باسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز...

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز 

التىنشى ءبولىم

اتاپ وتكەنىمىزدەي، م.ماعاۋين كەڭەس وكىمەتىن وتە جەك كورەدى. سوندىقتان بولار، كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتكەندەردى دە جاقتىرا قويمايدى. ول ساكەن سەيفۋللين تۋراسىندا بىلاي دەيدى: «راس پا، وتىرىك پە، الدەقالاي قۇلاق شالعان، ساكەن سەيفۋلليندى يتكە تالاتىپ ءولتىرىپتى دەگەن سوزگە وراي جازىپ ەدىم. اياۋشىلىق جوق. ىزا مەن تابا بار. ىزا – تۇسىنىكتى، تابا... كۇنا بولماس، ءبىز دە پەندەمىز. اسىل اعالارىم تۇگەل ايدالدى، اتىلدى. حالقىم تۇگەلگە جۋىق قىرىلدى. سول كەزدە سىباي سەرى بىرەۋ: «سوۆەتستان، ءبىزدىڭ ستان، سوۆستان... تاك-تاك-تاك, ترات-تات-تات...»، – دەپ، ەرەۋىلدەيدى دە جۇرەدى. كىم قالاي جۇرمەدى. بىراق، بۇل كىسى – تابيعاتىندا دارىندى جان ەدى. ۇلتتىق يدەيا اۋەل باستان جۇقپاعان، سوندىقتان دارىنىن ساتتى». («مەن» 96-بەت)

قاتتىراق كەتكەن. «ۇلتتىق يدەيا جۇقپاعان، دارىنىن ساتتى»، – دەيدى. وسى تۇستا اۆتورمەن ازىراق پىكىرتالاسقا بارعىمىز كەلگىمىز وتىر.

ءبىرىنشى ايتپاعىمىز، ساكەننىڭ:

سوۆەتستان، ءبىزدىڭ ستان،

سوۆستان، – دەپ جىرلاعان «ەكسپرەسس» ولەڭى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جازىلدى. ول كەزدە ستاليندىك رەپرەسسيا ماشيناسىنىڭ ىسكە قوسىلماعان، حالىقتىڭ باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن كەزى. ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ العاشقى كەزەڭىنىڭ ىسكە قوسىلعان ۋاقىتى – 1929 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1930 جىلداردىڭ باسى. بۇل كەزدە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ، «الاشورداشىل-ۇلتشىل» دەگەن ايىپپەن احمەت بايتۇرسىن، جۇسىپبەك، ماعجان، مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆتەر تۇتقىندالدى.

ال، ساكەننىڭ «ەكسپرەسسى» جارىق كورگەن ۋاقىتى، 1921-28 جىلدار اراسىنداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ ءبىر جايماشۋاق –  نەپ ءداۋىرى ەدى. (نەپ – نوۆايا ەكونوميچەسكايا پوليتيكا. جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات. جەس.)

بۇل كەزەڭ – ءىرى جەر يەلەرى مەن ۇلكەن زاۆود-فابريكا قوجايىندارى عانا اسا ءىرى بايلار دەگەن اتاۋمەن مۇلىكتەرى تاركىلەنىپ مەملەكەتكە ءوتىپ، جەر – شارۋالارعا، زاۆود-فابريكا –  جۇمىسشىلارعا، بيلىك – كەڭەس (سوۆەت) دەپۋتاتاتتارىنا بەرىلىپ، جەكە شارۋاشىلىعى مەن كاسىبىن دامىتامىن دەگەندەرگە  مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلىپ، ولار وندىرگەن ءونىمدى مەملەكەتتىڭ ءوزى ساتىپ الاتىن، لەنيننىڭ «كووپەراتسيا تۋرالى» ەڭبەگىندەگى ويلارىنىڭ تولىق جۇزەگە اسقان ۋاقىتى. جەس ياعني، جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات تۇسىندا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلىپ، مەملەكەتتەگى جالپى ىشكى ءونىم ء(جىو) 11 پايىزعا دەيىن كوتەرىلگەن ۋاقىتى بولدى. بۇل وتە ۇلكەن كورسەتكىش. مىسالى ءۇشىن: جالپى ىشكى ءونىمى  جوعارى بولىپ ەسەپتەلەتىن قىتايدا 2023  جىلى ءجىو – 5 %  بولسا، اقش-تاعى ءجىو – 2,1 % بولعان.

بار بولمىسىمەن سوتسياليزم يدەيالارىنا سەنگەن ساكەن، نەپ تۇسىنداعى حالىقتىڭ تۇرمىس-جاعدايىنىڭ كوتەرىلگەنىن كوزىمەن كورگەن سوڭ، جاڭا قوعامداعى جاقسى ءومىر باستالدى دەپ تۇسىنگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن.

تۇرمىس پەن ومىردە وزگەرىس بولعان كەزدە، حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى ادەبيەتتە دە وزگەرىس بولۋى – زاڭدىلىق! مۇنىڭ ناقتى مىسالى: حح عاسىردىڭ باسىنداعى ورىس ادەبيەتىندەگى ناتۋراليزم، فۋتۋريزم، رەاليزم، سيمۆوليزم مەن ماعجان قۇرعان «القا» ادەبي اعىمدارى مەن قازىرگى تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى قازاق ادەبيەتى. قازىرگى قازاق جازۋشىلارى: ءومىر وزگەردى – ادەبيەتكە دە وزگەرىس كەرەك دەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. مەنىڭشە، ساكەن دە ءدال سولاي ويلاپ، بۇگىنگى ەسترادالىق مۋزىكا جانرىنداعى «روك»، «رەپ» سەكىلدى قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنا دا وزىنشە جاڭالىق ەنگىزۋدى ويلادى. بارلىق ولەڭدەرىنە ەمەس، كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ بۋىن سانىنا قاراي وتىرىپ، ماعاۋين مىسال كەلتىرگەن «ترات-تات-تات» دەگەن سەكىلدى ۇيقاس بۋىندار ارقىلى وزگەرىس ەنگىزدى.

تاريحقا – تاريح كوزىمەن قاراۋ كەرەك. سول ۋاقىتتاردا ساكەنننىڭ بۇل جاڭالىعى، جازبا ادەبيەتى ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاڭا زامانداعى قازاق ادەبيەتىندە – ۇلكەن جاڭالىق رەتىندە قابىلداندى.

نەپ ۋاقىتى – كەڭەستىك داۋىردەگى قازاقستان تاريحىنىڭ ەڭ جۇلدىزدى، باقىتتى ءداۋىرى ەدى. بۇل كەزەڭدە جەر – شارۋاعا، زاۆود-فابريكا – جۇمىسشىلارعا، بيلىك – كەڭەسكە بەرىلىپ، ۇلتشىل دەپ تانىلعان بۋرجۋازياشىل «الاشوردا پارتياسىنىڭ» مۇشەلەرىنە 1919 جىلدىڭ 6 ساۋىرىندە لەنيننىڭ قول قويعان جارلىعىمەن كەشىرىم جاسالعاندىقتان، پارتيا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان عانا ماسكەۋگە جەر اۋدارىلىپ، احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاقستان حالىق-اعارتۋ كوميسسارى، م.تىنىشپاەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، س.اسفەندياروۆ سەكىلدى الاش زيالىلارى تاريح، ادەبيەت، مەديتسينا عىلىمدارى سالاسىندا جۇمىس جاساپ، جۇسىپبەك «پسيحولوگيا»، ماعجان «پەداگوگيكا» عىلىمي ەڭبەكتەرىن جازىپ، ق.ساتپاەۆ «الگەبرا»، ق.كەمەڭگەرۇلى «حيميا» وقۋلىقتارىن جازعان ۋاقىتى.

بىراق، بۇل «باقىتتى نەپ كەزەڭى» 1921-28 جىلدار اراسىندا عانا بولدى. 1928 جىلى ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن اۋقاتتى ادامدار «باي» اتاۋىمەن جاپپاي كامپەسكەگە ۇشىراپ، زورلىقپەن ۇجىمداسقان كولحوزدار قۇرىلىپ، ستاليندىك رەپرەسسيا ماشيناسى ىسكە قوسىلدى دا، 1937 جىلى سول ماشينا تولىق كۇشىنە ەندى.

ۇلت زيالىلارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇستالىپ، حالىق جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراپ، ءوزىنىڭ دە باسىنا قاۋىپتىڭ قارا بۇلتى ءتونىپ تۇرعاندا «سوۆەتستان، ءبىزدىڭ ستان...» دەپ جىرلايتىنداي ساكەن ادامي سەزىم اتاۋلىدان جۇرداي ماڭگۇرت ەمەس ەدى عوي.

ەگەر، ساكەن م.ماعاۋين تىلىمەن ايتقاندا «دارىنىن ساتقان، ۇلتتىق يدەيا جۇقپاعان ادام» بولسا، ول ءوزى ساباق بەرەتىن قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنداعى (كازپي) قازاق ستۋدەنتتەرى ءۇشىن 1925 جىلى «قازاق ادەبيەتى» دەگەن عىلىمي-مونوگرافيالىق وقۋلىق جازار ما ەدى؟

وسى وقۋلىعىنىڭ العى سوزىندە ساكەن: «قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناعان زەرتتەۋشىلەر رادلوۆتىڭ، ديۆاەۆتىڭ، مەليورانسكيلەردىڭ جاڭىلىستارى (قاتەلىكتەرى ن.م.) تىم كوپ. سوندىقتان، قازاق ادەبيەتى تۋرالى بىردەمە جازۋ، ەسكى ەل ادەبيەتىن ىزدەپ، قۇراستىرىپ، جيناستىرۋ وتە قاجەت ەكەندىگى سوڭعى جىلدارى قاتتى سەزىلەدى»، – دەيدى. (س.سەيفۋللين. شىعارمالار جيناعى. الماتى –1964). سوندىقتان دا بولار، ول ىشىندەگى ەسكى ادەبي نۇسقالاردى جيناستىرۋ ماقساتىندا، ەل ىشىندەگى بەلگىلى ادامدارعا «ساۋىن» ايتا وتىرىپ، ءتۇرلى عىلىمي ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىردى. سونىڭ ناتيجەسى – «ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى» حرەستوماتياسىن 1931 جىلى قۇراستىرىپ، سول جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسپادان شىعاردى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق: ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» – 1926 جىلى باسپادان شىقسا، ساكەننىڭ «قازاق ادەبيەتى» زەرتتەۋ ەڭبەگى 1925 جىلى، بايتۇرسىنۇىلىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىنان» ءبىر جىل بۇرىن جارىق كوردى. مەنىڭشە، ەكى اۆتوردىڭ دا ۇستانعان ماقساتى بىرەۋ بولدى. ول – ءوز ۇلتى قازاق حالقىن ەرتەرەك وركەنيەتتى ۇلتتار قاتارىنان كورۋ ەدى.

ساكەن ءوزىنىڭ «قازاق ادەبيەتى» ەڭبەگىندە «نوعايلى داۋىرىندەگى ادەبيەت نۇسقالارىنا» توقتالا وتىرىپ، اسان قايعىنى – اسان اتىمەن اتاپ، قازتۋعان، شالگەز جىراۋلار اتىن اتاي وتىرىپ، مۇرات سەكىلدى اقىنداردىڭ شىعارمالارىن ءسوز ەتە كەلە، حالىق اۋىز ادەبيەتىن قازاق تاريحىمەن ساباقتاستىرا سارالاعان. ءبىز ءسوز باسىندا، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا قازتۋعان، شالكەز (كەيبىر دەرەكتەردە شالكيىز) جىراۋلار شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ، بەلگىسىز جىراۋلار اتىن العاش رەت مۇحتار ماعاۋين اتادى دەسەك تە، س. سەيفۋللين ءوزىنىڭ 1925 جىلى جازعان «قازاق ادەبيەتى» ەڭبەگىندە بۇل ەكى جىراۋدىڭ اتىن م. ماعاۋيننەن تۋرا جارتى عاسىرداي بۇرىن اتاپتى.

ارينە، كەڭەس داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ، سوتسياليزم يدەولوگياسىنا شەكسىز سەنگەن اۆتور، ءوز ەڭبەگىندە تاپتىق كوزقاراسىن ايقىن بىلدىرگەن. ول كەزدە قوعامدىق عىلىمدارداعى قانداي ەڭبەك بولسا دا، تاپتىق كوزقاراستان تىس جازىلمايتىن. مۇنىڭ جارقىن مىسالى رەتىندە، الدىنعى تاراۋلاردا ايتىپ وتكەن م.اۋەزوۆتىڭ اسان قايعى تۋرالى ايتقان ەكى ءتۇرلى پىكىرىن ەسكە الساق تا جەتەدى.

قالاي دەسەك تە، ساكەننىڭ 1925 جىلى جازعان «قازاق ادەبيەتى» مونوگرافيالىق وقۋلىعى مەن 1931 جىلى جازعان «ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى» ەڭبەگى – كۇنى بۇگىنگە دەيىن  وزدەرىنىڭ قۇنىن جويماعان اسا باعالى عىلىمي ەڭبەكتەر.

«فارس» جوق الدە «تاعدىر تالكەگى»؟ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «عىلىمي قازىنا» ماقساتتى باعدارلاماسى بويىنشا 2014 جىلى، الماتى قالاسى، «ادەبيەت الەمى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «كلاسسيكالىق زەرتتەۋلەر» كوپتومدىعىنىڭ 25  تومىنداعى «قازاقتىڭ جىراۋلىق مۇراسى» بولىمىندە ساكەننىڭ «بيلەر ءسوزى» جانە «نوعايلى داۋىرىنەن قالعان ادەبيەت نۇسقالارى» ەڭبەگى مەن مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى» عىلىمي مونوگرافياسى بىرگە باسىلىپتى.

بۇل دەگەن، ساكەن دە ۇلت تاريحى مەن ادەبيەتى ءۇشىن مۇحتار ماعاۋين سەكىلدى ەڭبەكتەندى دەگەن ءسوز. مۇمكىن، كەرىسىنشە... م.ماعاۋين دە س.سەيفۋللين سەكىلدى ۇلت تاريحى مەن ادەبيەتى ءۇشىن ەڭبەكتەندى... تەك، ساكەننىڭ مۇحتاردان ايىرماشىلىعى ساكەن مۇحتاردان كوپ بۇرىن، 1925 جىلى «قازاق ادەبيەت» دەگەن عىلىمي-مونوگرافيالىق ەڭبەك جازىپ، قازاق ادەبيەتى عىلىمىنڭ باستاۋىندا تۇر.

اقىن ماعجان جۇماباەۆ ءومىرىن كوپ زەرتتەگەن بەلگىلى قالامگەر جايىق بەكتۇروۆتىڭ «تاعدىرى قيىن تالانت» (بەس ارىس. 305-344-بەت. ەستەلىكتەر، ەسسەلەر جانە زەرتتەۋ ماقالالار. الماتى، «جالىن» – 1991) اتتى زەرتەۋ ەڭبەگىنە قاراعاندا، ساكەن 1936 جىلى، سونىڭ الدىندا عانا قيىر سولتۇستىكتەگى ارحانگەلسكىدەگى كارەليادان ايداۋدان قايتقان ماعجاندى الماتىعا ۇكىمەت ارقىلى شاقىرتىپ، ونى كۇتىپ الىپ، ۇيىندە قوناقاسى بەرىپ، قۇرمەتپەن قارسى العان. تۇرمەدەن ەندى بوساپ شىققان ماعجانعا قارجىلاي جاردەم، پاتەر تاۋىپ بەرىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋىنا كومەكتەسىپ، وعان اۋدارما بەرگىزىپ، قاراجات تابۋىنا مۇمكىندىك جاساعان. ەكى اقىننىڭ ەرتەرەكتەگى ستۋدەنتتىك شاقتارى مەن ومىرلەرىنىڭ ومبى كەزەڭىندەگى جەكە قارىم-قاتىناسى جاقسى بولعان ەدى دەپ ايتا المايمىز. سوعان قاراماي، ساكەننىڭ تارشىلىقتا جۇرگەن ماعجان اقىندى ۇكىمەت، جازۋشىلار وداعى ارقىلى شاقىرتقىزىپ الۋعا ىقپال ەتىپ، وعان جان-جاقتى كومەك كورسەتۋى – ادامگەرشىلىك ءھام ۇلت ادەبيەتىنىڭ بولاشىعىن ويلاۋ دەگەن ءسوز. ول قازاق ادەبيەتىندەگى ماعجاننىڭ ورنىن جاقسى تۇسىنگەن. تەك ماعجاننىڭ عانا ەمەس، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ دا ۇلت مادەنيەتىندە الاتىن ورنىن، ساكەن جاقسى ءبىلدى. بىلمەسە، 1923 جىلى، ءوزى سوۆناركومنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان كەزىندە، احمەت بايتۇرسىنۇلى ەلۋگە تولعاندا، احمەتتىڭ ۇلتقا سىڭىرگەن، ۇلت الدىنداعى ەڭبەگىن تۇگەل اتاپ، «احمەت بايتۇرسىنۇلى ەلۋگە تولدى («ەڭبەكشى قازاق» گازەتى №64 1923جىل)» دەگەن ماقالا جازار ما ەدى؟ ساكەننىڭ وسى اتالعان ماقالاسىنا قارسى «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىن ۇلتشىل دەپ قارالاعان ا.ايتيەۆتىڭ «فاكتيچەسكيە پوپراۆكي» اتتى ماقالاسى باسىلادى. ءدال وسى «ستەپنايا پراۆداعا» ساكەن احمەتتىڭ ۇلت الدىنداعى قىزمەتىن اتاي وتىرىپ، ا.ايتيەۆكە قارسى «تۇزەتكەنگە تۇزەتۋ» اتتى ورىس تىلىندە ماقالا جازادى. ساكەننىڭ بۇل ماقالاسىن «ستەپنايا پراۆدا» باسپاعان سوڭ، قازاق تىلىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلت الدىنداعى قىزمەتىن ەكىنشى رەت اتاي وتىرىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە «تاعى دا احمەت تۋرالى» دەپ ايتيەۆكە جاۋاپ ماقالا جازعان.

ساكەن تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بەل شاكىرتى، بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحاممەدحانوۆ ءوزىنىڭ «شاكارىم» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «شاكارىمنىڭ «ءلايلى – ءماجنۇن» پوەماسىن 1934 جىلى ساكەن سەيفۋللين باستىرىپ شىعاردى»، – دەپ جازادى. (بەس ارىس. 39-بەت. ەستەلىكتەر، ەسسەلەر جانە زەرتتەۋ ماقالالار. الماتى، «جالىن» – 1991)

ويلاپ قاراڭىزدارشى، ابايدىڭ تۋىسقان ءىنى-شاكىرتى، جان-جاقتى ونەر يەسى، قازاق حالقىنىڭ اسا تالانتتى فيلوسوف – اقىنى شاكارىمنىڭ «ءلايلى-ءماجنۇن» پوەماسىن ساكەننىڭ باسپادان جارياعا شىعارعان ۋاقىتى – 1934 جىل. وسى ۋاقىتتان ءۇش-اق جىل بۇرىن ياعني 1931 جىلى – سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرعان باندىلاردىڭ باستىعى، بايدىڭ ۇرپاعى، ءوزى قاجى دەپ وققا بايلانىپ، «حالىق جاۋى» اتالعان شاكارىم اقىننىڭ پوەماسىن ومىرىنە قاتەر تونسە دە، باسىن بايگەگە تىگىپ جارياعا شىعارىپ بەرگەن ساكەندى، قالايشا ۇلتتىق يدەيادان جۇرداي بولىپ، «ماحۇرىم قالعان ەدى» دەيمىز؟

تەك بۇل ەمەس، ساكەن ۇلتتىق بايلىعىمىز – حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن جيناۋعا بەلسەنە ات سالىسا وتىرىپ، ءوزى قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان 1920-25  جىلدارى كەڭسە ءىس-قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە بارىنشا كۇش سالدى. بۇل ءىس سول تۇستا ءبىرشاما العا جىلجىپ، كەيىننەن قازاقستاندى گولوششەكين باسقارعان تۇستا قايتادان كەرى كەتتى.

مەنىڭشە، ساكەننىڭ ۇلت الدىنداعى ەڭ باستى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى، ول – جازبا قۇجاتتاردىڭ بارىندە دە «كيرگيز» اتالىپ كەتكەن قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي اتاۋىن وزىنە قايتارۋعا بارىنشا كۇش سالۋىندا ەدى.

ساكەن 1922 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك» اتتى ماقالا جازادى. جالپى، ساكەن بۇل ماسەلەنى ءوزى قازاقستان حالىق كويمسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان 1920-25 جىلدارى كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەگەن سەكىلدى.

رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولعان حVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنان باستاپ، بارلىق قۇجاتتاردا، تىپتەن، وزدەرى قازاق حالقىنان شىققان ۇلت عالىمدارى بولا تۇرا، ءوز ۇلتى – قازاق حالقى تۋرالى عىلىمي ەڭبەك جازا وتىرىپ، وزدەرى دە ءوز ۇلتى قازاق حالقىن «كيرگيز» دەپ اتاۋعا ءماجبۇر بولعان ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، ءا.بوكەيحاندار ارمانى ورىندالىپ، سوۆناركوم ساكەننىڭ قاتتى كۇش سالۋىمەن، 1925 جىلى بۇرىن «كيرگيز» اتالىپ جۇرگەن قازاق حالقىنا، وزدەرىنىڭ تاريحي قازاق دەگەن اتاۋى قايتارىلىپ بەرىلدى.

ول سوتسياليزم يدەيالارىنا سەندى دە، حالقى ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتتى. سەنىمى ءۇشىن ادامدى كىنالاۋ، بۇل – ادامگەرشىلىك يدەيالارىنا قايشى ۇعىم.

قازاق ادەبيەتىنىڭ الىپتارى شاكارىم، ماعجان، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلت ادەبيەتى الدىنداعى ەڭبەكتەرىن ەسكەرىپ، قولدان كەلگەنشە ولاردان بار جاقسىلىعىن اياماعان،  «ەسكى ادەبيەت نۇسقالارىن» قۇراستىرىپ جانە «قازاق ادەبيەتى» دەگەن عىلىمي وقۋلىق جازعان، كەڭسە ءىس-قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە بارىنشا كۇش سالىپ، رەسمي قۇجاتتاردا «كيرگيز» اتالىپ كەتكەن، ءوز ۇلتى قازاق حالقىنىڭ تاريحي ەسىمىن وزدەرىنە قايتارىپ بەرۋ جولىندا ءبىلىمى مەن كۇش-جىگەرىن اياماعان ساكەندەي اسىل ازاماتتى ءبىز قالايشا «دارىنىن ساتتى»، «ۇلتتىق يدەيا اۋەلدەن جۇقپاعان» دەپ ايتا الامىز؟! مەنىڭشە، بۇل جەردە م.ماعاۋين قاتتى قاتەلەستى. تەك بۇل جەردە عانا ەمەس، ول شىڭعىس ايتماتوۆ تۋرالى دا قاتتىراق ايتىپ، قاتەلىككە جول بەردى.

ول ش.ايتماتوۆ تۋرالى بىلاي دەيدى: «...الدە ءبىر زاماندا اۋليە-اتادا زووۆەدتەحنيكۋم بىتىرگەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ ارقاسىنادا قاتارعا قوسىلىپ، قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بار ءنارىن سورىپ وتىرعان، ورىسشا ءبىلىپ، وپاسىز زاماننىڭ ورايىن تاپقان، ۇكىمەتتىڭ قولپاشتاۋىمەن ۇلكەن دارەجەگە جەتكەن، شالا ساۋاتتى اتالاس جازارماننىڭ اۋزىنا قاراعان ءبىزدىڭ قاۋىم ءوز ءورىسىن ءوزى تارىلتىپ قانا وتىر. ونىڭ دا دابىراسى وتەر، ءبىز دە دۇنيەدەن كەتەرمەىز «ويباي باۋىرىمعا» جەتەرمىز، كەلەسى بۋىننىڭ الدىنان الدە تارانشى، الدە سارت، تاعى ءبىر «ادامزاتتىڭ اتاسى» تارتىلماسىنا كىم كەپىل؟», – دەيدى. («مەن» 360 - بەت)

كوركەم ادەبيەت ستيلىندە دە، پۋبليتسيستيكالىق ستيلدە دە الدىنا قارا سالىپ، ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن م. ماعاۋيننىڭ سوڭعى سويلەمىن مۇلدەم تۇسىنبەدىك. «... كەلەسى بۋىن» – دەيدى. ءار زاماننىڭ ءوز سۇرقىلتايى بار. قازىرگى ماسەلە ول تۋرالى ەمەس.

«اۋليە-اتادا زووۆەتتەحنيكۋم بىتىرگەن»، «اتالاس جازارمان»، «ادامزاتتىڭ اتاسى» دەۋىنە قاراعاندا اڭگىمە وزەگى – شىڭعىس ايتماتوۆ.

اۆتور شىڭعىس ايتماتوۆتى «وپاسىز زاماننىڭ ورايىن تاپقان»، «ۇكىمەتتىڭ قولپاشتاۋىمەن ۇلكەن دارەجەگە جەتكەن»، – دەپ ايىپتايدى.

مەنىڭشە، شىڭعىس ايتماتوۆ «وپاسىز زاماننىڭ ورايىن تاپقان» جوق. اۆتوردىڭ ايتىپ وتىرعان «وپاسىز زامانى» – كەڭەس وكىمەتى كەزەڭى بولسا، شىڭعىس ايتماتوۆ ءدال وسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ: «ءسوتسياليزمدى ماداقتا»، «سونىڭ جەتىستىكتەرىن جىرلا»، – دەيتىن «سوتسياليستىك رەاليزم» دەپ اتالاتىن ادەبي ۇردىستەن بويىن اۋلاق سالىپ، تىسقارى تۇردى. شىڭعىس ايتماتوۆ بىردە-ءبىر شىعارماسىندا سوتسياليستىك قۇرىلىستى ماداقتاماپتى. ايتماتوۆتىڭ ەڭ العاشقى كولەمدى شىعارماسى «قاشقىن»، كەيىنگى اتاۋى «بەتپە-بەت» – ۇلى وتان سوعىسىنان قاشقان سوۆەت جاۋىنگەرى تۋرالى بولسا، كەزىندە لۋي اراگون «ماحاببات تۋرالى ۇلى پوەما» دەپ باعالاعان «ءجاميلا» پوۆەستىنىڭ باس كەيىپكەرى ءجاميلا – سوعىسقا كەتكەن كۇيەۋىن كۇتپەي، سۇيگەنىمەن قاشىپ كەتكەن كەلىنشەك  بولاتىن.

كەزىندە «ءجاميلا» پوۆەستى تۋرالى «نە دەگەن سۇمدىق؟ وتانىن قورعاپ وت كەشىپ جۇرگەن سوۆەت جاۋىنگەرىنىڭ جارى، ازاماتىنا وپاسىز بولىپ شىقتى! سوتسياليستىك وتانىمىزدا وسىنداي جاعىداي بولۋى مۇمكىن بە؟ گۇلدەنگەن سوتسياليزمدە ءجاميلا بەينەسى كىمگە ۇلگى؟ جازۋشى ادەبيەتىمىزدىڭ سوتسياليستىك رەاليزم باعىتىنان نەگە اۋىتقيدى؟»، – دەگەن سەكىلدى داۋدى قىرعىز اعايىنداردىڭ وزدەرى باستاعان بولاتىن. كەيىننەن بۇل داۋدى شىڭعىستىڭ جازۋشىلىق تالانتىنا سەنىپ، بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن ءبىزدىڭ مۇحتار اۋەزوۆ وداق كولەمىندەگى ءوزىنىڭ ۇلكەن بەدەلىن سالا وتىرىپ، باسقانداي بولعان. اۋەزوۆتەن سوڭ، حالىقارالىق لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، فرانتسۋز جازۋشىسى لۋي اراگوننىڭ ەۆروپا باسپاسوزدەرىندە ش. ايتماتوۆتىڭ «ءجاميلاسىن» «ماحاببات تۋرالى ۇلى پوەما» دەپ باعالاعان ماقالاسىنان سوڭ، شىڭعىس سوتسياليزم سىنشىلارىنىڭ سولاقاي سىنىنان قۇتىلىپ، «ءجاميلا» الەم تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ءوز وقىرمانىن تاپتى.

كەڭەستىك سوتسياليزمدە ايتۋعا بولمايتىن تاقىرىپتاردى قوزعاعان بۇل ەكى شىعارما – ءبىرى وتان سوعىسىنان قاشقان ساتقىن تۋرالى، ەكىنشىسى، مايدانداعى كۇيەۋى – سوۆەت جاۋىنگەرىن توسپاي سۇيگەنىمەن قاشىپ كەتكەن «وپاسىز كەلىنشەك» تۋرالى بولسا دا، كادىمگى ومىردەگى ادىلەت پەن گۋممانيزمدى ءھام ماحاببات بوستاندىعىن جىرلاعان شىنايى شىعارمالار بولاتىن.

ال، ەندى كەڭەس داۋىرىندەگى ورمان قورىقشىسىنىڭ وتباسى سۋرەتتەلەتىن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمەسىندە» ورمان قورىقشىسى «وتباسىلىق ديكتاتور» – ورازقۇل مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار تابيعاتقا عانا ەكولوگيالىق اپات اكەلىپ قويماي، وزدەرى دە «رۋحاني ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراعان سوۆەت ادامدارى ەدى». «قوش بول، گۇلسارى!» پوۆەستىندەگى گۇلسارى تۇلپار دا، «گۇلسارى» ەسىمدى اتتىڭ ادام بەينەسىندەگى ءپروتوتيپى ىسپەتتەس تاناباي دا كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەسىندە ومىرلەرى قور بولعان قوس مۇڭلىق بولسا، «جانپيدانىڭ» (پلاحا) باس كەيىپكەرلدەرىنىڭ ءبىرى بازارباي – سوتسياليزمدەگى «بارلىق ادامدار بىردەي جۇمىس جاساپ، بىردەي ءومىر سۇرۋگە ءتيىس» دەيتىن ءسوتسياليزمىڭ ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتكەن «تەڭگەرمەشىلىك» زاڭىنا ءومىر بويى قارسى بولىپ، اقىرىندا ءوزى وسى زاڭدىلىقتىڭ ادامدار اراسىنداعى قاسكوي ناتيجەسىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالعان تراگەديالىق بەينە. ءدال وسى «جانپيدادا» اۆتور كەڭەستىك سوتسياليزمگە جات قۇبىلىس دەپ ەسەپتەلىنەتىن ناشاقورلىق پەن ناركومافيانى، ايتۋعا بولمايتىن تاقىرىپ – ءدىن ماسەلەسىن دە ءسوز ەتەدى.

«جانپيدا» – «پلاحا» دەگەن اتپەن ورىس تىلىندە جازىلعان شىعارما. ولىمگە كەسىلگەن ادامنىڭ باسى شابىلاتىن دوڭبەك اعاشتى ورىس تىلىندە – «پلاحا» دەپ اتايدى. ءولىم الدىنداعى ادامنىڭ سوڭعى رەت كورەتىنى دە وسى – «پلاحا» دوڭبەگى. سوتسياليزمدەگى كەڭەستىك جۇيەنى ىشتەن شىرىتكەن ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردى رەاليستىك تۇرعىدا شىنايى سۋرەتتەگەن جازۋشى، بۇل – ءسوتسياليزمنىڭ سوڭعى تىنىسى دەگەندەي، سوتسياليستىك قۇرىلىستى سىناعان شىعارماسىنىڭ اتىن «پلاحا» دەپ اتاپتى.

شىندىعىنا كەلگەندە، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ كەلەڭسىز جاقتارىن شىڭعىس ايتماتوۆتاي سىناعان بىردە-ءبىر سوۆەت جازۋشىسى بولعان جوق.

تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويعا قۇرىلىپ، عۇمىر جۇزىندەگى ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس شىنايى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان سۋرەتتەلگەندىكتەن بولار، ايتماتوۆ شىعارمالارىنداعى قوعامدىق سىني ويلاردى بىرەۋ ءتۇسىندى، بىرەۋ تۇسىنبەدى. بۇل ەندى اركىمنىڭ پايىم تۇسىنىگىنە بايلانىستى ماسەلە...

كەڭەستىك داۋىردەگى ءسوتسياليزمنىڭ قاتال سىنشىسى بولعان ش. ايتماتوۆ، قانداي شىعارما جازسا دا شىناي ومىردەگى كادىمگى قاراپايىم ادامدار تۋرالى جازدى ءھام جەرىنە جەتكىزە جازدى.

ش. ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەتىندە» ۇرپاق ساباقتاستىعى مەن ۇرپاق جالعاستىعى ءۇشىن بولعان «تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسى» سۋرەتتەلسە، «كاسساندرا تاڭباسى» مەن «عاسىردان ۇزاق كۇندە» – وتكەنى مەن تاريحىن، ءتىلى مەن ءدىلىن ۇمىتتىرۋ ارقىلى، تەك ادامدار اراسىنداعى عانا ەمەس، مەملەكەتتەر اراسىنداعى دا كۇشتىلەردىڭ السىزدەرگە جۇرگىزەتىن «ماڭگۇرتتەندىرۋ» ساياساتىنىڭ ءتۇپ نەگىزگى اقيقات شىندىعىن اشىپ كورسەتەدى. بۇل اتالمىش شىعارمالارىندا ايتماتوۆ ءناسىلى مەن تەگىنە، كوزىنىڭ ءتۇسى مەن ءدىني نانىم-سەنىمىنە قاراماي، كۇللى ادامزاتقا ورتاق وزەكتى ماسەلەلەردى تەرەڭ فيلوسوفيالىق يىرىمدەر ارقىلى ءسوز ەتەدى. مۇمكىن، سوندىقتان دا شىڭعىس ايتماتوۆ – «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» دەپ اتالعان بولار.

قاتەلەسپەسەم، شىعارمالارىندا كوتەرگەن ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ماسەلەلەرى ءۇشىن شىڭعىس ايتماتوۆتى العاش رەت  «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» دەپ اتاعان، بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى، فولكلوريست عالىم، م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەنىندە» «ۇلتشىل تۇلعا» دەپ باعا بەرگەن راحمانقۇل بەردىباەۆ اعامىز بولاتىن. اۋزى دۋالى ەكەن. ادامزاتتىق وزەكتى ماسەلەلەر ايتىلعان جەردە ايتماتوۆ ەسىمى قاتار اتالىپ ءجۇر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شىڭعىس ايتماتوۆتى «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» دەپ كوككە كوتەرگەن دە ءوزىمىز، «ادامزاتتىڭ اتاسى» دەپ كەكەتىپ جۇرگەن دە ءوزىمىز. ءبىز قالاي اتاساق تا، شىعارمالارى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ءبىز ايتقان ءتۇرلى پىكىرلەر ءۇشىن «قىلشىعى قيسايادى ەكەن» دەگەنگە ءوز باسىم سەنە قويمايمىن. سەبەبى، شىعارمالارى ارقىلى «جەردىڭ تارتىلىس كۇشىنەن» شىعىپ كەتكەن ايتماتوۆ، بىزگە تىم بيىكتەن قاراپ تۇر.

جوعارىدا ايتىپ وتكەن «ماڭگۇرت» دەگەننەن شىعادى، ايتماتوۆتىڭ «عاسىردان ۇزاق كۇنىندەگى» ماڭگۇرتتى ءسوز ەتكەندە، كەيبىرەۋلەردىڭ: «ايتماتوۆ ماڭگۇرتتى ءبىزدىڭ ءابىش كەكىلباەۆتان الىپتى»، – دەگەن قاۋەسەت ءسوزى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. تەك بۇل عانا ەمەس، شىڭعىس ايتماتوۆ ءوز شىعارمالار سيۋجەتىنە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن پايدالانۋدى دا قازاق جازۋشىلارىنان ۇيرەنىپتى، – دەگەن ءتۇرلى قاۋەسەت اڭگىمەلەر «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋدىڭ» تۇسىندا ءورىس العان-دى.

م. ماعاۋيننىڭ ش. ايتماتوۆ تۋراسىندا: «... قازاق ادەبيەتى ارقاسىندا قاتارعا قوسىلدى... قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بار ءنارىن سورىپ وتىرعان»، – دەگەن («مەن» 360 – بەت) ءسوزى وسى ورايدا ايتىلسا كەرەك.

راس، ش.ايتماتوۆ ءوز شىعارمالارىنا اۋىز ادەبيەتى (فولكلور) ۇلگىلەرىن سيۋجەت ورايىنا قاراي عاجايىپ تۇردە، تىگىسىن جاتقىزا ۇيلەستىرە بىلگەن تاماشا جازۋشى. بىراق، بۇل ادەبيەتتە ش. ايتماتوۆ ويلاپ تاپقان، نەمەسە، ش. ايتماتوۆتىڭ «قازاق جازۋشىلارىنان ۇيرەنگەن» تىڭ ءتاسىلى ەمەس.

بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن نەمەسە كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتار: «تاۋرات»، «زابۋر»، «ءىنجىل» مەن «قۇران كارىمنەن» الىنعان بەلگىلى سوزدەر مەن سيۋجەتتى ءوز شىعارمالارىندا سۋرەتتەلەتىن وقيعا ورايىنا قاراي ۇيلەستىرە كىرىستىرۋ – كونە گرەك  ادەبيەتىنەن باستالىپ، بۇگىنگى تاڭداعى الەم ادەبيەتى تاريحىندا بۇرىننان كەلە جاتقان قالىپتى ادەبي ءۇردىس.

XX عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا جازىلعان م. بۋلگاكوۆتىڭ «شەبەر مەن مارگاريتا» (ماستەر ي مارگاريتا) تىپتەن، ودان ارىراقتا ءومىر سۇرگەن دوستوەۆسكي شىعارمالارىندا «ىنجىلدەن» الىنعان سوزدەر مەن سيۋجەتتەر مولىنان ۇشىراسادى.

ش. ايتماتوۆتىڭ «بۇعى انا» تۋرالى اڭىزى باياندالاتىن «اق كەمە» پوۆەستى – 1970 جىلى العاشقىدا «نوۆىي مير» جۋرنالىندا، ءدال سول جىلى ماسكەۋدەگى «مولودايا گۆارديا» باسپاسىنان جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعىپتى.

ال، قازاق جازۋشىلارى ىشىنەن «ادام-اتا مەن حاۋا-انا» تۋرالى ميفولوگيالىق اڭىزدى بۇگىنگى كۇن تۋراسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەر باعدارىندا ءبىرىنشى بولىپ پايدالانعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنار» رومانى الماتى قالاسى، «جازۋشى» باسپاسىنان 1972 جىلى جارىق كوردى. سانامالاپ كەلگەندە «بۇعى انا» اڭىزى باياندالاتىن ش. ايتماتوۆتىڭ «اق كەمە» كىتابى، م. ماعاۋيننىڭ «ادام-اتا مەن حاۋا-انا» اڭىزى ايتىلاتىن «كوك مۇنارىنان» ەكى جىل بۇرىن جارىق كورگەن ەكەن. سوندا، «...كىمنەن كىم ۇيرەنىپ، كىمنىڭ ءنارىن كىم سورعان» بولىپ شىعادى؟

ەندى ش. ايتماتوۆ ءابىش كەكىلباەۆتان الىپتى دەگەن «ماڭگۇرت» حاقىندا.

اقيقاتىنا كەلگەندە، ءابىش كەكىلباەۆتا «ماڭگۇرت» وبرازى جوق. ماڭگۇرتتەر تۋرالى ءبىر عانا ەپيزودتا ايتىلاتىن ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «كۇي» پوۆەستىندە; قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى قۇلاق كەستى قۇل – ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ ءۇشىن، ولاردىڭ تاقىر باستارىنا جاس سويىلعان تۇيەنىڭ مويناعىن قاپتاپ، ىستىق كۇندە جيىرىلا كەپكەن تۇيە مويناعىن تەسىپ وتە الماي، كەرى وسكەن شاش باسىن بۇرعىلاپ تەسكەندەي بولعان تۇتقىنداردىڭ جانازابى – قولعا تۇسكەن تۇتقىن كوزىمەن ادەبيەتتەگى بايانداۋ ستيلىندە سۋرەتتەلگەن. بار بولعانى وسى. ودان ارعى ماڭگۇرتتەردىڭ ءومىرى ءابىش پوۆەستىندە سۋرەتتەلمەيدى. سوندىقتان دا، ءابىش پوۆەستىندە ماڭگۇرت وبرازى جوق. ايشىقتاپ، ماڭگۇرت وبرازىن جاساپ، سول ءوزى جاساعان ماڭگۇرت بەينەسى ارقىلى بەلگىلى ءبىر يدەيالىق وي ايتۋدى، ءابىش كەكىلباەۆ ءوز شىعارماسىندا ماقسات ەتپەگەن دە سەكىلدى.

ال، ش. ايتماتوۆ «عاسىردان ۇزاق كۇندە» ماڭگۇرت بەينەسى ارقىلى تەرەڭ فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدار جاساي وتىرىپ، ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى كۇشتىنىڭ السىزگە جاسايتىن قان-قاساپ، قاسكوي زورلىعى – ماڭگىلىك قۇلدىق ءومىر ماڭگۇرتتىكتى سۋرەتتەپ، ماڭگۇرت وبرازى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدەگى «ماڭگۇرتيزم» تەرمينىن قالىپتاستىردى. جازۋشىنىڭ ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن سۇحباتىنا قاراعاندا، ول ماڭگۇرت تۋرالى العاش رەت الپىسىنشى جىلداردىڭ باس جاعىندا بەلگىلى ماناسشى ساياقباي قارالاەۆتان ەستىگەن.

ءبىر تاقىرىپتى ءبىر مەزگىلدە ەكى ادامنىڭ بىردەي جازۋى – ادەبيەت تاريحىندا ءجيى بولماسا دا، ۇشىراسىپ تۇراتىن جاعداي.

ۇزاققا بارماي-اق، كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا جارىق كورگەن ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىسى ۆالەنتين ءراسپۋتيننىڭ «جيۆي ي پومني» پوۆەستى – ەلۋىنشى جىلداردا جارىق كورگەن العاشقى دا «قاشقىن» كەيىننەن «بەتپە-بەت» بوپ وزگەرتىلگەن ش. ايتماتوۆ پوۆەستىنىڭ سيۋجەتىن دە، يدەياسى مەن تاقىرىبىن دا، تىپتەن، شىعارما مازمۇنىنداعى كەيبىر ەپيزودتاردى دا اينا-قاتەسىز بىرمە-ءبىر قايتالايدى. ش. ايتماتوۆتىڭ «بەتپە-بەتى» ءراسپۋتيننىڭ «جيۆي ي پومني» پوۆەستىنەن شيرەك عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن جارىق كورسە دە، ش. ايتماتوۆ: راسپۋتين مەنىڭ شىعارمالارىمنىڭ تاقىرىبى مەن يدەياسىن قايتالادى، نەمەسە ۇرلادى، – دەپ شۋ كوتەرگەن جوق. ءراسپۋتيننىڭ «جيۆي ي پومني» پوۆەستى جارىق كورگەننەن كەيىن اقپارات قۇرالدارىندا بەرگەن بارلىق سۇحباتىندا، مۇنداي جاعداي ادەبيەتتە بولا بەرەدى دەپ، ش. ايتماتوۆتىڭ ءوزى ۆ. ءراسپۋتيندى قورعاشتاعانداي بولعان.

ال، ءبىز ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقساماسا دا، «ماڭگۇرت» دەگەن اتاۋىنا بولا، تالداپ، دالەلدەپ، بايىبىنا بارماي جاتىپ: «... ويباي، شىڭعىس ايتماتوۆ ءابىش كەكىلباەۆتان كوشىرىپتى»، – دەپ، جارياعا جار سالدىق. ىڭعايسىز جاعداي عانا ەمەس، ۇياتتاۋ تىرلىك بولدى...

جازۋشى م. ماعاۋيننىڭ «مەنىن» تالداعان سوڭ ماعاۋين-ايتماتوۆ قارىم-قاتىناسىنا سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، سوناۋ 2002-2003 جىلدارى م. ماعاۋيننىڭ ش. ايتماتوۆ پەن م. شاحانوۆ تۋرالى جازعان «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋ» اتتى ماقالاسى كوپشىلىكتىڭ ەسىنەن ءالى شىعا قويعان جوق.

م. شاحانوۆ – قاي كەزدە دە ءىسى مەن ءسوزى ءبىر جەردەن شىققان، بيىك مىنبەلەردەن ۇلتتىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن قورعاعان قازاقتىڭ ءبىتۋار دارىندى اقىنى. ايتقان پىكىرىمىزدى دالەلدەپ جاتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق. بۇل  – انىق دۇنيە!

ءدال قازىرگى ماسەلە م. شاحانوۆ ەمەس، ماعاۋين مەن ايتماتوۆ تۋراسىندا. ءسوز باسىندا ايتقانبىز، تاعى دا قايتالايمىز: م. ماعاۋين پەندە رەتىندە سۇرىنسە، ءدال وسى «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋدىڭ» تۇسىندا ءسۇرىندى. كەز-كەلگەن جازۋشىنىڭ ەكى قىرى بار. ءبىرى – جازۋشىلىق، ەكىنشىسى – پەندەلىك. جازۋشى جازۋ ستولىندا وتىرعاندا عانا جاسامپاز سۋرەتكەر (تۆورەتس). جازۋىن توقتاتىپ، جازۋ ستولىنان كوتەرىلدى ءبىتتى، ول – پەندە. ۇلت تاربيەشىسى ساناشىل-زياتكەر بولعاندىقتان بولار، قالىڭ كوپشىلىك جازۋشى بويىنان پەندەلىكتى كورگىسى كەلمەيدى. زاۋدە ءبىر پەندەلىگى بىلىنە قالسا، وعان ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن، تىپتەن باسقاشا كوزبەن قاراي باستايدى. وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى بولسا كەرەك، ماعاۋين جانە ايتماتوۆ-شاحانوۆ اراسىنداعى كەزىندەگى داۋ – قالىڭ كوپشىلىك اراسىنداعى ءتۇرلى پىكىرلەرگە سەبەپ بولدى.

مەن ءۇشىن ايتماتوۆ پەن ماعاۋين قارىم-قاتىناسى تۇك تە قىزىق ەمەس. ءدال وسىنداي قارىم-قاتىناسقا الەم ونەر تاريحىنداعى مادەنيەت قايراتكەرلەرى اراسىندا مىسال جەتەرلىك. موتسارت پەن سالەريدى ايتپاي-اق قويايىن. سەبەبى، سالەري ءوز زامانىندا موتسارتقا قاراعاندا تالانتى باسىم مۋزىكانت بولىپ ەسەپتەلگەن دەيدى. الايدا، بۇگىنگى ۇرپاققا  سول كەزدە سالەريدەن تالانتى تومەن بولىپ ەسەپتەلىنگەن موتسارت شىعارمالارى جەتتى.

ايتماتوۆ پەن ماعاۋين قارىم-قاتىناسى – XVI عاسىرداعى ەۋروپا «قايتا ورلەۋ»  ءداۋىرىنىڭ ۇلىلارى «داۆيد» پەن «تىكەنىن الىپ وتىرعان بالا» تۋىندىلارىنىڭ اۆتورى يتاليان ءمۇسىنشىسى ميكەلاندجەلو مەن كەسكىندەمە ونەرىنىڭ قايتالانباس قۇبىلىسى، «مونا ليزا» (دجاكوندا) مەن «تاينايا ۆەچەرنيا» سەكىلدى تۋىندىلاردىڭ اۆتورى لەوناردو دا ۆينچي نەمەسە اعىلشىننىڭ ۇلى دراماتۋرگى شەكسپير مەن دانىشپان جازۋشى لەۆ تولستوي قارىم-قاتىناسىن ەسكە تۇسىرەدى.

ءمۇسىنشى ميكەلاندجەلو قىزۋ مىنەزدى، بەيپىل اۋىزداۋ ادام بولسا كەرەك. لەوناردو دا ءۆينچيدى كورگەن جەردە اۋزىنا كەلگەندى ايتىپ، جەكە نامىسىنا ءتيىپ، دالەلى بولماسا دا «سەن قىزتەكەسىڭ» (گولۋبوي، گەي) دەگەن سوزدەردى ايتاتىن كورىنەدى. ال، دا ۆينچي بولسا ميكەلاندجەلونى «تاس قاشاۋشى» دەپ كەكەتەدى ەكەن. (ەڭبەگى كوپ، اقىسى از تاس قاشاۋشىلار جۇمىسىن، ول كەزدە تومەنگى تاپتان شىققان ادامدار عانا اتقاراتىن كورىنەدى.)

م. گوركي ءوزىنىڭ چەحوۆ تۋرالى ەستەلىگىندە: «بىردە ا. پ. چەحوۆپەن بىرگە تولستويدىڭ ۇيىندە تۇستەندىك. داستارحان باسىندا تولستوي تەك شەكسپيردى جامانداۋمەن بولدى»، – دەيدى. كەيىن مەن ۇيدەن شىققان سوڭ چەحوۆتان:

– نەگە ءبىزدىڭ شال (تولستويدى ايتىپ وتىر ن. م.) شەكسپيردى سونشالىق جەك كورەدى؟، – دەپ سۇراعانىمدا، چەحوۆ:

– ءوزىڭ ويلاشى، الەم ادەبيەتىندە ءبىزدىڭ شالمەن قاتار، يىق تەڭەستىرىپ شەكسپيردەن وزگە كىم تۇرا الار ەدى؟ وزىمەن قاتار، يىق تىرەستىرىپ، تەڭەسىپ تۇرعان ادامدى ەشكىم دە جاقسى كورمەيدى، – دەپ جاۋاپ بەردى دەيدى ا. پ. چەحوۆ.

مەنىڭشە، ماعاۋين مەن ايتماتوۆ اراسى دا وسىعان ۇقساس اڭگىمە. سوندىقتان دا، ماعاۋيننىڭ ايتماتوۆ تۋرالى ايتقان «پەندەلىك» سوزدەرى، مەنىڭ قىزىعۋشىلىعىمدى ەش ۋاقىتتا وياتقان ەمەس. مەن ماعاۋيندى جازۋشى ءھام ۇلت تاريحىن تۇگەلدەۋشى بىرەگەي عالىم رەتىندە قۇرمەتتەسەم، ايتماتوۆتى جازۋشى رەتىندە اسا جوعارى باعالايمىن. تاريحتا كىمنىڭ قانداي ورىن الارىن الىس بولاشاق قانا ايقىنداسا كەرەك.

سوندىقتان دا بولار، م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەنىندە»: «ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەت – ەڭ ۇلكەن ۇلگى وسى دەيدى.» («مەن» 360-بەت)

التىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى

جالعاسى بار

نۇرعالي ماحان

Abai.kz