5 بولىك

ا. بۋشكوۆ ءوز كەزەگىندە ۇلى دالا جايىندا التىن وردا كەزىندەگى تاريحتى بۇرمالاۋدىڭ قالاي ورىن العانىن ءسوز ەتسە، ۋكراينالىق تاريحشى-جورنالشى اناتولي جەلەزنىي التىن ورداعا دەيىنگى تاريحتى جاڭاشا تاپسىرلەيدى.

اناتولي جەلەزنىي ورىس رۋحىنىڭ ىرگەسىن شايقالتقان زەرتتەۋشى

ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كسرو-نىڭ اسىرە ورىسشىلدارىن ءدۇر سىلكىندىرگەن «از ي يا-سىنان» كەيىن تاعى ءبىر ورىستىڭ ەجەلگى مادەني جادىگەرى سانالاتىن «يگور جاساعى تۋرالى جىرعا» كيەۆتىك جورنالشى اناتولي جەلەزنىي جاڭاشا، ءداستۇرلى ەمەس كوزقاراسىن العا تارتىپ، تەك ادەبيەتتانۋشىلار، تىلشىلەر، تاريحشىلاردى عانا ەمەس، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جۇرتشىلىقتى ويعا باتىرىپ، سونى نەگىزدە ويلاۋعا تۇرتكى بولاتىن «يگور جاساعى تۋرالى جاڭاشا ءسوز، ءداستۇرلى ەمەس كوزقاراس//نوۆوە سلوۆا و پولكۋ يگورەۆە نەتراديتسيوننىي ۆزگلياد » اتتى تۋىندىسىن ومىرگە اكەلدى.

اۆتور ورىس ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنا تۇركى ءتىلىنىڭ ىقپال ەتكەنىن، ونىڭ ىزدەرىنىڭ زامانالىق ورىس تىلىندە جۋسا كەتپەستەي ساقتالۋىن، جانە سلاۆيان سوزدەرىنىڭ يران-ۇندىلىك نەگىزىن جوققا شىعارا وتىرىپ، بۇرىن ءسوز ەتىلمەگەن ارابيزمدەردى، ۋكراينيزمدەردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءسوز ەتەدى. ءوزىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ شاكىرتى سانايتىندىعىن جاسىرمايدى. ءبىز وسى 300 بەتتىك زەرتتەۋدىڭ كىرىسپەسىندەگى: «ماسەلەنىڭ قىسقاشا تاريحى»، «اۆتورعا ءسوزدى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى» جانە «ورىس ءتىلىنىڭ شىعۋ تاريحى» اتتى ءبىرىنشى بولىمىندە «ورىس تىلىندەگى تۇركيزمدەر»، «ورىس گرامماتيكاسىنداعى تۇركى ءاتاۆيزمى»، «ورىس لەكسيكونىنداعى تۇركىلىك ىلكى نەگىز» جانە «سلاۆيان ءتىلىنىڭ رۋسكە ەنگىزىلۋى» تاراۋشالار بار، كىتاپ سوڭىندا «ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ حاتى» ت.ب. تاراۋشالار مەن بولىكتەردەن تۇرادى.

حالىقارالىق بايلانىستار (مادەني-كوركەم، اسىرەسە، ادەبي), كورىپ وتىرعانىمىزداي، ايماقتىق جانە ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى فاكتورى (تيپولوگيالىق ۇقساستىقپەن قاتار) سيمفونيالىق بىرلىگىنىڭ قالىپتاسۋى مەن بەكەمدەلۋىن قۇرايدى. بىراق وسىنداي بار نارسەنى جوق ەتەم دەۋ ورىس عالىمدارى ءۇشىن تۇككە تۇرمايدى. ەۋروپالىق اسەر اۋىزعا الىنىپ، تاريح قويناۋىندا بۇعىپ جاتقان تۇركىلىك ىقپال، رۋحاني باستاۋ كوز مۇلدەم ەلەنبەيدى. ا.جەلەزنىي ورىس زەرتتەۋشىلەرى ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ، ەۋروپا تىلدەرىندەگى تۇركىلىك نەگىزدى اۋىزعا الادى. ەندى تارجىماعا كەزەك بەرەيىك. سونىمەن....

ماسەلەنىڭ قىسقاشا تاريحى

وتاندىق مادەنيەتكە جوعالىپ تابىلعان ەجەلگى ورىس تۋىندىسى «يگور جاساعى تۋرالى جىردىڭ» قايتىپ ورالعانىنا مىنە 200 جىلداي ۋاقىت بولدى. اتالعان ەكى ءجۇز جىلدىقتىڭ ارالىعىندا ءبىزدىڭ تاريحشىلار، ادەبيەتتانۋشىلار، فيلولوگتار، لينگۆيستەر، جانە ەتيمولوگتار وسى ەرەك تۋىندىنىڭ  ءار فاكتىسىن، ءار فرازاسىن، ءار ءسوزىن تۇپكىلىكتى زەرتتەپ، وزدەرىنشە ءتۇسىندىردى.

البەتتە، ورسان زور كىتاپتار جازىلىپ، سانسىز ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ، كوپتەگەن عىلىمي اتاقتار بەرىلدى. وسىنداي تەگەۋىرىندى ۇزاققا سوزىلعان ورەلىلىك شابىلۋىنان كەيىن پوەمادا بىردە-ءبىر تۇسىنىكسىز، ۇعىنىلمايتىن جەر قالۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى، ءبارى تالدانىپ، ءبارى ايقىندالىپ قويعانداي.

ونىڭ ۇستىنە، مەن ءوز موينىما جاۋاپكەرشىلىكتى الا وتىرىپ، ورىس پوەماسى تۋراسىنداعى ايتىلۋعا ءتيىستى ەڭ باستىسىن وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم ايتقان جوق دەپ ءمالىم ەتەمىن.

تامىرىن تەرەڭگە جايعان سلاۆياندىق باسىمدىقتىڭ يدەياسىمەن ءتالىم-تاربيە العان ءبىزدىڭ عالىمدار ەجەلگى ورىس حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ بارشا تاريحي جانە مادەني ۇدەرىستەرىندە ەجەلگى ءرۋستىڭ پايدا بولىپ، كەڭگە قانات جايۋى «پوۆەستي ۆرەمەننىح لەت»-ءتىڭ قاي كەزدە جاپسىرمالانعانى بەلگىسىز بولىگىندە توگىلتە جازىلعان: «درەۆلياندار مال سياقتى تىرشىلىك كەشىپ، ءبىرىن-ءبىرى ولتىرە سالاتىن، ادال-ارام دەمەي تاماقتان وتكەننىڭ ءبارىن يت بىلاپىس جەي بەرەتىن، نەكەگە تۇرماي تومەن ەتەك ەڭكەيسە بولدى، ايعىرداي شاباتىن. راديميچتەر مەن ۆياتيچي جانە سەۆورولاردىڭ سالت داستۇرلەىر ءبىر ەدى. ورماندا جابايى اڭداي ءورىپ جۇرەتىن، قولىنا تۇسكەندەرىن قىلعىپ سالىپ تالعاجاۋ ەتەتىن جانە اتا-انالارى مەن جەڭگەلەرىنىڭ كوزىنشە اۋىزدارىنا نە كەلسە سونى ايتاتىن...»  بوس جاتقان جەرلەردەن ەمەس، جارتىلاي جابايى تايپالاردان ەمەستىگىن  ەش پايىمداي المادى.

جوق، رۋس الدەبىر ساتتەردە شەكاراسى ەدىلدەن دۋنايعا دەيىن سوزىلعان وسى جەردە ءسان-سالتانات قۇرعان تۇركى وركەنيەتى – ۇلى بۇلعاريانىڭ، ودان كەيىن اسكولدتىڭ ورىس قاعاناتىنىڭ الەۋەتتى تاعانتاسىنان قالىپتاستى. وسى تۇركى وركەنيەتى ورتا دنەپر بويىنا ەنگەندە شوقىندىرىلۋ جانە سلاۆيانداندىرۋعا ۇشىراپ، بۇگىندەرى ءبىز ەجەلگى ورىس دەپ اتاۋىمىز قالىپتاسقان ابدەن وزگەرىسكە ۇشىراعان جاڭا تۇركى-سلاۆيان قاۋىمداستىعىن ومىرگە اكەلدى.

ءبىزدىڭ كونە تاريحىمىزداعى تۇركى اسپەكتىسىن قاراستىراتىن اۋقىمى زور ادەبيەت بار. وسى ادەبيەتتەردىڭ ءتىزىمىنىڭ ىشىندە ورتا دنەپر ايماعىنىڭ تۇركىلىك وتكەنىن دالەلدەيتىن، ءارى كوپتەگەن فاكتىلەردى دايەكتەپ كەلتىرەتىن  مەنىڭ «وچەركي پرەدىستوري كيەۆسكوي رۋسي» اتتى كىتابىمدا بار.

تاريح دوڭعالىعىنىڭ وسىلايشا اينالۋى ءوز بويىنا ءارى تۇركىلىك، ءارى سلاۆياندىق لەكسيكانى سىڭىرگەن الدەبىر تۇركى-سلاۆيان سۋرجيگىن ء(دۇباراسىن) جاساپ شىقتى. تەك وسىنى ەسكەرگەن شاقتا عانا «يگور جاساعى تۋرالى جىردىڭ» ءتىلى مەن ءماتىنىن دۇرىس ۇعىنا الامىز.

«ءسوزدىڭ» (مەن پوەمانى ۇزىن سۇرە جوسىلتپاي قىسقاشا اتاۋدى وسىلايشا ۇيعارىپ وتىرمىن) ۇزاق عاسىرلىق ۇمىتىلۋدان جالعىز امان قالعان بۋماسى ءوزىنىڭ ورالۋى مەن شىعىراۋدىڭ تۇبىنە كەتىپ اجال قۇشقانى ءۇشىن تولىق جانە باسى ءبۇتىن ورىس ەسكىلىگىن جيناۋشى گراف الەكسەي يۆانوۆيچ مۋسين-پۋشكينگە مىندەتتى. قاسيەتتى سينودتىڭ وبەر-پروكۋرورى، كوركەم اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى  ورىنتاعىن يەلەنىپ، ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ جوعارعى قولداۋىنا يە بولىپ، موناستىر مۇراعاتتارى مەن كىتپاحانالارىنان ەجەلگى ورىس تاريحى مەن ءسوز ونەرىنىڭ جازبا جادىگەرلەرىن وزىنە الۋ قۇقىعىن يەلەندى.

وسىنداي قۇدىرەتتى قۇزىرلىقتىڭ ارقاسىندا ول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وتە كوپ ورىس ەسكىلىگىنىڭ جەكە كوللەكتسياسىنىڭ بىردەن-ءبىر يەسىنە اينالدى.

وسىنداي جولمەن ءوز قولىنا جالپىمەملەكەتتىك ماڭىزى بار ەرەك تاريحي ماتەريالداردى شوعىرلاندىرىپ، ولاردى كادەگە جاراتۋدا قارا نيەتتىلىك تانىتتى. ماسكەۋگە ناپولەون اسكەرى تاقاپ قالعان شاقتا گراف باعا جەتپەس قولجازبالار مەن ەكسپوناتتاردى تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ بەزە قاشتى.

قاتىگەز تاعدىر 1812 جىلعى ماسكەۋدەگى الاپات ورتتە ونىڭ جياعاندارىنىڭ ءبارىن جالمادى. تەك ورىس-فرانتسۋز سوعىسى باستالاردىڭ الدىنا گراف باسپادان شىعارىپ ۇلگەرگەندەرى عانا ساقتالدى. وسى وتقا ورانعانداردىڭ ىشىندە «ءسوزدىڭ» ەڭ جالعىز بۋماسى دا بار ەدى.

مىنە، كونە ورىس جادىگەرىنىڭ تابىلۋىنىڭ قىساقاشا تاريحى تومەندەگىدەي. بىردە، XVIII ع. 90-شى جىلدارى ا.ي.مۋسين-پۋشكين سپاسس-ياروسلوۆ موناستىرىنىڭ ءارحيماندريتى يويلدان ەجەلگى ورىستىق اقسۇيەكتىك تۋىندىلارىن قولىنا تۇسىرەدى.

ونداعى تىگىندە: «حرونوگراف»; «ۆرەمەننيك، ەجە ناريتساەتسيا لەتوپيسانيە رۋسسكيح كنيازەي ي زەملي رۋسسكىيا»; «سكازانيە وب ينديسكوم تسارستۆە»; «پوۆەست وب اكيرە پرەمۋدروم»; «دەۆگيەۆو دەيانيە» جانە سولتۇستىك نوۆگورودتىڭ كىنازى يگور ءسۆياتوسلاۆيچتىڭ قىپشاقتارعا جاساعان ءساتسىز جورىعى تۋرالى اتاۋسىز الدەبىر اڭگىمە بولدى.

جوعارعى ءبىلىمدى گراف ءوزىنىڭ پوەتيكالىق تىلىمەن وسىعان دەيىن بەلگىلى بولىپ كەلگەن ەجەلگى ورىس ءسوز ونەرى ۇلگىلەرىنەن ايىرىقشا ەرەكشەلەنىپ تۇرعان تۋىندىنىڭ عالامات تاريحي جانە كوركەمدىك قۇندىلىعىن بىردەن ءتۇسىندى. تاپ وسى كەزدە رەسەيدە كوركەم ادەبيەت قارقىندى دامي باستاعان بولاتىن، سوندىقتان، وسى جاعدايعا ورى جاڭادان تابىلعان شىعارما ورىس ادەبيەتىنىڭ ەجەلدەن تامىر تارتقاندىعىنىڭ دالەلى رەتىندە قۇلشىنىسپەن قابىل الىندى.  وسىعان بايلانىستى ۆيسساريون بەلينسكي:

«ءبىزدىڭ ادەبيەتىشىلەرىمىز بەن قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان ءداۋىردىڭ پيتتەرىمىز... بوياننان مەنەسترەل، ترۋۆەر، ترۋبادۋ، باردتىڭ اتاۋلى ەسىمىن جاساپ، وسىعان قۋانا وتىرا، باي ورىس ادەبيەتىنىڭ ءحىى عاسىرعا دەيىنگى گۇلدەنۋىن دارىپتەپ كەتتى»،-دەپ جازدى (بەلينسكي ۆ.گ. «رۋسسكايا نارودنايا پوەزيا»).

ا. بۋشكوۆ جانە ۇلى دالا

ءوزىم وسى ۋاقىتقا دەيىن «XVII عاسىردىڭ ءبىر تاريحشىسى» دەپ اتاپ كەلگەن دەرەك كوزىنىڭ قۇپياسىن جايىپ سالاتىن كەزىم جەتكەن سەكىلدى.

ءسوز «سكيفيا تاريحى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى ادىلەتسىزدىكپەن ەستەن شىعارىلعان ورىس تاريحشىسى اندرەي يۆانوۆيچ لىزلوۆ تۋراسىندا بولماق [لىزلوۆ ا. سكيفسكايا يستوريا. م.: ناۋكا، 1990.]. 1655 جىلى سارايمان وتباسىندا تۋعان ول... تۇركى جانە قىرىمدىقتارمەن بولعان سوعىستارعا قاتىسىپ، پەنزا ولكەسىنىڭ ۆوەۆوداسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. 1692 ج. ءوز عۇمىرىنداعى باستى ەڭبەگى «سكيفيا تاريحىن» ءبىتىردى. 1697 ج. ناۋرىزىنان باستاپ، ونىڭ ەسىمى قۇجاتتاردا اتالمايدى، ونىڭ سەبەبى ول وسى جىلى ومىردەن وزا كەرەك.

«سكيفيا تاريحى» بار-جوعى ءۇش رەت جارىق كوردى – 1776 ج. سانكت-پەتەربۋرگتە ءبىرىنشى باسىلىمى، ال، 1787 ج. ماسكەۋدە – ەكىنشىسى. ەڭ سوڭعى ءۇشىنشىسى تەك 1990 ج. بار-جوعى بەس مىڭ تارالىممەن باسىلىپ شىقتى. زامانا تاريحشىلارىنا ونىڭ بۇل ەڭبەگى ەش ءمالىم ەمەس، ول تۋرالى مەنىڭ كوزىمدى جەتكىزگەن جاعداي كەزىكتى.

قانداي وكىنىشتى. لىزلوۆتىڭ ەڭبەگى بىزگە جەتپەگەن ورىس جىلنامالارى (ارا-كىدىك ەسكە الىناتىن «جىلناماشى زاتوپ زاسەكين»), سونداي-اق،  XVI–XVII عاسىرداعى ورىس، پولياك پەن يتاليان (يەزۋيتتەرىنىڭ): سترىيكوۆسكي، بەلسكي، گۆانيني، بارونيا، ءارى بۇگىنگى كۇنى باسىم كوپشىلىگى ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان ورىس، پولياك، ليتۆا مۇراعاتتارىنىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە جازىلعان. بەلگىلىسى، لىزلوۆ ءمىناجاتحانالار كىتاپحاناسىن، ماسكەۋ پاتريارشاسىنىڭ ريزنيتساسىنىڭ كىتاپ قويماسىن،  ءارى قازان جانە استراحان مۇراعاتتارى قۇجاتارىندا پايدالانعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، بۇنىڭ بارلىعى تاتيششەۆكە ءجۇز جىلدان كەيىن «رەسمي» تاريحتى تارك ەتەتىن «ەرسى» تۇيىندەۋلەر جاساۋعا سوقتىرعانىن ءبىز ارينە جاقسى بىلەمىز.

ونىڭ ۇستىنە، لىزلوۆتىڭ جازىپ وتىرعانى تۇتاستاي جانە تۇگەلدەي  ءبىز بۇرىننان بىردەن ءبىر سەنىمدى دەپ بوي ۇيرەتىپ العان دۇنيەلەرگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ەرسى دە، تۇبەگەيلى وزگەشە تاريحتى بايان ەتەدى…

لىزلوۆتىڭ ەڭبەگىندەگى بارلىق ۇزىكتەردى مەن قازىرگى ادەبي ءتىلدىڭ ىڭعايىنا كەلتىرىپ اۋدارىپ شىقتىم. قىزىعۋشىلىق تانىتۋشىلار بولسا، كورسەتىلگەن بيبليوگرافيالىق باسىلىمنىڭ تۇپنۇسقاسىمەن تانىسا الادى.

وسىلايشا، تاقىمدارىڭدى قىسىپ، دەلبەلەرىڭدى بەكەمدەپ ۇستاپ سەنساتسيامەن جۇزدەسۋگە دايىندالا بەرىڭىزدەر…

لىزلوۆتاعى تاتارلار... سلاۆياندارعا (فين-ۋگور جانە بىردەن-ءبىر تۇركىلىك گەنوفوندىنى ساقتاپ قالعان نوعايلار (قازان تاتارلارى) تۋىستىعى قازىردە ءسوز ەتىلەدى دە، ولاردىڭ اريان ءدىنىن ۇستانعانىن «رەسمي» تاريح بۇگىنگە دەيىن جاسىرىپ قالادى – Abai.kz) تۋىس، ونىڭ ۇستىنە – ەۋروپالىق حالىق ەكەنىنەن باستايىق!

«سكيفيا ەكى بولىكتەن تۇرادى: ونىڭ ءبىرى ءبىز، ياعني، ماسكەۋ: رەسەيلىك، ليتۆا، ۆولوح جانە ەۋروپا تاتارلارى تۇراتىن ەۋروپالىق بولىك».

بۇعان تۇسىنىكتەمە بەرۋدىڭ دە قاجەتى جوق شىعار؟

«ەكىنشىسى – ازياتتىق، وندا سولتۇستىكتەن باتىسقا دەيىن سوزىلعان بارشا سكيف حالىقتارى تۇرادى. وسى ازيات سكيفتەرىنىڭ قاراسى وتە كوپ، ءارى تۇرلىنشە اتاۋلارمەن اتالادى».

مەن وسى ءبىر اتاۋلاردى جىپكە ءتىزىپ جاتپايمىن. ءدال قازىرگى ساتتە مەنى ءبىر عانا اتاۋ تاۋروس عانا قىزىقتىرادى. وسى – تاۋروستارعا ءبىز اينالىپ سوعىپ وتىراتىن بولامىز.

«بەس ءجۇز جىل بۇرىن، بالكىم وداندا بۇرىنىراق بولار، الدەبىر سكيف حالقى ءوز تىلدەرىندەگى اتاۋى مونگال (سوندىقتان ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ اتاۋى مونگايلى نەمەسە مونگايلي دەپ اتالىپ ءجۇردى) دەگەن ەلدەن شىعىپ، ءبىز تومەندە ءسوز ەتەتىن كەيبىر ەلدەردى جاۋلاپ العان سوڭ، ءوز اتتارىن تارتارمەن (تاتار ەمەس) الماستىردى… وزدەرىن وزگەلەردىڭ وسىلاي اتاعاندارىن جاندارى قالايدى».

مىنە، ەندى موڭعولدىڭ ءىزى تابىلدى! بىراق تا «كلاسسيكالىق» ۆەرسيانىڭ جاقتاۋشىلارنىىڭ قۋانۋىنا ەش نەگىز جوق، ويتكەنى، لىزلوۆ سيپاتتاعان «مونگايلي» نەمەسە «مونگايلى»-لەردىڭ بۇگىنگى (ورىس پەن تۇركى حالىقتارى «مونگول//ماڭعۇل» دەپ اتايتىن – Abai.kz) حالحالارعا ەش قاتىسى. ودان ارى بىلايشا ءسوز ەتىلەدى: «وسى تاتار – مونگايلداردان بىزگە، ساۆروماتتارعا، كەلگەن تاتارلار، اتاپ ايتساق: قىرىمدىق، مونكوندىق، پەرەكوپتىق، بەلگورودتىق، وچاكوۆتىق جانە  پاليۋسمەوتيس كولى ماڭىنداعى، ياعني ازۋلى تەڭىزى ماڭىن مەكەندەيتىن بارشا حالىقتار شىقتى».

باسقا سوزبەن ايتساق – تۇركىلەر. قىرىمدىق جانە پەرەكوپتىق تاتارلار – ناعىز تۇركىلەر ونى جوققا شىعارۋعا ەشكىم دە، ەشقاشاندا تىرىسقان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، بىزگە بەلگىلى بولعانى «بەلگورودتىق  تاتارلاردىڭ» دا بار ەكەنى (بىراق بەلگورود ءبارىمىز بىلەتىن باعزى سلاۆيان شاھارى دەپ ەسەپتەلەدى عوي؟!). سونىمەن بىرگە لىزلوۆ سلاۆيان تايپالارى: موسكۆا، روسسيان، ليتۆى… قاتارىنا قوساتىن «ەۋروپالىق تاتارلاردىڭ» دا بار ەكەندىگىن ەستەن شىعارماڭىز. نە ايتارى بار، بۇنىڭ ءبارىن مەن ويلاپ تاپقان جوقپىن، تەك جوعارىدا ءسوز ەتكەن ەۋروپالىق تاريحشىلاردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ ءوتتىم، ولار نەگە ەكەنى بەلگىسىز «تاتار» جانە «قىپشاق» تىلدەرى... سلاۆيان تىلىمەن تۋىس دەپ ەسەپتەيدى (ورىس ءتىلى دەگەن ءتىل جوق، ول تۇركى ءتىلىنىڭ سلاۆياندىق ديالەكتىسى دەگەن كونتسەپتسيانى سىبىرلىك عىلىمي ورتالىقتاردىڭ كوپشىلىگى ۇستانادى. وسىنى بىلەتىن بۋشكوۆ ۇلى ورىستىققا باسىپ وتىر – Abai.kz)! سترىيكوۆسكي بىلاي دەپ جازادى: «پەچەنەگ تە، قىپشاق تا، ياتۆياگي دە ليتۆالىقتار، ولاردىڭ تىلدەرىندە پولياك پەن روسسيان سەكىلدى كەيبىر وزىندىك ەرەكشەلىك بار».

لىزلوۆتىڭ كىتابى 1692 ج. جازىلدى. قاراپايىم  اريفمەتيكالىق ەسەپتەۋ مىنانى كورسەتەدى: 1692–500 = 1192! تاپ وسى جىلى «ازياتتىق سكيفيا» پايدا بولدى، ياعني، ورىس شەكاراسى ماڭىندا تاتارلار توبە كورسەتتى! بالكىم، بۇداندا بۇرىن شىعار – لىزلوۆ ءوزى ونى بىلاي دەپ جازادى: «بەس ءجۇز جىل بۇرىن، بالكىم وداندا بۇرىنىراق». سونىمەن، 1223 ج. ازيانىڭ تۇپكىرىنەن اياق استىنان سوققان قۇيىنداي پايدا بولا كەتكەن ەشقانداي «ەشكىم كورمەگەن حالىق» بولعان جوق، ونداي حالىق ومىردە بولعان ەمەس!

لىزلوۆ، سونىمەن بىرگە، شىڭعىسحاندى بايان ەتۋىندە، الدىمىزعا شىڭعىسحان مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ەكى نۇسقاسىن العا تارتادى. ءبىرىنشىسى بويىنشا 1162 ج. «ۇلىع حينگيس» ءوز جاساعىمەن الدەبىر ۋنكام (كەرەيدىڭ ۆانحانى بولۋى دا مۇمكىن) پاتشالىعىنان ىرگە اجىراتىپ، ءوزىنىڭ مەملەكەتىن قۇرادى. ەكىنشىسى بويىنشا، «تسىنگيس» اتا قونىسىن «مال-باستىڭ» وسۋىنە وراي ەمەس، نەكەسىز تۋعاندىعى ءۇشىن الدەكىم ولتىرەتىن بولعان سوڭ تاستاپ شىعىپ، ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى ورداسىنىڭ نەگىزىن قالايدى.

بۇل ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن شىڭعىس حان تۇلعاسى تۋرالى ءدالدى مالىمەت بولعان جوقتىعىن، ونىڭ ەسەسىنە ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعاراتىن اڭىزداردىڭ جەتىپ ارتىلاتىندىعىن كورسەتىپ بەرەدى. ماعان كەرەگى – ءوز ۆەرسيامدى قۇلاعىنان سۇيرەپ جارىققا شىعارۋ.

بىراق تا، «تاتارلارعا» ورالايىق. شىندىعىندا، ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى «چينگيز» قۇرعان دەلىنەتىن وردانىڭ مىسالىنان كورىنەتىنى، ءبىزدىڭ كاسىبي تاريحشىلار ەش قىمسىنباي داڭعويلىقپەن الىس وتكەندەگى  ارىپتەستەرىن «تۇزەيدى».

ءبىز وسىعان دەيىن ەسىمىن اۋىزعا العان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى يۋ. مىتسىك لىزلوۆتىڭ كىتابىنا مىناداي تەرەڭ ويلى ەسكەرتپەنى جاپسىرمالايدى: «ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى ورداعا سىرداريا وزەنى ماڭىنداعى جەرلەر مەن ارال تەڭىزىنەن شىعىستا جاتقان دالالار مەن قالالار ەندى».

بۇنداي استامشىل كەڭكەلەس «تۇزەتۋدى» ءتيىستى باعالاۋ ءۇشىن لىزلوۆتىڭ وزىنەن دايەك ءسوز كەلتىرگەنىمىز ورىندى: «وزدەرىن ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى وردا دەپ اتايتىن تاتارلار، بۇلعارلاردىڭ شەكاراسىنان ءسال تومەندەۋ ەدىل وزەنىنەن اتىراۋ تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتا تىرشىلىك كەشەدى» (قازاقتان، ادايلاردىڭ ءوزىن جوعارى قويۋىنىڭ ءبىر سەبەبى (ميلەتىمىزدىڭ يمپەريالىق (التى الاشتىق) ساناسىندا بۇعىپ جاتاتىن يدەيا) وسىندا ما دەيسىڭ – بۇندايدا). جانە دە ارى قاراي، باسقا ءبىر جەردە: «ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى تاتار ورداسىنىڭ اتاۋى تاتارلار قونىس ەتكەن ەدىلدەن شىققان; ال، بۇل وردا شىعىسىندا حۆالىن تەڭىزىمەن تۇيىقتالادى».

حۆالىن تەڭىزى دەگەنىمىز – اتىراۋ (كاسپي). كورىپ وتىرعانىمىزداي، لىزلوۆ ەكى رەت ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى وردانىڭ ناقتى شەكاراسىن تىلگە تامىزىق ەتەدى. بىراقتا زامانا «تۇسىنىك بەرۋشىلەرى» بەلگىسىز سەبەپپەن ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى وردانى ءجۇز شاقىرىم شىعىسقا اپارىپ «قونىستاندىرادى». نەلىكتەن؟ ءيا، كوزگە ۇرىپ تۇراتىنى، لىزلوۆتىڭ ايقىن كورسەتۋى جۇرت قۇدايداي تابىنعان  كلاسسيكالىق ۆەرسياعا قارسى كەلگەندىكتەن وسىنداي ەكى ۇشتىلىققا جول بەرىلىپ وتىر.

ەگەر دە ەكى ۇشتى تۇسىنىك بەرۋگە ەش كونبەيتىن تاسقا باسىلعان ماتىنگە زامانا تۇسىنىك بەرۋشىسى وسىنى جاسسا، قولجازبا قۇجاتتار وزىنە ويىنا كەلگەندى ىستەۋدىڭ نەبىر اتاسىنا جولىقپاسىنا نە جورىق …

تاپ وسى ازياتتىق سكيفيانى لىزلوۆ ارى قاراي ۇلى تاتاريا دەپ بايان ەتەدى. ءبىر جاعىنان – ازۋلى تەڭىزى، ەكىنشى جاقتان – اتىراۋ، ال، وڭتۇستىكتەن – «لاتىنشا  مونس تاۋرۋس – ارارات تاۋى» (كلاسسيك اقىن قادىر مىرزا ءالى التىن وردا كەلمەسكە كەتسە دە، باتىس قازاقتارىنىڭ اراسىندا كاۆكازدىق تۇركىلەرمەن بايلانىسىن ۇزبەگەن ءشۇبارتوس تۇىمداردىڭ بولعاندىعىن، ءوزىنىڭ اۋلەتىنە قاتىستى ءسوز ەتكەنىن دە بىلەمىز – Abai.kz).

ءسوزدىڭ ويناتىلا قۇبىلۋىنا نازار اۋدارىڭىزدار: تاۋرۋس – تاۆريا – تارتاريا – تاتاريا. بۇدان شىعاتىنى «تاتار» دەگەنىمىز – بۇرمالانىپ ايتىلاتىن «تاتاۋروس» بولعاندىقتان، ولار قالايدا تاۆريا جانە تاۋرۋس-اراراتپەن كىندىكتەس بولىپ كەلەدى ء[بىر ەسكەرەتىنى «سوزدە...» چەرنيگوۆ كىنازىنە قىزمەت ەتكەندەر اراسىندا تۇركى-كوشپەندى الدەبىر تاتراندار ءسوز ەتىلەدى].

ەگەر مەنىڭ بۇل ۆەرسيام ۇنامايتىندار بولسا، رەسمي عىلىمداعى «تاتارلار الدەبىر «تا-تا» نەمەسە «دا-دا» تايپاسىنان شىقتىنى» قۇپتاۋعا شاقىرامىن. شىندىعىندا، وسى ۆەرسياداعى «تا-تا» نەمەسە «دا-دا» بويىنشا تاريحشىلار باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرسا دا ەشتەڭكە شىعارا المادى. جانە سول شاقتا – شاراسىزدىق پەن قاۋقارسىزدىقتان موڭعولدار وزدەرى جەڭگەن ەلدەرىن «تاتار» دەپ اتاعان دەگەن ءداۋىر گيپوتەزاسىن ويلاپ تابا ءبىلدى. ولار جەڭە بەرگەن سايىن ءار جەڭگەن حالقىن تاتارلار دەپ اتاي بەرگەن دە (ا.بۋشكوۆ ادەيى جادىگويسيدى – ءارى ءوزىنىڭ ورىس قالالارىنىڭ اتتارىمەن اتالاتىن تاتارلار دەگەن پىكىرىن جوققا شىعارادى. بۇل جەردە رەسەي عىلىمدارى ءبىر نارسەنى ۇققىسى كەلمەي تۇر كىم ۇستەم بولسا، تۇركى جۇرتىنىڭ سولاي اتالاتىندىعى)…

مەن بىرەۋدى مازاق قىلىپ قالجىڭداپ تۇر دەپ ويلاماڭىز. ءبىر عىلىمي كىتاپتان ءوز كوزىممەن وقىدىم…

ونىڭ ۇستىنە، لىزلوۆ قىپشاقتاردىڭ «قالا، قورعان، اۋىلدارى» بولعاندىعىن جازادى. ءوز باسىم عىلىمداعى زامانا «تاپسىرشىلەرى» بولىپ تابىلاتىن مىتسىك سياقتى فوكۋسشى كوز بايلاعىش سيقىرشىلاردان گورى لىزلوۆقا كۇمانسىز سەنەمىن…

ونىڭ ۇستىنە، لىزلوۆ گوتتار دەگەنىمىز قىپشاقتار دەپ اشىپ جازادى. ال، سول گوتتاردى «رەسمي» تاريحناما ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ III عاسىرىندا تاريح ساحناسىنا شىعارىپ، گەرمان تايپاسىنىڭ قۇرامىنا قوسا سالادى.

بۇل ءۋاجداۋ تاقىر جەردەن شىعا سالعان جوق – ماۆرو وربيني دە وسى جايىندا جازىپ، ءوز كوزقاراسىن دالەلدەۋ ءۇشىن وسى تەزيستى بەكەمدەيتىن ۇزىن سونار باتىس ەۋروپا تاريحشىلارىنىڭ ءتىزىمىن كەلتىرەدى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ كوپشىلىگى بىزگە كەلىپ جەتكەن جوق، ءارى ۇلى عۇن يوانن، رۋسيندىك يەرەمي جايىندا كىم ەستىدى ەكەن ءوزى؟

جانە تاعى دا. وتە قىزعىلىقتى فاكتى. تاپ وسى رەاليستىك مەكتەپتىڭ وكىلدەرى (وربيني، لىزلوۆ جانە باسقالار) اۋىزدارىنا قۇم قۇيىپ العانداي بۇگىنگى تۇسىنىك بويىنشا «پوۆەست ۆرەمەننىح لەت»-ءتىڭ اۆتورى XII عاسىردا ءوزىنىڭ عالامات ەڭبەگىن جازعان «ۇلى» نەستور جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ەتپەيدى.

نەلىكتەن؟ ويتكەنى، XVI–XVII عاسىرلاردا نەستور جايىندا ەشكىمدە بىلمەيتىن، ءارى ەستىمەگەن دە ەدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ول كەزدە جوق بولاتىن. ءتىپتى ونداي ەسىمدى تاريحشىلار اراسىندا ەشكىمدە ەستىمەگەن بولاتىن…

ارى قاراي لىزلوۆ قىپشاقتاردىڭ كوشپەلى ەمەس، وتىرىقشى حالىق بولعاندىعىن بىلايشا ەسىمىزگە سالادى: «جانەدە تاتارلار ەدىل وزەنىنىڭ ەكى جاعىنداعى كەيىن قازان قالاسىنىڭ ىرگەتاسى قالاعان  بولگاريا [بۇل ارادا ەدىل بۇلعارياسىن ايتىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى] جانە التىن وردا دەپ اتالاتىن جايىق پەن اتىراۋ تەڭىزىنە دەيىن سوزىلعان ەكى ەلدى مەكەن ەتتى. جانە دە ولار وسى جەرگە: بولگارى، بىلىمات، كۋمان، كورسۋن، تۋرا، كازان، ارەسك، گورمير، ارناچ، ساراي ۆەليكي، چالداي، استاراحان سىندى كوپتەگەن قالالار تۇرعىزدى».

نازار اۋدارىڭىزدار: لىزلوۆ ورتالىق ازيانى اۋىزعا الماعاندا تاتارلاردىڭ قىتاي، حورەزم نەمەسە گۇرجىستاندى جاۋلاپ العاندىعى تۋرالى ەش نارسە ايتپايدى… بۇنداعى ايتىلاتىنى، تاتارلار «ىندىستانعا بارىپ، ءىندى پاتشاسىن ولتىرگەندىگى» – ءسوز بولىپ وتىرعان «ءۇندىستان» بۇل جەردە پەرسيا دەپ ۇعىنىلىپ: تاتارلار توز-توزىن شىعارعان ىنىندە «ىندەي//ىندەي پاتشاسىنىڭ جەرى» سانالاتىن «ەفرات وزەنى مەن  پەرسيد تەڭىزى» ايماعى ءسوز ەتىلەدى [بۇل ارادا ءبىر ەسكەرىلەتىن، لاتىن ءسوزى «inde»– «الىس»، «قيىردى» ءبىلدىرىپ، بۇگىنگى ينديا اتاۋىمەن سىرتتاي عانا ۇندەسىپ تۇر – دەگەن بۋشكوۆ تۇركى گەوگرافيالىق اتاۋىن ءسوزدىڭ ۇقساۋىنا وراي لاتىنعا جىعىپ بەرىپ تۇر. بىزشە، ينديا دا، ءۇندىستاندا تۇركى اتاۋى، تەك ءار كەزدە ارقيلى ۇعىمدى بىلدىرگەن – ءا.ءا.ءا.]. شىن ءۇندىستان مەن ءرۋستىڭ اراسىن تالاي ەلدەر ءبولىپ جاتىر، اتالعان جاعدايدا «ۇندەي//ىندەي» ەلى اتالعان جاعدايدا پەرسيا، قىرىم،  حيۋا بولىپ شىعۋى دا عاجاپ ەمەس…

ەستە قالارلىق جايت، لىزلوۆ ء(وز الدىنداعى جانە تۇستاس تاريحشىلارىنداي) ورتالىعى قاراقورىم اتانىپ، بۇگىنگى موڭعول ەلىنىڭ اۋماعىنداعى «ۇلى موڭعول قاعاناتى» تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. ءبىر اۋىز ءسوز جوق. بۇنى ۇعىنۋ وپ-وڭاي: قىتاي تەڭىزىنەن ورىستىڭ شەگىنە دەيىن سوزىلعان «موڭعول حاندارىنىڭ ۇلى قاعاناتى» كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ قيالىمەن قاعاز بەتىندە عانا  ءومىر ءسۇردى. لىزلوۆ  جاتاتىن XVI–XVII عاسىرلارداعى رەاليستىك مەكتەپ ءار دۇنيەگە پاراسات بايىپتىلىقپەن قاراپ: سول كەزدە التىن وردا شىعىسىندا اتىراۋ تەڭىزىمەن شەكتەسىپ، ارى قاراي شىعىسقا قاراي ەشبىر يمپەريانىڭ بولماعانىن ناقتى ءبىلدى (ەۋروتەكتى تاريحي پارادوكس دەگەن وسى – بىرەۋلەر لازىلوۆتەكتەستەر بولىنبەس ەۋروازيالىق تۇركى دۇنيەسىن – جارتىكەشتەندىرىپ ەۋروپالاندىرعىسى كەلسە، ەكىنشىلەرى – رعا (ران) تۇركىگە جولاتپاي ماڭعۇلداندىرعىسى كەلەدى. بار بولعانى سول...)…

ونىڭ ۇستىنە، الدەقايدا «جوعالعان» پەچەنەگتەر لىزلوۆ بويىنشا مامىرجاي قىپشاق، بۇلعار، قىرىم ورداسىمەن ارالاس-قۇرالاس تىرشىلىك كەشىپ جاتادى.

ايتپاقشى، لىزلوۆ بويىنشا «تاتارلار» مەن قازان حاندىعىنىڭ جۇرتى ءبىر نارسە ەمەس (ويتكەنى، ولار فين-ۋگورلار – ءا.ءا.ءا.), تاتارلاردىڭ شابۋىلىنان «قازان حاندارى» جايىنداعى جادى عانا ەمەس، ولادىڭ اتتارى دا تاتارلاردىڭ ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىعىنان جويىلىپ كەتە باردى…

جانەدە لىزلوۆ كىتابىنداعى ەڭ كوڭىلدى وزىنە اۋدارتىپ، سەنىمدىكپەن ايتىلاتىنى: قىتايدىڭ (بۇگىنگى ءبىز بىلەتىن حانزۋ ەمەس، قارا قىتاي – نايمانداردىڭ – دەپ ۇعىنامىز) ءوزى بۇرىننان ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى وردا  دەپ اتايتىن ۇلىع تاتاريا ەدى!..

بۇل افاناسي نيكيتيننىڭ: «ال، شىن-ماشىننان قىتايعا دەيىن قۇرلىقپەن التى ايدا، تەڭىزبەن ءتورت كۇندە جەتۋگە بولادى» دەگەنىندەگى شىن-ماشىن (China) [قىتاي بۇگىندە بارشا تىلدە وسىلاي اتالادى] جانە قىتايدى ەكىگە ايىرعانىنا ءمان بەرگەن اكادەميك فومەنكونىڭ نازار اۋدارۋىنان تانىلادى.

ەگەر شىن-ماشىن  دەگەنىمىز – بۇل قازىرگى قىتاي بولسا، وندا، قىتايدىڭ (شىن-ماشىنعا جاقىن، ءارى ونى باعىندىرعان نايمانداردىڭ – ناعىز قىتايدان ەرەكتەنۋى ءۇشىن وزدەرىن قارا قىتاي اتۋى ورىندى، ماسكەۋدە كيتاي گورود بار ەمەس پە؟.. – Abai.kz) – ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى وردا ەكەندىگى قابىسا كەتەدى. اۋەلى قۇرلىقپەن التى اي جول ءجۇرىپ، ودان سوڭ، اتىراۋمەن ءتورت كۇندە جەتەتىن جول! ونىڭ ۇستىنە نيكيتين وسى سويلەمىنە مىنا فرازانى قوسادى: «مەن رۋسكە كەتىپ بارامىن…» ياعني – سول كەزدەگى قىتايدان بۇگىنگى رۋسكە ۇلىع تاتاريانى نەمەسە ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى وردانى باسىپ بارادى.  ءبارى ءوز ورنىنا كەلىپ تۇر.

ادىلدىگىن ايتار بولساق، لازىلوۆ باتۋ شاپقىنشىلىعى بويىنشا ماسەلەدە مەن جوققا شىعارۋعا بەل شەشە كىرىسكەن رەسمي ۆەرسيانى ۇستانادى. ونىڭ ۇستىنە، «كلاسسيكالىق» ۆەرسيانىڭ جاقتاستارىنىڭ لىزلوۆتى تۇزەپ-كۇزەگەنىندىگىنە دە ەشكىم كەپىل بولا المايدى عوي. دالىرەك ايتساق، ونىڭ كىتابى XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا باسپاعا دايىندالعان كەزدە تۇزەتىلدى. ناقتى مالىمەتتەر بويىنشا لىزلوۆتىڭ قولجازباسى كەزىندە تاتيششەۆتىڭ «بەيدۇرىستى» ەڭبەگىن يت-ءراسۋا ەتكەن  ميللەردىڭ ءوز قولىنا ءتۇسىپتى…

ەڭ ماڭىزدىسى باسقادا: لىزلوۆ كىتابىمەن جەتە تانىسىپ شىققان سوڭ، مىنانى سەنىمدى تۇردە مالىمدەۋگە بولادى: ءبىرىنشى پەترگە دەيىنگى ەسكى داۋىردە تاتارلار تۋراسىندا مۇلدەم باساقاشا كوزقاراس ۇستانىپ، وڭدى ءسوز ايتاتىن الدەبىر جالعىز ويلى ەركىن ويشىل ەمەس (ونىڭ ۇستىنە، ورىس، پولياك، يتالياندىقتار كەلتىرىپ وتىراتىن), تۇتاس تاريحي مەكتەپ بولعان (تۇركى كىتاپتارىنىڭ فالسيفيكاتسياعا ۇشىراپ يەزۋيت نورمان (ورىس), پولياك، يتالياندىق (ريمدىكتەر) تاراپىنان جاڭا پايدا بولعان كونە سلاۆيان تىلىنە اينالۋى، تۇپنۇسقانىڭ قاستاندىقپەن جويىلۋى، ءارى تۇركى تەكتەس سارايمانداردىڭ فرانتسۋزشا شۇلدىرلەۋى كوپ نارسەنى بىزگە ۇقتىرادى. بۇنى – بۋشكوۆ ولسە مويىندامايدى). ونىڭ پايىمداۋى بويىنشا تاتارلار (نەمەسە، ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى) سلاۆياندارعا: ءارى ورىس، ءارى پولياك، ءارى ليتۆيندەرگە (بەلورۋستەرگە) تۋىس حالىق بولعان. ولار سلاۆياندارعا تۋىس تىلدە سويلەگەن (بۇل ارادا ءسوز بولاشاق يەزۋيتتىك جاساندى ءتىل قازىرگى ورىس تىلىنە نەگىز بولعان تۇركى تىلىندە بولىپ وتىر. ءبىز قۇدايداي تابىناتىن قىتاي، پارسى جانە ارابتى ايتپاعاندا: ورىس تاريحشىلارىنىڭ بارلىعىنىڭ ايارلىقتارى وسىلايشا بۇعىپ جاتادى). جانە ءرۋستىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىندا جالعان «ورتالىق ازيادان كەلگەن موڭعول شاپقىنشىلىعىنان» بۇرىن پايدا بولدى. وندا بارشا ۋاقىتتا سلاۆياندارمەن تۋىساتىن (قورعاندارى بار، قالادا تۇراتىن!) قىپشاقتار، «جوعالعان» پەچەنەگتەر تىرشىلىك كەشتى (قازاقتى جالپى تۇركىلىك وتىرىقشىلىقتان ءبولىپ الىپ، سوڭعى 500 بويى ماڭعۇل تەكتەس كوشپەندى جاساپ شىعۋشىلار نەگە قول جەتكىزدى).

بۇل تۇيىندەۋ شىعارۋعا وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ تۇر: ال، تاتارلار – ەشبىر تۇركى ەمەس شىعار؟ ورىس سياقتى ەتنوس شىعار؟

ل.ن. گۋميلەۆ تاپ وسىنداي بولعان دەپ سانايدى. اكادەميك فومەنكو افاناسي نيكيتيننىڭ قوس تىلدىلىگىن تانىتقاندا: نيكيتين سويلەمىنىڭ بەل ورتاسىندا ورىس تىلىنەن تۇركى تىلىنە كوشىپ وتىرادى دەيدى. ال، اتاقتى قالامگەر ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ «از ي يا» كىتابىندا «يگور جاساعى تۋرالى سوزدەن» كوپتەگەن تۇركيزمدەردى تاپتى.

ورىس پەن «تاتاردىڭ» ءتۇرلى نەمەسە ءبىر عانا ەتنوس ەكەنى ءدال ايقىن ەمەس. ءبىر نارسە ايقىن قوس تىلدىكتىڭ ارقاسىندا ورىستار – تۇركى تىلىندە، تۇركىلەر – ورىس تىلىندە ەركىن سويلەدى (وسى تەپە-تەڭدىكتى ءريمنىڭ قۇلاق كەستى قۇلدارى بولعان رومانوۆ بيلىگى كەلمەسكە كەتىردى). سونىمەن وردا دەگەنىمىز – رۋس،  رۋس دەگەنىمىز – وردا.  ءبىزدىڭ تاريح تا – بىرەۋ، تاعدىر دا – بىرەۋ.

ەگەر رۋس پەن وردا تاريحى بىرەۋ بولسا، ولاردىڭ مۇددەسى دە ءبىر جەردەن شىعۋى كەرەك قوي دەپ وقىرماننىڭ سۇرايتىنى قاق؟

البەتتە، سولاي. ول ورتاق ەدى. كەلەسى تاراۋلاردا مەن وسىنى دالەلدەۋگە تىرىسام.

(جالعاسى بار)

1 بولىك: التىن وردا تاريحى: كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان ەڭبەكتەر

2 بولىك: الەكساندر بۋشكوۆ. التىن وردا تاريحى جايىندا...

3 بولىك: بۋشكوۆ: «قالقانىڭ – شەشۋى قيىن جۇمباعى»

4 بولىك: باتۋ قاعان، يبراگيم جانە قيماق جۇرتتارى

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz