…سميريس، كاۆكاز: يديوت ەرمولوۆ!

( ا.س.پۋشكين)

ون سەگىزىنشى عاسىردان باستاپ قاناتىن كەڭگە جايا باستاعان ورىس يمپەرياسىنا قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنا قالايدا شىعۋ، سول ءبىر تۇستا ستراتەگيالىق مەجەگە الىندى. قىرىم تۇبەگىن جاۋلاپ الۋمەن قاتار، قازىرگى كاباردينو – بالكار جانە كاراچاي-چەركەس اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالارىنىڭ ورنالاسقان اۋماقتارىن، سول سەكىلدى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ستاۆروپول، كراسنودار ولكەسىن (بۇل ايماقتار سول زاماندا چەركەس (ادىگەي) دەپ  اتالاتىن حالىقتىڭ   اتامەكەن جەرلەرى بولاتىن) ۇزاق جىلدار بويى سوعىسىپ، اقىرىندا تولىق جاۋلاپ الدى.

يمام ءشامىل باستاعان قارسىلاسۋ سوعىسىن اراعا تالاي جىل سالىپ، يمپەريا اسكەرى ارەڭ باستى. ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ «قاجىمۇرات» شىعارماسىندا دا وسى كاۆكاز سوعىسى وتە جاقسى باياندالىپ، اسەرلى كورسەتىلگەن. دەگەنمەن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قارا تەڭىز جاعالاۋىنا شىعۋى سول اۋماقتا تۇرمىس كەشىپ جاتقان حالىقتاردىڭ كەيبىرىن تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرە جازدادى. اتامەكەنىنەن ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن قاتتى قارسىلاسقان چەركەس حالقىنىڭ توقسان پايىزدان اسا تۇرعىنى وسى سوعىستا قىرعىن تاپتى. «يح، كاك ي نوگايسكۋيۋ وردۋ، پولنوستيۋ ۋنيچتوجيلي». امان قالعاندارىن سول تۇستاعى (تۇرىكتەردىڭ ول كەزدە كاۆكاز جەرىنە قاتتى ىقپالى بولدى) وسمان  يمپەرياسىنىڭ كەمەلەرىنە تيەپ، تۇرىك جەرىنە قاراي جىبەرىپ تۇردى. قازىرگى كۇندەرى تۇرىك حالقىنىڭ قۇرامىندا ءۇش  ميلليونعا جۋىق چەركەستەر بار دەپ ايتىلادى. سول سياقتى بىرنەشە ميلليون نوعايلار دا بار كورىنەدى. ۇستەم ەلدىڭ اگرەسسياسى، اينالاسىنداعى شاعىن ەلدەرگە جاساعان زوبالاڭى وسىلاي  بولدى.

كەيبىر دەرەكتەردە وسى كاۆكاز جەرىنەن قۇرامىندا چەركەسى مەن ادىگەيى بار، كاباردين مەن بالكار، سونداي-اق كاراچايى بار، ءتورت ميلليونعا جۋىق ادام  قازا تاپقان كورىنەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن ەشقانداي مامىلەگە كەلمەي، اياۋسىز تالقانداعان عوي. يمپەريانىڭ نەگىزگى ماقساتى، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىن كاۆكازدىقتاردان بوساتۋ، ءارى تارتىپ الۋ بولدى. ارينە، بۇل ءىستى قانقاساپ جورىقپەن ىسكە اسىردى. سول كەزدەگى رەسەيدىڭ  يمپەريالىق جاۋىزدىعىن (قازىر دە وڭىپ تۇرعانى شامالى) ۆ.ۆ.جيرينوۆسكي ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە جۋىپ-شايىپ: «انا تۇرىكتەر ورتالىق ازيادان كوشىپ  بارىپ، جايباراقات تۇرمىس كەشىپ جاتقان كۇرد ەلىنىڭ، سونىمەن قاتار ارميانداردىڭ، گرەكتەردىڭ جانە ۆيزانتيالىقتاردىڭ ءبىراز جەرىن جاۋلاپ الىپ، تۇرىكتەرگە ەشقانداي قاتىسى جوق، بوگدە ەلدەردىڭ اتامەكەنىندە مەملەكەت قۇرىپ الدى. وعان قاراعاندا رەسەي مەملەكەتى الدە قايدا وڭتايلى، جۇمساق ساياسات جۇرگىزدى»، – دەگەنى بار. ارينە، اقتاعانى عوي.

ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ جارلىعى، سۋۆوروۆتىڭ قىرعىنى

كەزىندە التىن وردا يمپەرياسىنىڭ نەگىزگى قۇرامىندا بولعان جانە وسى ەۋرازيالىق قۇرىلىمنىڭ قانات جايۋىنا، دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەسىن قوسقان، داقپىرتى الىسقا كەتكەن، ءبىر كەزدەگى قالىڭ نوعاي ورداسىنان قازىرگى كۇندەرى نە قالدى؟! تۇراقتى اتا قونىسى، مەملەكەتى بار ما؟!

مىنە مەن، وسى تۇرعىدا جاۋاپ ىزدەپ، ءوز ۋاقىتىنداعى نوعاي ورداسىنىڭ وتكەن-كەتكەن تاريحىن ءبىراز جىلدار زەرتتەپ-زەردەلەپ، قاراپ شىقتىم. ولاردىڭ سويلەۋ مانەرىن، ولەڭ-اندەرىن، جىرلارىن تىڭداپ، ءبىزدىڭ قازاقتان ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوقتىعىن انىق اڭعاردىم. ءتىپتى، نوعايلى بولىپ سانالاتىن قازتۋعان جىراۋدىڭ شىعارمالارىن دا باستان-اياق قاراپ، وقىپ شىقتىم. وسىدان كەيىن بارىپ، ءوزىم كوپ ۋاقىت وزگە ۇلت پا دەپ ويلاپ كەلگەن نوعايلاردىڭ قازاق ەكەندىگىنە، تەك قانا، سوناۋ ءبىر زاماندا، باسشىسى نوعاي باتىردىڭ اتىن يەلەنگەندىگى جانە قازاق ورداسىنان ءبولىنىپ كەتكەندىگى عانا سەبەپ بولعانىن ءتۇسىندىم.

كەزىندەگى كۇندەي كۇركىرەگەن التىن وردانىڭ ىدىراۋى تۇسىندا پايدا بولعان مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ نەگىزگىسىنىڭ ءبىرى – نوعاي ورداسى. ول ءحىV-حV عاسىردا قازىرگى باتىس قازاقستاننىڭ كوپشىلىك بولىگىن الىپ جاتتى. بۇل مەملەكەتتىڭ اتاۋى وسى التىن وردا اسكەرىنىڭ قولباسشى، جوشى حاننىڭ نەمەرەسى بولىپ سانالاتىن نوعاي ەسىمىمەن بايلانىستى. كەيىننەن، بەركە حان ولگەننەن كەيىن دوننان ء(دوڭ) دۋنايعا دەيىنگى اۋماق نوعايدىڭ باقىلاۋىنا ەنەدى. بىرلەستىكتىڭ قۇرامىنداعى رۋلار، بىرتىندەپ كاسپي ماڭىنا قونىس اۋدارىپ، اسكەر جەتەكشىسى نوعايدىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

دەگەنمەن، نوعاي ورداسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى – ءامىر ەدىگە بولعان. ول 15 جىلداي التىن وردانى بيلەپ، «ۇلى ءامىر» اتانعان ادام. سول ءبىر كەزەڭدە، شىڭعىس اۋلەتىنەن حان سايلاۋ ەدىگەنىڭ قولىندا ەدى. نوعاي ورداسى التىن وردادان ەدىگەنىڭ تۇسىندا بولەك شىعا باستادى. بۇل پروتسەسس ەدىگەنىڭ ۇلى نۇرادديننىڭ ۋاقىتىندا اياقتالىپ، نوعاي ورداسى التىن وردادان حV عاسىردىڭ ورتاسىندا ءبولىنىپ، دەربەس مەملەكەت بولدى. نوعاي ورداسى تۇتاسىمەن، ەدىل مەن جايىق اراسىن قونىس ەتتى. ءحىV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا نوعاي ورداسى ىدىراپ، ەكىگە: ۇلكەن نوعايلى ەدىلدىڭ شىعىسىنا قونىستانىپ، سونداي-اق كىشى نوعايلى ەدىلدىڭ باتىسىنا تۇراقتادى. مىنە، وسى تۇستا نوعايلاردىڭ كوپشىلىگى قازاق حاندىعىنا، سونىڭ ىشىندە كىشى ءجۇز قۇرامىنا ەندى. نوعايلاردىڭ قۇرامىنداعى حالىق نەگىزىنەن: ماڭعىت،  ءالىم، قىپشاق، قوڭىرات، ارعىن، جالايىر، قارلۇق، الشىن، تاما جانە تاعى باسقا تۇركى تايپالارىنان تۇردى. وسىلارعا قاراپ، نوعاي ورداسىن، ەشقانداي وزگە ۇلتقا تەلىمەي، (قازىردە كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي) بۇگىنگى قازاق ۇلتىنىڭ ءتول بولىگى دەۋگە ابدەن بولادى.

گەنوتسيد

1783-جىلى رەسەي پاتشايىمى ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ جارلىعى بويىنشا، نوعايلاردى ءوز اتا قونىسىنان ىعىستىرىپ، ورال تاۋلارىنىڭ ماڭايىنا شوعىرلاندىرۋ كەرەك بولدى. شىعارىلعان جارلىق، تالاي عاسىر ءوزىنىڭ بىلگەنىنشە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن نوعاي ورداسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جوعالتۋ دەگەن ءسوز ەدى. شىندىعىن ايتقاندا، رەسەي پاتشالىعىنا ەۋرازيا كەڭىستىگىن تۇركى حالىقتارىنان بوساتىپ، ىشكى جاقتان كەلەتىن ورىستار مەن نەمىستەرگە جەر بەرۋ جانە ورنالاستىرۋ جوسپارى تۇردى. سوندىقتان قالايدا تۇركى جۇرتىن قىرعانىنشا قىرىپ، قالعان قالدىقتارىن ءبىر تۇكپىرگە، وزدەرىنىڭ جاۋلاۋ ماقساتتارىنا كەدەرگى كەلتىرمەيتىندەي ەتىپ، دەپورتاتسيالاۋ ەدى. ءسويتىپ، جوعارىدا كورسەتىلگەن جىلى رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى پاتشايىم بيلەۋشىسىنىڭ وكىلى بولىپ سانالاتىن كنياز پوتەمكين، بۇل جارلىقتى جۇزەگە اسىرۋدى سۋۆوروۆقا تاپسىرادى. الايدا، بۇعان نوعايلار قارسى تۇرىپ، كوتەرىلىسكە شىعادى. سول تۇستاعى وردا بيلەۋشىسى قوناقاي مىرزانىڭ باستاۋىمەن، رەسەيدىڭ وكتەم ساياساتىنا قارسى ەكى ارادا قاقتىعىس باستالادى. ارينە، ورىس ارميسىنىڭ وق-دارىمەن اتىلاتىن قارۋى مەن زەڭبىرەگىنە، نوعاي ساربازدارىنىڭ جالاڭ قىلىشى مەن ساداعىنىڭ شاماسى كەلۋشى مە ەدى؟..

سۋۆوروۆتىڭ نوعاي ورداسىنا قارسى جۇرگىزگەن استىرتىن ارەكەتى، ءىس جۇزىنە استى. كوتەرىلىسشى نوعايلار تاڭەرتەڭگىلىك نامازعا جىعىلعان كەزدە، وسىنى پايدالانىپ، ورىس اسكەرلەرى شابۋىلعا شىقتى. سۋۆوروۆتىڭ بەلگىسىمەن نيجەگورودتىق، ۆلاديميرلىك جانە دوننان كەلگەن كازاكتار ەشقانداي وق شىعارماي، نوعاي ساربازدارىن قورشاپ الدى. شايقاس وتە قاتتى بولدى. قانقاساپ بۇل مايداندا وردا جاعىنان ادام شىعىنى كوپ بولدى. كەشكە جاقىن نوعايلاردىڭ سەلدىرەگەن اسكەرى قورشاۋدا قالدى. ورىستار ەشقانداي اياۋشىلىق بىلدىرمەدى. مىڭ-سان سارباز تۇگەلىمەن قىرىلدى. قورعاۋسىز قالعان ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى قالىڭ نوعاي اۋىلدارى سۋۆوروۆتىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ارميانىڭ كەسكىلەۋىنە ءتۇستى. كارىسى دە جاسى دا، ايەلى دە بالاسى دا وڭباي قىرعىن تاپتى. بۇل سوعىستا، كەزىندە پوۆولجە مەن سولتۇستىك كاۆكازدى ۇستاپ تۇرعان نوعاي ورداسىنىڭ بەس ءجۇز مىڭنان اسا تۇرعىنى قازا تاپقان ەكەن. جالپى ايتقاندا، بارلىعى دەگەن ءسوز. قالعان-قۇتقان نوعايلاردىڭ كەيبىر مىرزالارى ءوز اۋىلدارىن الىپ، كاۆكاز ارقىلى، تۇركياعا اۋدى. تاريحتا شامامەن ءجۇز مىڭداي دەيدى.

ورىس يمپەرياسىن جالتاقتاۋمەن كۇن كەشىرگەن، زامانىندا ءتورت ءجۇز مىڭداي قول شىعارا الاتىن قايران نوعاي ورداسى، قازتۋعان جىراۋدىڭ ەلى، تۇتاسىمەن جويىلىپ كەتتى دەۋگە بولادى. قازىرگى كۇندەرى، رەسەيدە قالعانى ءجۇز مىڭنان ءسال عانا اسادى. نە ۇيىساتىن كىشىگىرىم بولسا دا اتامەكەن – مەملەكەتى (تاتارستان، باشقۇرتستان، حاكاستار سەكىلدى), نە ءتىلى، نە ءداستۇرى قالمادى. دەگەنمەن دە، نوعايلار – ول، قازاقتار عوي. ورىس يمپەرياسىنىڭ وزگە ۇلتتارعا  جاساعان، تاريحتان وشپەيتىن – گەنوتسيدى وسى عوي.

رەسەيدىڭ اگرەسسيالىق ساياساتى سونوۋ يۆان گروزنىيدان باستالادى. وسى پاتشانىڭ تۇسىندا استراحان، سونداي-اق، قازان حاندىقتارى تالقاندالىپ، جاۋلانىپ الىندى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz