرى «ىلە وزەنىنىڭ ماڭىندا، ەرتىستەن سايرام قالاسىنا دەيىن»  سوزىلىپ جاتتى، «ريحتحوفەن بويىنشا – ۇيسىندەر بالقاشتى، ىلە مەن ىستىقكولدى الىپ جاتقان»، – دەي كەلە، «ۇيسىندەر اۋماعىنا ىلە وزەنى مەن ونىڭ سالالارىنىڭ باسسەيندەرى، جۇلدىزدار، نارىن باسسەينى، شاتقال، ىستىقكول مەن شۋ جانە تالاس وزەندەرىنىڭ باسسەيندەرى، ءبىر سوزبەن، ۇيسىندەر جەرى كۇللى باتىس تيان-شاندى ىلە باسسەينىن قوسا الىپ جاتتى»، – دەپ قورىتتى[14].

ءبارتولدتىڭ ايتۋىنشا دا ۋسۋندەر حۋنداردان جەڭىلگەن حالىق قاتارىندا. حۋنن (عۇن) پاتشاسى وزىمەن شايقاستا قازا تاپقان ۋسۋن ء(ۇيسىن) پاتشاسىنىڭ ۇلىن ءوز تاربيەسىنە الادى دا، كەيىن، بالا-جىگىت جورىقتاردا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن سوڭ، وعان ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ حالقىن – ۋسۋندەردى قايتارادى. سوسىن ۋسۋندەر وزدەرىنىڭ بۇرىنعى قوڭسىلارى، كەزىندە حۋندار تاس-تالقان ەتكەن يۋەچجيلىكتەردى قۋعىنداۋعا قاتىسادى.

يۋەچجيلەر وزدەرىنىڭ باتىسقا قاراي جىلجۋى كەزىندە جەتىسۋدان سە حالقىن ىعىستىرىپ شىعارعان ەدى، ەندى ولاردى ۋسۋندەر ىعىستىردى. وسىندا ۋسۋن پاتشاسى گۋنمو لەتسزياومي، قۋاتى ارتقانى سونداي، حۋندارعا مۇلدەم باعىنباۋعا اينالادى.

ۋسۋن ەلىنەن وڭتۇستىككە قاراي شىعىس تۇركىستاننىڭ وتىرىقشى يەلىكتەرى، وڭتۇستىك-باتىسىندا – فەرعانا، باتىسىندا – كوشپەندى كانگيۋي (قاڭلى دەپ اتالاتىن تۇركى حالقى بولۋى ىقتيمال) حالقىنىڭ يەلىكتەرى جاتتى. ۋسۋندەر (ۇيسىندەر) فەرعانادان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي، ال قاڭلىلار –  سولتۇستىك-باتىسقا قاراي ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، يەلىكتەرى ارالارىنداعى شەكارا شامامەن جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى اراسىنداعى شەكاراعا سايكەس كەلدى.  ۇيسىندەردىڭ كوشى-قونى نەگىزىنەن، قىتاي جازبالارىنا قاراعاندا، جەتىسۋدىڭ جازىق بولىگىن الىپ جاتتى. تاۋلارىن قىلقان جاپىراقتى اعاش توعايى جاپقان، تابيعاتى جاڭبىرلى، سۋىق. حالىق سانىن ايتقاندا – 120 مىڭ وتباسى نەمەس 630 مىڭ جان بار دەلىنگەن. ۋسۋندەر 188800 ادامنان تۇراتىن اسكەر شىعارا الاتىن بولعان. استاناسى، دۇرىسىندا، ۋسۋندەردىڭ باستى ورداسى چيگۋ – ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعاسىندا بولعان ءتارىزدى.

ءىV عاسىردىڭ باسىندا «ەجەلگى ۋسۋن جەرلەرىن» سيانبيلەر باعىندىردى. ءىV عاسىردىڭ اياعىنان ءVى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ورتا ازيادا جۋجاندار بيلىك ەتتى. سولاردىڭ جيىلەتكەن شاپقىنشىلىقتارى ۋسۋندەردى جەتىسۋدىڭ جازىق بولىگىنەن ءبىرجولاتا تيان-شان تاۋلارىنا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتتى. V عاسىردا ۋسۋن بيلەۋشىسى سولتۇستىك قىتايعا ەلشىلىك جىبەردى، ۇزاماي قىتاي ەلشىلىگى ۋسۋندەرگە كەلدى. سودان جىل سايىن ۋسۋندەر قىتايعا تارتۋ-تارالعى ارتىنعان ەلشىلىكتەر جىبەرىپ تۇردى. سول شاقتان كەيىن ۋسۋندەر دەربەس حالىق رەتىندە تاريحتا كەزدەسپەيدى[15].

وقىرمان اڭعارعان بولار، ءبىز عىلىمي ادەبيەتتە ۋسۋن دەپ تاڭبالانعان وسى ەجەلگى حالىقتىڭ اتاۋىن ءالسىن-ءالسىن جاقشا ىشىندە ءۇيسىن دەپ بەلگىلەپ وتىردىق. ويتكەنى ونىڭ كەيىن، قيلى تاريحي الاساپىراننان سوڭ قۋاتى السىرەپ، قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى قۇرامىنا ءۇيسىن دەگەن اتاۋمەن كىرگەنىن بىلەمىز. دۇرىسىندا، سول الىس زاماندا دا ول ءوزىن سولاي – ءۇيسىن دەپ اتاسا كەرەك. ۋسۋن – شەت جۇرتتاردىڭ كونە جازبالارىندا سولاردىڭ وزدەرىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى ىڭعايىنا باعىندىرىلىپ، ءوستىپ ايتىپ-جازۋىمەن ساقتالعان اتاۋ.

الايدا، ءىرى زەرتتەۋشى ن. اريستوۆ ءوزىنىڭ «ۋسۋندەر مەن قىرعىزدار نەمەسە قارا-قىرعىزدار» اتتى ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «...ۋسۋندەر  قازىرگى باتىس تيان-شاندى مەكەندەيتىن قارا-كيرگيزدەردىڭ (قىرعىزداردىڭ – ب.ق.) تۇپكى اتا-بابالارى. ولار العاشقىدا ەنيسەيدە تۇرعان قىرعىز حالقىنىڭ ءبىر بولىگىن قۇراعان»[16], – دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. سونداي-اق، «ۇلكەن وردانىڭ كيرگيز-قازاقتارى (قازاقتار – ب.ق.) مەن قاراكيرگيزداردىڭ (قىرعىزدار – ب.ق.) ...ەتنوستىق قۇرامىن انىقتاۋ تاجىريبەسى» اتتى باعالى ەڭبەگىندە دە: «...قارا-كيرگيز (قىرعىز – ب.ق.) حالقى ورتا موڭعولياعا كەتكەن جانە سونداعى شىققان تەگى قىرعىزدان ەرەكشە تۇركى رۋلارىنىڭ ءبىر بولىگىمەن قوسىلا كەلە، ح.ت. الدىنداعى ءىى عاسىردا باتىس تيان-شاندا  جانە وعان سولتۇستىك جاعىنان جالعاسقان دالاعا قونىستانعان ۋسۋن وداعىن جاساعان ەنيسەي قىرعىزدارىنىڭ ءبىر بولىگىنەن قۇراعان»[17], – دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.

عالىم بۇل ويىن دالەلدەۋ ءۇشىن ەداۋىر ەڭبەكتەنگەنىمەن، ونىسى ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزگە قونبايدى. بۇل، اشەيىن،  تىم جوباعا كەلمەيتىن بولجال، قيسىنسىز جورامال عانا. ايگىلى عالىم ۆ. بارتولد تا ونى «گيپوتەزالىق» پىكىرگە بالايدى، سونىمەن بىرگە ول ەجەلگى ۋسۋن مەن بەرتىنگى قازاقى ءۇيسىن اتاۋىن سايكەستەندىرۋدى دە داۋلى ماسەلە دەپ بىلگەن. دەگەنمەن، «ۋسۋندەر» اتتى ماقالاسىندا ۋسۋندەردىڭ اتى ءV–Vى عاسىرلاردان كەيىن جەكە حالىق رەتىندە تاريحي دەرەككوزدەردە ۇشىراسپايتىنىن ايتا وتىرىپ،  «...بۇل ەسىم (ۇيسىندەر) تەك ۇلكەن كيرگيز-كازاك (قازاق – ب.ق.) ورداسىنىڭ اتالىمىندا عانا ساقتالىپ قالعان»[18] ەكەنىن جازىپ كەتكەن.

شىنىندا، ءىىى – V عاسىرلاردا ۇيسىندەر مەن قىتايلاردىڭ قارىم قاتىناستارى ەلشىلىكتەر الماسۋمەن عانا شەكتەلگەن. ال V عاسىردا جۋجاندار مەن اۆارلاردىڭ ورتا ازيا ەلدەرىنە شاپقىنشىلىق جاساۋى ءۇيسىن مەملەكەتىن ىدىراتۋعا اپارىپ سوقتى. ۇيسىندەر سودان كەيىن دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە كورىنگەن جوق. تۇبەگەيلى ىدىراپ، ءVى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جاڭادان قۇرىلعان تۇرىك قاعاندىعىنا باعىندى[19]. ءبىز شاپىراشتى رۋىنىڭ ارعى تاريحى جايىن اڭگىمە ەتكەندە، ونىڭ وسى ءۇيسىن بىرلەستىگىنە كىرەتىندىگىن ەستە ۇستاي تۇرىپ، سول شاقتاعى دەرەككوزدەردە  ءوز اتىمەن ۇشىراسپاعانمەن، الىس زامانداعى جوعارىدا ايتىلعان ءۇيسىن مەملەكەتى مەن ودان كەيىنگى تۇركى قۇرىلىمدارىمەن تاعدىرى ءبىر بولعان دەپ بىلەمىز.

شىعىس، قازاق جانە باتىس دالالارىن تۇتاستىرعان وسى ۇلى دالادا دۋلى ەستەمەس حان بيلىك تىزگىنىن الىپ، 556–576 جىلدارى ۇلى تۇرك قاعاناتى قايتا قانات جايدى. ەستەمەس حان قايتىس بولعان سوڭ قاعاناتتىڭ قازىرگى قازاق دالاسى اۋماعىنداعى بولىگى، ل.ن. گۋميلەۆ بويىنشا، ونىڭ ۇلكەن ۇلى قاراشا حاننىڭ قاراماعىنا وتكەن. ال قازاق تاريحىنداعى ءومىر جولى اڭىزدارعا ورانعان، ەسىمى عاسىردان عاسىرعا تاريح تولقىندارىن قاق جارىپ ءوتىپ كەلە جاتقان مىزعىماس تۇلعالاردىڭ ءبىرى – قاراشاۇلى بايدىبەك بي. تاريحىمىزدا XIII عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭىنە دەيىن «بي» اتاۋى وسى بۇرىنعى ەلباسى – «ۇلى بيلەۋشى، پاتشا، حان» دارەجەسىن الىپ كەلگەن دە، قازاق دالاسىنا شىڭعىس حان بيلىگى جۇرە باستاعاننان بەرى قاراي «حالقىنىڭ قامقورى، قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلەتتى تورەشى» دەگەن كەيىنگى ماعىناعا اۋىسا باستايدى[20]. ءبىز ەندى بۇل ايگىلى تۇلعاعا الداعى تاراۋلاردا ارنايى اڭگىمە جەلىسىن ارنايتىن بولامىز.

5.

حالقىمىزدىڭ شىعۋ تەگىن، تارالۋىن باياندايتىن تاريح عىلىمىنىڭ ءبىر تارماعى قازاق شەجىرەسى ەكەنى انىق. شەجىرە دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى ارابتىڭ بۇتاق، تارماق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن شادجارات دەگەن سوزىنەن شىققان. مادەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىندە رۋلار مەن تايپالاردىڭ ءوسىپ-ءوربۋىن تىزبەلەپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزگەن قالىپتاسقان رەسمي شەجىرە بار. رەسەي، گەرمانيا، انگليا، فرانتسيا جانە كوپتەگەن شىعىس ەلدەرى ءوز حالىقتارىنىڭ شەجىرەلەرىن كوپ تومدىق جيناق رەتىندە شىعارىپ قويعان. وزبەك، باشقۇرت، تۇرىكمەن، قىرعىز جانە ءسىبىر حالىقتارىندا دا شەجىرەلەر بار. ال قازاق شەجىرەسى وسكەن ەلدەردىڭ شەجىرەسى سياقتى ەڭ تولىق جيناقتاردىڭ بىرىنەن سانالادى.  قازاق  شەجىرەسىنىڭ قاينار كوزى – الىس زامانداردا قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا رەتىندە بەرىلىپ وتىرعان جيناقتار. شەجىرە اتادان بالاعا اۋىزشا، جازباشا تۇردە بەلگىلى-ءبىر تاريحي شىعارما ىسپەتتەندىرىلىپ جەتكىزىلگەن[21].

قازىرگى تاڭدا تاريحشىلار پايدالانىپ جۇرگەن شەجىرەنى ت. وماربەكوۆ  قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى كەزە­ڭىندە، دالىرەك ايتقاندا، ءحVى عا­سىردا قوسىمشا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ ناقتىلانعان جانە جاڭ­عىرتىلعان نۇسقا دەگەن  وي­دا. جازبا تۇرگە كوپ زامان بۇرىن تۇسىرىلگەن شەجىرەلەردىڭ بىرقاتارى  قازاق ويشىلدارىنا جاقسى تانىس، ولاردىڭ قاتارىندا راشيد-اد-ءديننىڭ تۇرىك-موڭعول شەجىرەسى، جامال قارشيدىڭ وعىز-قىپشاق، قاراحان شەجىرەسى، ۇلىقبەكتىڭ «سۇلتاندار شەجىرەسى»، موللا مىرزا راحىم تاشكەنديدىڭ «سۇلتاندار شەجىرەسى»، ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى»، «شەجىرە جازباسى»، بەيبارس پەن يبن حالدۋننىڭ «قىپشاق شەجىرەسى»، «وعىز-قاراحان شەجىرەسى» جانە ت.ب. شەجىرەلىك جازبالار بار. سولارمەن بىرگە قازاق ويشىلدارى توپتاعان شەجىرەلەر اسا قىمبات، ولار: مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ، قىدىرعالي قوسىنۇلى ءجالايىريدىڭ شەجىرەلەرى، «كوشەن-قاراۋىل شەجىرەسى»، «جاڭگىرحان شەجىرەسى»، شوقان ءۋاليحانوۆ جازىپ العان «ۇلى ءجۇز شەجىرەسى»، ابدۋللا نيازوۆتىڭ «ءۇش ءجۇزدىڭ شەجىرەسى»، احمەت ءجانتوريننىڭ شەجىرەسى، گريگوري پوتانين جازىپ العان مۇسا شورمانۇلىنىڭ شەجىرەسى، وتەۋ بوجەيۇلىنىڭ «قازاق جۇرتىنىڭ شەجىرەسى»، قورعانبەك ءبىرىمجانۇلىنىڭ باستاۋىمەن جيناقتالعان «ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇزدىڭ شەجىرەسى» ءمالىم. شەجىرەلەردى توپتاپ جيىستىرىپ وتىرۋ ورتا عاسىرلارداعى اتاقتى ادامدار اراسىندا داستۇرگە اينالعان بولاتىن. ەسكى شەجىرەلەر ەسىم، تاۋكە، سامەكە، ابىلمامبەت حانداردىڭ ۇرپاقتارىندا ساقتالىپ كەلگەنىن شوقان ءۋاليحانوۆ ايتقان بولاتىن. سونداي شەجىرەلەر ابىلقايىر حان مەن ونىڭ بالالارى نۇرالى، ايشۋاق حانداردا، ۇرپاقتارى جاڭگىر حان،  داۋلەتكەرەيدە، ابىلاي حاندا، ونىڭ بالالارى ءۋاليحاندا، سۇيىق تورەدە بولعان[22].

كەزىندە ابىلاي حاننىڭ شەجىرەسى ونىڭ ۇرپاقتارى ارقىلى كاپيتان اندرەەۆكە، ن. گرودەكوۆكە ءتيدى. تولىق ءتۇرى شوقاندا بولدى. ابىلقايىر حاننىڭ شەجىرەسى تولىعىمەن مامەت تەۆكەلەۆتىڭ، پ.ن. رىچكوۆتىڭ قولىنا ءتۇستى. سونداي شەجىرەلەردى ا.ي. لەۆشين، گ.س. سابلۋكوۆ، ن. اريستوۆ، ا. ياگمين، ب.س. برونەۆسكي، ف.گ. ستاركين، ا.س. اندرە، ك.ب. كراسوۆسكي، ل. مەيەر، ۆ.ۆ. گريگورەۆ، ن.ن. ۆەسەلوۆسكي جانە ت.ب. جينادى. قول استىنداعى بۇراتانالار ومىرىندەگى مۇنداي تاريحي شەجىرەلەرگە پاتشا ۇكىمەتى ساياسي ءمان بەرىپ، جەرگىلىكتى جەرلەردەن ارنايى جيناتىپ وتىرعان. ءحىح عاسىردا اسىرەسە م. لادىجەنسكي، ش. ءۋاليحانوۆ، گ.ن. پوتانين، ءا. ديۆاەۆ، ن.ي. گرودەكوۆ، ي. شانگين سىندى عالىمدار شەجىرەلەردى كوپ جينادى[23].

شەجىرەنى توپتاۋدا دەرەگى مول ەڭبەكتەر («قازاق شەجىرەسى») شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، حاليدي قۇربانعالي، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى قالامدارىنان شىقتى. نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ «قازاق پەن تۇرىكمەن شەجىرەسى»، سىر بويىندا مۇستافا شوقايدىڭ اتاسى تورعاي بي جيناعان «ءۇش ءجۇزدىڭ شەجىرەسى» (ن.ي. گرودەكوۆ جازبالارىندا), ديقانباي باتىردىڭ «ۇلى ءجۇزدىڭ شەجىرەسى» (ن.ا. اريستوۆ جازبالارىندا) دە قۇندى جادىگەرلىكتەر بولىپ تابىلادى. قازاق شەجىرەلەرىندە تايپا، رۋ، اتالاردىڭ تارالۋىمەن قاتار، ولارعا بايلانىستى تاريحي وقيعالار، ەل-جۇرتتىڭ قونىس اۋدارۋلارى، ءوزارا قارىم-قاتىناستارى، ءار ورتادان ۇزدىك شىققان شەشەندەر، باتىرلار جايىنداعى اۋىزدان اۋىزعا تاراپ كەلە جاتقان اڭگىمەلەر مەن اڭىزدار قوسا جازىلادى. بىراق، قازاق شەجىرەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن تولىق جيناقتالىپ، ءبىر ىزگە تۇسكەن جوق[24]. دەگەنمەن تاۋەلسىزدىك جىلدارى جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ شەجىرەلەرى جەر-جەردە جيناقتالىپ، شىعارىلىپ كەلەدى[25]. شەجىرەمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ قيىندىعى – وندا بىرنەشە ءداۋىردىڭ تاريحى ءبىر-بىرىمەن استاسا ارالاسىپ جاتاتىنىندا[26]. دەگەنمەن، شەجىرە مالىمەتتەرى وزىندىك ءداس­تۇر­لى ەرەكشەلىكتەرى بار ءتول تاريحى­مىز­دىڭ ۇمى­تىل­عان نەمەسە بۇرمالانعان كەيبىر تۇستا­رىن قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كو­مەگىن تيگىزەدى.

6.

شاپىراشتى قايدان شىقتى؟ بۇل ساۋال وي مەن سانا تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكەن جاڭا زامانداعى بۇگىنگى شەجىرەشىلەردىڭ دە قاتتى ويلانعان ماسەلەسى بولدى. شاپىراشتى رۋىن دا، وزگە رۋ-تايپالار سەكىلدى، قازاقتان ءبولىپ الۋعا بولمايدى.  وسى رۋدىڭ بۇگىنگى شەجىرەشىلەرى قاناعاتتانا اتاپ وتكەندەي،  «ۇرپاعىمدى وسىرەمىن، ءۇرىم-بۇتاعىمدى جەتكىزەمىن» دەپ ات قۇلاعىندا ويناپ، شىر اينالا ەلىن قورعاعان اسىل تەكتى اتالاردى ۇمىتۋ – ءتۇپ اتا-انالارىن ۇمىتقانعا تەڭ. ال ءتۇپ اتالاردى «ۇمىتقانىمىز – ەجەلدەن بىردەن-بىرگە، ساتىلاپ جالعاسىپ كەلە جاتقان سانانىڭ سارا، التىن دىڭگەگىن جويىپ جىبەرۋ بولىپ شىعادى. ال، شەجىرە – ءبىزدى سوناۋ تۇپكى تاريحىمىزبەن ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتى توقتاۋسىز باۋلىپ تۇرعان قۋاتتى داريا، التىن كوپىر»[27].

قازاق شەجىرەشىلەرى حالىقتاردىڭ، ءوز اتالارىنىڭ وتكەندەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىن اۋىزشا تاراتىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان. قازاق حالقى قىرىقتان استام رۋ-تايپالىق بىرلەستىكتەن قۇرالعان دەسەك، ولاردىڭ ىشىندە 200-دەن استام رۋ بار. سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز شەجىرەشىسى بولعان. ولار ءجۇزدىڭ، تايپالار مەن رۋلاردىڭ، اتا-بابالاردىڭ تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن[28].

ارابتار شەجىرەنى اتا ساناۋمەن تىكەلەي بايلانىستىرسا، تۇركىلەر كونەنى ساقتاۋ – تاريحتى ايتۋمەن، تاريحپەن ءبىر دەپ تۇسىندىرەدى. قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە دە  شەجىرە ەلەۋلى ورىن الادى. ول كوشپەندىلىك ءومىر  سالتى كەزىندە تۋعان، ءوز كەزىندە اتا-باباسىن، ءۇرىم-بۇتاعىن تۇگەندەۋ جولىمەن ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا قىزمەت ەتكەن قاجەتتىلىك بولاتىن. «دەمەك، شەجىرە ءبىزدىڭ اتالارىمىز ءۇشىن تاريح قىزمەتىن اتقارعان»[29]. سوندىقتان دا شەجىرەدەن حالقىمىزدىڭ ەتنوستىق قۇرىلىمىن، وزىندىك تاريحىمىزدىڭ ءجون-جوباسىن، بەلەستەرىن انىقتاۋعا بولادى.

دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىندە وتكەن تاريحىنان – ءوز شەجىرەسىنەن ۇدايى ءنار الىپ وتىرۋ ءداستۇرى بار. ماتەريالدىق، مادەني جانە رۋحاني مۇرالارى بيىككە كوتەرىلىپ، قۋاتتى دامىعان گەرمانيا، انگليا، جاپونيا، قىتاي، ءۇندىستان، اراب ەلدەرى ت.ب. وزدەرىنىڭ ەجەلگى تاريحىنان دەرەك بەرەتىن  شەجىرەلىك جازبالارىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتپاي زەرتتەپ وتىرادى.  تالاي عاسىر كوشپەندىلىك سالتپەن ءومىر سۇرگەن تۇركى تايپالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ دا ءوز تاريحىن ۇمىتپاۋىنا اۋىزشا جانە جازباشا شەجىرەسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىپ وتىرۋى سەبەپ بولعان. شىڭعىس حان جىلناماشىلارى قالدىرعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، «التىن شەجىرە»، راشيد-اد-ءديننىڭ «شەجىرە جيناعى»، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «راشيد تاريحى»، ابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسى»، جالايىر قادىرعالي بي قوسىمۇلىنىڭ «شەجىرەلەر جيناعى»، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى»، «بۇل قازاق قاي كەزدە «ءۇش ءجۇز» اتالعان» ەڭبەگى، مۇحامەدجان تىنىشبايۇلىنىڭ «قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدارى»، وزگە دە شەجىرەلەر ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەي تۇسەدى.

وزدەرىنىڭ قوعامدىق-تاريحي، ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى، كوشپەندى حالىقتاردىڭ تاريحي شەجىرەلەرىندە، ارينە، وزىندىك ەرەكشە سيپاتتارى بولادى. كونە تۇركى شەجىرەشىسى ماحمۇد قاشقاري تۇركى حالىقتارىن، نەگىزىنەن، جيىرما تايپادان تۇرادى دەپ جازعان. ءاربىر تايپانىڭ ءبىرتالاي ۇساق رۋلارى بار ەكەنىن ايتىپ، ولاردىڭ جايلاپ جاتقان شەگىن: «رۇم ولكەسىنەن ماشىنعا دەيىنگى ورنالاسقان تۇركى ەلدەرىنىڭ ۇزىندىعى سەگىز مىڭ پەرسەح»  دەپ كورسەتكەن. ءار پەرسەحتىڭ 6,24 شاقىرىمعا تەڭ كەلەتىنىن ەسكەرسەك، تۇركى ەلىنىڭ ەكى شەتى شامامەن ەلۋ مىڭ شاقىرىمداي بولعان ءتارىزدى. م. قاشقاري «ولاردىڭ مەكەن جايلارىن انىقتاپ بەرۋ ءۇشىن جەر ءجۇزىنىڭ بەدەرلى كارتاسىندا ناقتى كورسەتتىم» دەيدى، ول ءوز عاسىرىنداعى كۇللى تۇركى تايپالارىن تاراتا بايانداپ، كورنەكى تۇردە بەرىپ كەتكەن[30].

ال مۇحاممەد حايدار دۋلاتي موعولستان مەن قاشقاريانى مەكەندەگەن شاعاتاي تۇقىمىنان تاراعان حانداردىڭ ساياسي تاريحىمەن قاتار دۋلات تايپاسى جانە ونىڭ شىعىس تۇركىستاندا بيلىك قۇرۋى، سونداي-اق موعولدار تۋرالى جازادى. مۇندا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ موعولستانعا قونىس اۋدارعانى جايىندا جانە سول قوس سۇلتانمەن بولەك وتاۋ شىعىپ جاتقان جۇرتقا قازاق اتاۋىن وزگە جۇرت بەرگەندىگى ايتىلادى[31]. ماحمۋد ابدوللاح بەن ءۋاليدىڭ «زۋبدات ال-اسرار» دەگەن ەڭبەگى دە قازاق ەلىنىڭ تاريحىن تولىقتىرا تۇسەتىن دەرەككوز بولىپ تابىلادى. وندا قازاقتاردىڭ ورتا عاسىرلارداعى كورشى ەلدەرمەن  ساياسي قارىم-قاتىناسىنىڭ كوپتەگەن وقيعالارى ايتىلعان.

اكادەميك الكەي مارعۇلان: «...قازاق حالقىنىڭ ەسكى قاريا سوزدەرى – شەجىرەنى بىلگىش ادامدار تاريحي، ءداستۇر-سالتتىق كوپ ماعلۇماتتار قالدىرىپ كەتكەن» دەي كەلىپ:   «عۇندار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار – وتە ەسكى داۋىردەن قازاقستان ساحاراسىن وتان ەتىپ، وندا كوپ جويقىن قالالاردىڭ ءۇيىندىسىن قالدىرعان ەلدەر... ولاردىڭ مادەنيەت ورتالىعى ەتكەن جەرى – جەتىسۋ، ىلە، شۋ، تالاس وزەندەرىنىڭ بويى. بۇل جەردە ولار ۇلى مەملەكەت جاساپ، تالاس قالاسىن وزدەرىنە استانا ەتىپ كوتەردى. ەكىنشى ۇلكەن قالا ىلە وزەنى بويىندا كوركەيگەن ۇيسىندەردىڭ استاناسى – چيگۋ (شيە – قىزىل), ءۇشىنشى ءۇلى قالا ءارى بارىنەن دە ەسكىرەگى شۋ وزەنى جاعاسىندا كوركەيىپ تۇرعان – شۋ...» دەپ جازدى[32].  دەگەنمەن، قازاقتىڭ وزىنە ءتان ءتول تاريحتى ونىڭ شەجىرە سىندى كول-كوسىر مۇراسىنان مول تابۋعا بولادى. ال قازاق ىشىندە نەگىزىنەن اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ جۇرگەن تاريحي وقيعالار جايىنداعى اڭگىمەلەر قاعازعا ءحىح عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ تۇسىرىلە باستاعان-دى.

شاكەرىم جوعارىدا اتالعان شەجىرە كىتابىندا ەل ىشىنەن ەستىگەن-بىلگەنىنەن باسقا، كونە زامانداعى تۇرىك، اراب، پارسى، قىتاي جازبالارى مەن ورىسشا دەرەككوزدەرىن وقىعانىن جازا وتىرىپ، حالىقتىڭ وتكەن تاريحىن باياندايدى. ش. قۇدايبەردىۇلىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» 1911 جىلى ورىنبور قالاسىندا باسىلىپ شىققاندا، ول جايىندا ءاليحان بوكەيحان: «مۇنان بۇرىن قازاق شەجىرەسى قازاق تىلىندە كىتاپ بولىپ باسىلعان جوق. شاكەرىمنىڭ بۇل كىتابى – قازاق شەجىرەسىنىڭ تۇڭعىشى (تۇڭعىش كىتاپ بوپ باسىلعان دەگەن ۇعىمدا – ب.ق.). قازاق شەجىرەسىن بىلمەك بولعان اعا-ءىنى ىزدەگەندى وسى كىتاپتان تاباسىڭ. ەندى مۇنان بىلاي قازاق شەجىرەسىن جازباق بولعان كىسى، شاكەرىم كىتابىن بىلمەي قادام باسپا»، – دەپ جازعان ەدى.

عاسىرلار بويى نەگىزىنەن اۋىزەكى ايتىلۋمەن ساقتالىپ كەلە جاتقان جادىگەرلىكتى ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا زەرتتەۋ كەزىندە، قازاق شەجىرەشىلەرى تەك تىكەلەي جازباشاعا اينالدىرۋ  جۇمىستارىن عانا جاساپ قويا سالعان جوق، ولار ەل اۋزىندا ساقتالعان نە حاتقا تۇسكەن مۇرالاردى وڭدەپ ءبىر ىزگە تۇسىرۋدە بىرنەشە باعىتتى ۇستانعان. ماسەلەن، شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىن جازۋدا باتىستىق زەرتتەۋشىلەرگە باعدار ۇستادى. ال قۇربانعالي حاليدي ءوزىنىڭ «تاۋاريح حامساسىندا» قازاق ەلىنىڭ تاريحى، ادەت-عۇرپى، «قازاق» ەتنونيمىنىڭ شىعۋ تاريحى، رۋلار تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى اڭگىمەلەگەنىندە شىعىستىق ءداستۇردى ۇستاندى.  ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ بولسا شەجىرەلەردى قازاق اۋىز ادەبيەتىنە سۇيەنىپ جازدى. اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ ول جايىندا: «كوپەەۆ شەجىرەسىنىڭ وزگە شەجىرەلەردەن وزگەشەلىگى – ول ءاربىر اتالاردى بايانداعاندا، سول اتالاردىڭ تۇسىندا بولعان وقيعالار تۋرالى ەل اۋزىندا قالعان ەرتەگى-اڭىزداردى قوسا ايتادى»، – دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن[33].

[1] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 91-ب.

[2] ەگەمەن قازاقستان.  – 30 ءساۋىر، 1999 ج.

[3] ن.ا. اريستوۆ. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا-كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. بيشكەك، 2001. – 9-ب.

[4] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. توم V. – موسكۆا، 1968. – 267-ب.

[5] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 93-ب.

[6] ن.ا. اريستوۆ. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا-كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا زاپادنوگو تيان-شاننيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. بيشكەك، 2001. – 9–10-بب.

[7] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 93-ب.

[8] ن.ا. اريستوۆ. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا-كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. بيشكەك، 2001. – 10–11-بب.

[9] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. –93-ب.

[10] ن.ا. اريستوۆ. ۋسۋني ي كىرگىزى... – 11-ب.

[11] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. –93-ب.

[12]ن.ا. اريستوۆ. ۋسۋني ي كىرگىزى... –17–20-بب.

[13] ءۇيسىن مەملەكەتى// قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 93-ب.

[14] ن.ا. اريستوۆ. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا-كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. – بيشكەك، 2001. –17-, 21–23-, 123–124-بب.

[15] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.ءىى، چاست ءى. – موسكۆا، 1963. – 25–27-, 30-بب.

[16] اريستوۆ ن.ا. ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا-كىرگىزى. وچەركي يستوري ي بىتا ناسەلەنيا زاپادنوگو تيان-شانيا ي يسسلەدوۆانيا پو ەگو يستوريچەسكوي گەوگرافي. – بيشكەك، 2001. – 136-ب.

[17] اريستوۆ ن.ا. وپىت ۆىياسنەنيا ەتنيچەسكوگو سوستاۆا كيرگيز-كازاكوۆ بولشوي وردى ي كاراكيرگيزوۆ، نا وسنوۆاني رودوسلوۆنىح سكازاني ي سۆەدەني و سۋششەستۆۋيۋششيح رودوۆىح دەلەنياح ي و رودوۆىح تامگاح، ا تاكجە يستوريچەسكيح داننىح ي ناچينايۋششيحسيا انتروپولوگيچەسكيح يسسلەدوۆاني. – سانكت-پەتەربۋرگ، 1895. – 74–75-بب.

[18] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.ءىى، چاست ءى. – موسكۆا، 1963. – 30-ب.

[19] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 93-ب.

[20] قايداري ءا.، تولەپباەۆ ب.، نۇرپەيىسوۆ ك.، كارل بايپاقوۆ ج.ب. بايدىبەك بابا// بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا.بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 11-ب.

[21] شەجىرە//قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 12-توم. – الماتى، 1978. – 231-ب.

[22] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 12-توم. – الماتى، 1978. – 231–232-بب.

[23] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 12-توم. – الماتى، 1978. – 232-ب.

[24] شەجىرە// قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 12-توم. – الماتى، 1978. – 232-ب.

[25] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-ت. –الماتى، 2007. – 489-ب.

[26] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 5-ت. – الماتى، 2003. – 444-ب.

[27] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 5-ب.

[28] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 12-توم. – الماتى، 1978. – 232-ب.

[29] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 5-توم. – الماتى، 2003. – 443-ب.

[30]بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا.بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 5–6-بب.

[31] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 5-توم. – الماتى، 2003. – 443-ب.

[32] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. – الماتى، 2006. – 6-ب.

[33] قازاق شەجىرەسى// قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 5-توم. – الماتى، 2003. – 443–444-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz