"قۇلاتىلعان ەسكەرتكىش ورنىنا ەشكىمگە بەلگىسىز قارابالىق باتىردىڭ ءمۇسىنى قويىلادى" دەگەن ءبىزدىڭ ماقالامىزعا Abai. kz پورتالىندا «قارابالىق باتىر ومىردە بولعان ادام» دەگەن ايدارمەن بەلگىلى اقىن اقىلبەك شاياحمەت جاۋاپ جازعان ەكەن. جاۋاپتىڭ باسىم كوپشىلىگى قىپشاقتىڭ قارابالىق اتاسىنا قاتىستى اڭىزدىق جانە اقىندىق (كوركەم شىعارماشىلىق) دەرەكتەردى شولۋ بولىپ شىققاندىقتان، ناقتى قارابالىققا قاتىستى ەكى دەرەكتىڭ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. ونىڭ ءبىر – ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ، ەكىنشىسى – ب.داۋىلباەۆ دەگەن اۆتوردىڭ جازباسى.

قارابالىقتىڭ ميفتىك پەرسوناج ەكەنىن اۆتور تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قازاقتىڭ شەجىرەلەرى مەن اڭىزدىق اڭگىمەلەرىنىڭ مازمۇنى ايتىپ تۇر. ايتالىق، قازاقتىڭ فولكلورلىق مۇرالارىن جازباعا تۇسىرگەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ شەجىرەسىنە قاتىستى اڭىزدىق دەرەگىنە نازار اۋدارايىق. بەس تاڭبالى قىپشاقتىڭ شەجىرەسىن تاڭبالىق سيپاتىننان مىنەزدىك [بىربەتكەيلىك - (مويىن تاڭباسى) جانە تۇرمىستىق (ادام سانى كوپتىك- ء(الىپ تاڭباسى), بايلىق - (قارىن تاڭباسى)] سىندى ەرەكشەلىكتەردى سيپاتتاعان كوركەم (ميفولوگيالىق) اڭگىمەدە ء(سوز جوق، قىپشاق تايپاسىنىڭ كەيىنگى تاريحىنان شىعارىلعان جيىنتىق اڭگىمەدە) قارابالىق –  بەس تاڭبالى قىپشاقتىڭ ءبىر بالاسى. قارىن تاڭباسىمەن، ياعني توقشىلىقتىڭ، بايلىقتىڭ مولدىعىمەن ەرەكشەلەنگەن رۋ. ولاردىڭ ارعى اتاسى – قوبىلاندى باتىر. دەمەك، قارابالىق رۋىنىڭ تاريحى تەرەڭدە. سەبەبى قىپشاق اتتى رۋ-تايپالىق بىرلەستىكتىڭ ۇلى دالادا مەكەن ەتكەنى ىقىلىم زاماننان بەلگىلى. ال قازاق-نوعايعا ورتاق اتاقتى قوبىلاندى باتىر ەپوسىنىڭ ەل اۋزىندا جىرلانا باستاعان ۋاقىتىن ەپوستانۋشىلار ەپوستىق قاھارماننىڭ ءار كەزەڭدەگى تاريحي وقيعالاردىڭ ىشىندە جۇرگەنىنە قاراي ءحىۇ عاسىردان باستاپ جىرلانا باستاعان دەپ ەسەپتەيدى. ولاي بولسا، قارابالىق باتىر قوبىلاندى سىندى ەپوستىق قاھارمان ءومىر سۇرگەن سول ءبىر عاسىرلاردىڭ و جاق، بۇ جاق شەگىندەگى كىسى بولىپ شىقپاي ما؟ ول كەزەڭ الدىمەن التىن وردا، كەيىن نوعايلى ءداۋىرى ەمەس پە ەدى؟

ەندى اۆتور كەلتىرگەن ورىس يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ورىنبور بولىمشەسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ب.داۋىلباەۆتىڭ 1903 جىلى جاريالاعان تانىمدىق دەرەگىنە نازار اۋدارايىق: «نازاد تومۋ 50 لەت كيرگيزى كىپچاكسكوگو رودا كارابالىكسكوگو ي كۋلدەنەنسكوگو، وكولو 3000 كيبيتوك، ۋپراۆلياەمىە سۆويمي رودوناچالنيكامي، يز كوتورىح سامىميم يزۆەستنىمي بىلي باتىرى كارابالىك ي جاباگى، ۆو ۆرەميا لەتا كوچەۆالي پو ۆسەم وبشيرنىم ستەپيام،ناچينايا وت رەكي توبولا دو وزەرو ۋركاچ، ا ك زيمە وتكوچەۆىۆالي ك رەكە توگۋزاك (پو بەرەگام يح ناحودياتسيا پوسەلەنيا)».

جوعارىداعى شەجىرەلىك دەرەك پەن اۆتورلىق جازبا دەرەكتەن قانداي قايشىلىقتى اڭعارامىز؟ ارينە، زەردەگە بىردەن زەردەلەنەتىن نارسە - قارابالىق باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى. ب.داۋىلباەۆتىڭ ايتۋىنشا، قارابالىق باتىر دەرەك قاعازعا تۇسكەن ۋاقىتتان (1903 ج.) 50 جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن ەكەن. ولاي بولسا، بۇل شامامەن – 1850 جىلدار، ياعني ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنى. ءتىپتى، ونى تاعى ءبىر ەلۋ جىل شەگەرىپ، ءحىح عاسىردىڭ باسى-اق بولسىن دەيىك. ءحىح عاسىردا قارابالىق باتىرلىق كورسەتەتىن قانداي تاريحي وقيعالار بولدى؟ تاريحقا كوز سالايىقشى. جوڭعار ءحۇىىى عاسىردا جويىلعان ەدى. 1837-1847 جىلدارى ورىس ۇكىمەتىنە قارسى قارۋ كوتەرگەن كەنەسارىنىڭ سوعىسى بولدى. كەنەسارىنىڭ ورىستىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىسىنە شەكارا ماڭىنداعى قازاق رۋلارى ورىس ۇكىمەتىنىڭ ىقپالىندا بولعاندىقتان قاتىسپاي، كەرىسىنشە، ءتىپتى، ولاردىڭ ىشىنەن كوتەرىلىسكە قارسىلىق كورسەتكەندەرى دە بولدى. كەنسارى حان «كوتەرىلىسكە قولداۋ كورسەتپەدىڭ» دەپ ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ اۋىلىن شاپقانى تاريحتان بەلگىلى.

ال سول كەنسارىنىڭ كوتەرىلىسىنە «قارابالىق باتىر» قاتىسىپ، ورىس اسكەرىمەن شايقاسىپتى دەگەن دەرەك جوق. ونىڭ ۇستىنە قارابالىق رۋى ورىس ۇكىمەتىنىڭ ءۇي وزەنىنىڭ بويىمەن بەلگىلەنگەن شەكارالىق لينياسىندا-توعىزاق وزەنىنىڭ بويىن قىستاپ جۇرگەن. باسقاشا ايتساق، ورىس اسكەرىنىڭ تاناۋىنىڭ استىندا، باقىلاۋىندا بولعان. ەندەشە، ول قارابالىق «باتىر» دەگەن قۇرمەتتى اتاقتى قايدان العان؟ ول كىممەن سوعىسقان، قايدا شايقاسقان؟ قانداي ەرلىك ىستەر كورسەتكەن؟ الدىمەن وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋ كەرەك.

1895 جىلى «تۋرگايسكايا گازەتادا» امانقاراعاي مەن ناۋرىزىم ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋى تۋرالى توپونيميكالىق ءاپسانا جاريالانادى. ءاپسانا بىلاي باستالادى: “تورعاي وبلىسىنىڭ قوستاناي مەن تورعاي ۋەزدەرiندە “امانقاراعاي”، “ناۋىرىزىم”، “تiرسەك” دەپ اتالاتىن ورمان، “دانابيكە” وزiنە مەن “سارىمويىن” كولi جايىندا قىرعىز اراسىندا ايتىلاتىن لەگەندا بار. استراحان قالماقتارىنىڭ قازاق دالاسى ارقىلى قىتايعا اۋعان زاماندا امان، “ناۋرىزىم” اتتى قازاق بايلارى جايلايدى. بايلىعىمەن ەكەۋiنiڭ دە اتتى كەڭگە جايىلادى. اماننىڭ دانابيكە اتتى قىزى، ال ناۋرىزىمنىڭ سارىمويىن اتتى ۇلى بولادى. دانابيكەنiڭ تولعان ايداي سۇلۋلىعى قانداي جاۋ بولماسىن قايتپاعان ناعىز ەرجۇرەك دەيتiن باتىرلار وعان عاشىق بولىپ، سۇلۋدىڭ ءسوزiن الا الماي جiگەرi قۇم بولىپ جۇرگەندەرi سارىمويىننىڭ قۇلاعىنا شالىنادى. باتىر جiگiت دەگەن اتقا تولىق ساي سارىمويىن كۇندەردiڭ كۇندەرiندە ءوزiنiڭ باتىرلىعىن تاعى بiر سىناۋ ءۇشiن امان بايدىڭ اۋىلىنا كەلەدi. دانابيكە سۇلۋدى كورiپ سارىمويىن وعان عاشىق بولىپتى، اماننىڭ قىزىن قالىندىققا سۇرايدى...».

ءاپسانانىڭ سوڭىندا سالتتى بۇزعان سارىمويىنعا قاتاڭ ۇكىم شىعىپ، ولىمگە كەسىلەدى. سول سارىمويىن باتىر ەل اراسىندا «باتىر» دەپ اڭىزدالمايدى. سەبەبى ول ءاپسانا ەل اراسىنا كەڭىنەن تارالىپ، فولكلورلىق مۇراعا اينالماعان. فولكلورعا اينالعان شىعارما عانا حالىق اراسىندا ساقتالادى. سوندىقتان وقتا-تەكتە، ءبىر-ەكى مارتە اتالعان كەيىپكەردى «باتىر» دەپ جالاۋلاتا كەتۋ قيسىنسىز. ونىڭ ۇستىنە «باياعىدا پالەنشە دەگەن باتىر بولىپتى» دەگەن ءسوز قازاق اراسىندا جەتىپ-ارتىلادى. بۇل «باياعىدا ءبىر باي بوپتى» دەپ باستالاتىن ەپوستىق-ەرتەگىلىك سارىننىڭ ءبىرى.

ەندىگى كەزەكتە ب.داۋىلباەۆتىڭ دەرەگىنە ەجەلگى قارابالىق رۋىنىنىڭ اتاۋى جاڭارىپ «باتىر» بولىپ كىرۋ سەبەبىنىڭ سىرىنا ۇڭىلەيىك. سەبەبى ءحىح عاسىردان باستاپ قازاق دالاسى ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، قازاق حاندىعى قۇلاعاننان كەيىن كوشپەندىلىك، جاۋگەرشىلىك زامان كەتىپ، ەل موينىنا وتارشىلىق قامىتا ورناعان ۋاقىتتا وتكەندى اڭساۋ، ونداعى كەرەمەت ءومىردى ساعىنۋ باستى سيپات الدى. وتكەن زامانداعى باتىرلار اسپەتتەلىپ، ولاردىڭ ەرلىك ىستەرى دارىپتەلەدى. بۇرىنعى كونە جىرلار سول اڭساۋدىڭ اسەرىنەن قازاق دالاسىندا قايتا جىرلانادى. ەپوستانۋدا مۇنداي قۇبىلىستى «ەپيكالىق ۋاقىت، ءداۋىر» دەپ اتايدى. قازاق فولكلورىنداعى سوڭعى ۇلكەن ەپيكالىق كەزەڭ – ءحىح عاسىر. وسى تۇستا بۇرىنعى وتكەن كىسىلەر قازاقتىڭ ارمان-اڭسارىنىڭ سالدارىنان «باتىر» بولىپ تانىلدى. حالىقتىڭ ارمان-اڭسارى نەگىزىندە جاسالاتىن تاريحتى عىلىمدا «ميفولوگيالىق تاريح» دەپ اتايدى. ميفولوگيالىق، ياعني كوركەم تاريح دەگەنىمىز فولكلورلىق سانا، فولكلورلىق مۇرا نەگىزىنەن تۋىندايدى. ميفولوگيالىق تاريحتان جەر بەتىندەگى حالىقتىڭ بارلىعى دەرلىك وتكەن. ايىرماشىلىعى ءبىرى ەرتە (باتىس ەلدەرى), ەكىنشىسى كەش (شىعىس ەلدەرى) وتكىزگەن. كەشتەۋلىك سيپات قازاق حالقىنا دا ءتان.

ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى قازاق قوعامىندا ءسال-ءپال ەرلىكپەن اتى شىققان كىسىنى جاپپاي «باتىر» دەپ ماقتاۋ كورىنىس ورىن الدى. بۇل كورىنىستى قازاقتىڭ تانىمدىق كەڭىستىگىندە العاش سىناعان حاكىم اباي بولاتىن. ول ءوزىنىڭ «عاقليالارىنىڭ» «ون ءتورتىنشى سوزىندە» بىلاي دەدى: «ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى بولا ما؟ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جۇرەكتى كىسى دەگەنى - باتىر كىسى دەگەنى. ونان باسقا جۇرەكتىڭ قاسيەتتەرىن انىقتاپ بىلە المايدى. ...قازاقتىڭ «جۇرەكتىسى» ماقتاۋعا سىيمايدى. ايتقانعا كونگىش، ۋاعدادا تۇرعىش، بويىن جامانشىلىقتان تەز جيىپ العىش، كوشتىڭ سوڭىنان يتشە ەرە بەرمەي، اداسقان كوپتەن اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الۋعا جاراعان، ادىلەتتى اقىل مويىنداعان نارسەگە، قيىن دا بولسا، مويىنداۋ، ادىلەتتى اقىل مويىنداماعان نارسەگە، وڭاي دا بولسا، مويىنداماۋ - ەرلىك، باتىرلىق وسى بولماسا، قازاقتىڭ ايتقان باتىرى - انشەيىن جۇرەكتى ەمەس، قاسقىر جۇرەكتى دەگەن ءسوز».

حالىق اڭىز-شەجىرەلەرىنىڭ بىلگىرى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جازبالارىنا. «بي دەگەن - اق شاريعات ىلۋدە بىرەۋ تابادى، باتىر دەگەن - باراق يت ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى»،- دەگەن حالىقتىڭ «باتىر» دەپ ماقتاعاندارعا قارسى ايتىلعان سىنى تىركەلگەن.

قازاقتىڭ وتكەن كۇندەردى، تاريحتاعى تۇلعالاردى كەرەمەت ەتىپ اڭساۋ كوڭىلىن سىناعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان. ول: «پالەن حان-اي، تۇگەن بي-اي!» دەپ ۇيدە وتىرىپ وكiنەسiڭدەر. بۇرىنعى حاندارىڭ دا، بۇرىنعى بيلەرiڭ دە وسى كۇنگi اتقا مiندiم دەپ جۇرگەن وزدەرiڭدەي ەدi! قازاقتىڭ بۇرىنعى باسشىلارىندا ادiلدiك، بەرەكە بولسا، بۇل كۇندە قازاق بۇل كۇيدە بولار ما ەدi?! جۇرتتىڭ بەرەكەسi كەتۋگە تۇپتەن سەبەپ بولعان نارسە - قازاقتا بiرلiكتiڭ جوقتىعى. بiرلiك جوقتان ءھام جانعا ەرىپ بىتىراعان، بىرلىك جوقتان قازاقتىڭ ءھار قايسىسىن ءھار جەردە دۇشمانى وبايلاتقان. بۇرىنعى حان بولسىن، بيلەر بولسىن، ادiلدiكتەن جىراق بولعان، ءدال وسى كۇنگi اتقا مiنگەن وزدەرiڭدەي»،- دەپ، باتىرا ايتقان بولاتىن.

اتاقتى ويشىلداردىڭ سوزدەرىنەن كەلتىرىلگەن بۇل مىسالدار بىزگە دە وي سالۋى ءتيىس. ءاربىر اڭىزدىق دەرەككە اباي بولۋىمىز كەرەك. ونى عىلىمي نەگىزدە تالداي ءبىلۋ پارىز. قازىرگى فولكلورتانۋدا حالىق شىعارماشىلىعىن، تانىمىن عىلىمي تۇرعىدا تانۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن كوپتەگەن ءادىس-تاسىلدەر، تانىمدار بار. حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ قىر-سىرىمەن تەرەڭ تانىس عالىمداردىڭ ورتاق پايىمىندا حالىقتىڭ ميف-ءاپسانالارىندا، جىر-اڭىزدارىندا ەل باسىنان وتكەن تاريحي كەزەڭدەردىڭ سارىنى، سول تۇستاعى ادامداردىڭ تانىمدىق دەڭگەيى بەينەلەنەدى دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسقان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ب. داۋىلباەۆتىڭ جازباسىندا ورىن العان اڭىزدىق دەرەك ءحىح عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ فولكلورلىق تانىمىندا باتىرلىق كەزەڭدى دارىپتەۋ بەلەڭ العان سارىننىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان سىندى. ءسويتىپ، كونە قارابالىق «قايتا جاڭعىرىپ»، «قارابالىق باتىر» اتانادى. ەگەر قارابالىق شىن مانىندە باتىر بولسا، ونىڭ ەرلىك ىستەرى، شايقاسى، جاۋدىڭ قيمىل-ارەكەتتەرى قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، ولجاباي باتىر، شاقشاق جانىبەك، شۇبىرتپالى اعىباي ت.ب. سياقتى ەرلەردىڭ اڭىزدالعانى سياقتى ەرلىك، جاۋجۇرەكتىك، باتىرلىق تۋرالى اڭگىمەلەرگە تولى بولار ەدى. بىراق ول جوق. ونداي كورىنىستىڭ ەل اۋزىندا جوق ەكەنىن اۆتور: «قارت اقىن وتەمىس قالاباەۆ كوزى تىرىسىندە قارابالىقتىڭ بەس قارۋى ساي بولعان، ءوزى دە تالاي شايقاسقا قاتىسقان، بىراق ەل اۋزىندا ونىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى دەگەندى ايتقان بولاتىن»،- دەپ ءوزى دە قوشتاپ وتىر.

«جوققا - سوت تا جوق»،- دەيدى باتىس تانىمى. جوق نارسەنى شىندىققا اينالدىرۋ قازىرگى ءححى عاسىردا-عىلىم مەن ءبىلىم جەتىلگەن ۋاقىتتا اۋرە بولۋ – بەرەكتى از، مازمۇنى تاياز قاراكەت. عىلىم-ءبىلىم جەتىلگەن زاماننىڭ ازاماتتارى سارىنشىل، قۋعىنشىل ەمەس، ساراپشىل، تالاپشىل بولىپ كەلگەنى ءلازىم. باتىرلار ينستيتۋتى - قازاقتىڭ وتكەن تاريحىندا وزىندىك ورنى بولعان الەۋمەتتىك قۇرىلىم. ول جاۋگەرشىلىك زامانعا لايىق قۇبىلىس ەدى. جاۋگەرشىلىك كەتكەننەن كەيىن ول دا تاريح ساحناسىنان ىعىسىپ كەتتى. قازاقتىڭ وتكەن تاريحىندا ەرەكشە ورنى بولعان باتىرلىققا جالپى ەسكەرتكىش قويساق، بۇرىنعى كەزەڭدە بولعان جۇزدەگەن جالقى باتىرلاردى دا قامتىعان بولار ەدىك. ءبىزدىڭ وي – وسى.

 الماسبەك ابسادىق، فيلولگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz