ءبىز – قازاق ەجەلدەن... (جالعاسى)
باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...
ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن
26.
سونىمەن، الدىڭعى تاراۋلاردا ايتىلعانداي، دەشتى-قىپشاقتاعى مەملەكەتتىك بىرلىكتە بيلىكتى قولىنا العان شايباندىق ابىلقايىرعا نارازى كوشپەندى حالىقتىڭ ءبىر بولىگى 1456 جىلى وردالىق جانىبەك پەن كەرەيدىڭ باستاۋىمەن موعولستانعا قارايتىن باتىس جەتىسۋعا قونىس اۋدارىپ، شۋ وزەنى ايماعىنداعى قوزىباسى دەگەن جەرگە ورىن تەپتى. بولاشاق قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەسى سول وقيعامەن قالانا باستاعان ەدى. جەتىسۋ وڭىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلى ءجۇز، ءۇيسىن بىرلەستىگىنە كىرەتىن شاپىراشتى تايپاسى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىگۋگە بەل بۋعان جۇرتپەن – ءتىلى، ءدىلى، مادەنيەتى، ءومىر سالتى، ءبىتىم-بولمىسى، شارۋاشىلىق قالىبى ءبىر وزگە دە تۇركى تايپالارىمەن بىرگە قازاقتىڭ بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋعا العاشقى جىلداردان-اق ارالاستى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
قازاق حاندىعىنىڭ سول شاقتا موعولستان قۇرامىنداعى جەتىسۋدا قۇرىلۋى ونىڭ العاشقى تىعىز قارىم-قاتىناس جاساعان جانە دوستىق، وداقتاستىق بايلانىس ورناتقان مەملەكەتى سول موعولستان بولعاندىعىن كورسەتەدى. ءامىر تەمىر ۇرپاقتارى مەن ويراتتاردىڭ باسقىنشىلىق ساياساتتارىنا تويتارىس بەرۋ ورايىندا ولاردىڭ مۇددەلەراى كوپ جاعىنان سايكەس كەلىپ تۇردى. حاندىقتىڭ قۇرىلۋى جەتىسۋداعى تايپالاردىڭ بەيبىت جولمەن قازاق بيلەۋشىلەرى قولاستىنا ءوتۋىن قامتاماسىز ەتتى. ءسويتىپ، موعولستان بيلەۋشىلەرىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستانعا بيلىگى جويىلدى. بۇعان، ارينە، موعولستاننىڭ ءوز ىشىندەگى قۇلدىراۋ جانە ىدىراۋ ۇدەرىسى باستى سەبەپ بولعان ەدى[1].
ءاز جانىبەك حان مەن كەرەي حان جەتىسۋ ءوڭىرى، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى، ولار بۇرىنعى اق وردا قازاقتارىن ءبىر شاڭىراق استىنا الۋدى جۇزەگە اسىرىپ، قازاق حاندىعىن دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە تاريح ساحناسىنا الىپ شىقتى. سودان باستاپ، ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنا كىرگەن وزگە دە تۇركى رۋ-تايپالارى ءتارىزدى، قازاق تۋىن كوتەرگەن شاپىراشتى رۋى دا، ءوزىن-ءوزى ازاماتتىق قوعام دارەجەسىندە باسقارىپ، ورتاق ەلدىك شارۋالاردى اتقارۋعا جالپىقازاق حانى قۇزىرىندا اتسالىستى. ەل باسىنا كۇن تۋعان جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە جاۋلاۋشىلارعا قارسى جانقيارلىقپەن شايقاستى.
ءبىز و باستا قازاق تاريحىنا شاپىراشتى تايپاسى ارقىلى بارۋدى ماقسۇت ەتكەندىكتەن، وسى تايپانىڭ قازاق مەملەكەتتىگى دۇنيەگە كەلگەن شاقتا ءومىر سۇرگەن اتالارىنا دا شولۋ جاساي كەتەلىك.
«ءاز جانىبەك حان ءوزى دە، جۇرتتى تىنىشتاندىرۋعا كوپ كۇش سالعان»، – دەلىنەدى قازىبەك بەك جازباسىندا. شاپىراشتى ۇرپاعى وسى ءبىر شاقتا جەتىسۋعا قايتا جينالىپ، جاقسى ءومىر سۇرە باستاعان. بايدىبەك بالالارى كوبىنەسە بەس الاتاۋدىڭ لاباس، ارقاس، تالاس، شۋاس، شىمباس ماڭىن مەكەندەگەن. «...شام اتامىزدىڭ عۇمىر ءسۇرۋىنىڭ باسى وسىنداي مامىراجاي زامانعا كەلىپتى». شامنان مالدى، قالدى، جەلدى دەگەن ءۇش بالا بولعان. سولاردىڭ ۇرپاقتارىن تىزبەلەپ تاراتا كەلە، شەجىرەشى ولاردىڭ قايسىسىنىڭ قازاق ەلىنىڭ قاي قيىرىنا كەتكەنىنە دە توقتالادى. سوسىن ءوزى ەس جيىپ، ءومىر سۇرگەن كەزەڭ وقيعالارىنا كوپ كوڭىل بولەدى.
وسى جەردە ءبىز ءبىرشاما ءجىتى قاراپ كەلە جاتقان قازىبەك بەك جازباسى جايىندا مىنانى ايتا كەتۋ ءلازىم...
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى جالپى قازاق تاريحى جايىنداعى كىتاپتاردىڭ كوپتەپ شىعا باستاعانى ءمالىم. سولاردىڭ قاتارىندا ءداستۇرلى قازاق شەجىرەسىن ءوزىنىڭ وتە سيرەك كەزدەسەتىن بىرەگەيلىگىمەن تولىقتىرۋعا ءتيىس كىتاپ – حVIII عاسىردا جازىلعان ەڭبەك– ەكى جۇزجىلدىقتى ارتقا تاستاپ بارىپ تۇڭعىش رەت جارىق كوردى. ول – شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ 1776 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن ارتىندا قالعان قولجازباسى (ماتاي–قازىبەك بەك شەجىرەسى) ەدى. جالپى قازاق تاريحىنا، ونىڭ ىشىندە بايدىبەك بالالارىنا، اسىرەسە ونىڭ قۇرامىنداعى شاپىراشتى رۋى ادامدارىنا قاتىسى بار، ەرتە زاماندا تاۋاسارۇلى قاعازعا ءتۇسىردى دەلىنەتىن ونىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى شىعارماسى 1993 جىلى تۇڭعىش رەت تاسقا باسىلىپ جارىققا شىقتى.
قازىبەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، ول جايىندا «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» دا، «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا دا ومىرباياندىق ماقالالار كەلتىرىلگەن. مىنە وسى كىسى اتالعان ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى شەت ەلدەردە وقۋ قۋىپ جۇرگەنىن، اقىرى، «ەلگە 1087-قويان جىلىنىڭ اياعىندا» كەلگەنىن ايتادى. (ال بۇل مۇسىلمان كۇنتىزبەسىمەن كورسەتىلگەن مەزگىل حريستيان كالەندارىنا اينالدىرعاندا، شامامەن 1677 جىلعا سايكەس كەلەدى). «بۇل جىل ەشبىر ىسكە ارالاسپاي، بۇرىنعى جازبالارىمدى قاراستىرىپ، ەلدىڭ جاعدايىن اڭلاپ ءجۇردىم، – دەيدى اۆتور. – جەردىڭ وتى قاشقان، تاقىرشىلىق جىل ەكەن. مەنىڭ اكەم تاۋاسار بي اۋلەتى بۇرىنعىشا ونشا جۇدەمەپتى. تاۋكەنىڭ بيلىگىنەن بەرى ەل اراسى دا، سىرتقى جاۋلار دا تىنىشتالىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەكەن»[2]. وسى جەردە مىنا ءجايتتى دە ەسكە سالا كەتۋ دۇرىس كورىنەدى: قازىبەك تاۋاسارۇلى ەلگە ورالعان 1087-ءشى (حيجرا – مۇسىلمان جىلساناعى بويىنشا) نەمەسە 1677-ءشى (يۋلي – حريستيان كۇنتىزبەسى بويىنشا) جىلى تاۋكە تاققا وتىرا قويماعان ەدى، ول بيلىكتە 1680–1718 جىلدارى بولدى[3]. شاماسى، قولجازبادان كوشىرمە جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى قارابايىر تاسىلگە سالىپ، قولدانىستاعى جىلساناق بويىنشا 1709 جىلدان 622 دەگەن ساندى شەگەرۋ ارقىلى حيجراعا تۇسىرمەك ويمەن، جاڭساقتىققا جول بەرىپ قويعان شىعار دەگەن وي تاعى دا كەلەدى...
قازىبەك بەك حVIII عاسىرداعى قازاق تىرشىلىگىن بەينەلەيتىن ەستەلىگىن شەت ەلدەن وقىپ ورالعان ادامنىڭ كوزىمەن بىلاي دەپ جالعاستىرادى: «...سوڭعى جىلدارداعى ناشارلاعان دەنساۋلىقتى ورنىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، قىمىز ءىشىپ، ەت جەپ، كوڭىل كوتەردىم. ...بار بىتىرەرىم ەرتەڭ كۇن قانداي بولادى، جىلى ما، سۋىق پا، جاڭبىر الدە قار جاۋا ما، جاۋماي ما، كۇندە ەرتەمەن اكەمە، اكەمنىڭ جانىنا جينالعاندارعا وسىنى ايتىپ بەرىپ وتىردىم. ...قازاق جۇرتىنا كەرەگى دە سول». بۇل، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قازىبەك ەلگە ورالعان 1709 جىل. ال «كەلەسى جىلى جىلى جەتىسۋعا تاۋكە حان كەلدى، ول ءبىزدىڭ جايلاۋلاردا جاز بويى بولدى»، – دەيدى ول.
ەستەلىكتەن حاننىڭ سول ساپارداعى تۇرمىس جايىن بىلەمىز. قازىبەك كوكتوبە جايلاۋىنداعى (لاباستا) كىشىساز تورىنە وعان وردا كوتەرىپ سالىنعانىن، ارنايى بەس ءۇي تىگىلگەنىن ايتىپ، بۇل ۇيلەردىڭ اتقارعان قىزمەتىن باياندايدى. اۆتور تاۋكە حاننىڭ سول جەتىسۋ ساپارى كەزىندە ونىڭ «قۇرعان بيلىگىن، شىعارعان نيزامىن، جارعىسىن» ايتىپ جاتۋدى ورىندى كورمەيدى. ويتكەنى حان ورداسىندا بولعان ءسوزدى جازاتىن ارناۋلى ادامدار بار ەكەن. ولار تاۋكە حاننىڭ بەركەن، تورىنبەك دەگەن ەكى حاتشىسى كورىنەدى. شەت جۇرتتاردان ونەر-ءبىلىم وقىپ-توقىپ قايتقان قازىبەك تاۋاسارۇلى سول حاتشىلارمەن سويلەسىپ كورگەنىندە، «ايتقاندى جازعاننان باسقاعا شاماسى كەلەتىن ادامدار ەمەس» ەكەنىن اڭعارعان. بايقاعانى – ولاردىڭ وردا ىشىندە قىزمەت ىستەگەندە «اتقارار ۇلكەن ەكى ءىسى بار، ءبىرى – حاننىڭ جاز دەگەنىن جازۋ، ەكىنشىسى – كەلگەن ەل اعالارىنان جىلقى سۇراپ الۋ»...
قازىبەك تاۋكە حانعا العاشىندا «جەتىسۋدىڭ بارلىق بيلەرىمەن بىرگە – دۋلات جانىس بۇرقىل بي، شاپىراشتى تاۋاسار، جارلىعاپ بي، ىستى نۇرمامبەت بي، جالايىر جولبارىس بي سياقتىلارمەن بىرگە سالەم بەرۋگە» بارعان. الايدا «مەنى حانعا كىرگىزبەدى، – دەپ جازادى ول، – سونان سوڭ مەن وعان بارۋعا ۇمتىلمادىم دا». بىراق ونى حان ءوز ورداسىنا «بيلەر تارقاپ كەتكەن سوڭ ون شاقتى كۇننەن كەيىن» ارنايى شاقىرتادى. «مەنى ەكى حاتشى تورىنبەك پەن بەركەن بۇرىنعىداي ەمەس، سالقىن قارسى الدى. مەن وعان ونشا ءاھميات ەتپەدىم»، – دەيدى قازىبەك. سوسىن قابىلداۋدان العان اسەرىن جازادى. «حان كوزى شۇڭىرەكتەۋ، كەرىلە پىشىلگەن قويۋ قارا قاسى بار، ادەمى قىر مۇرىندى كىسى ەكەن، – دەيدى ول. – ...قوي كوزى مەنى ءىشىپ-جەپ، وڭبەنىمنەن ءوتىپ بارادى. ول سول قاراسىمەن مەنى تاۋفيقلاندىرىپ الماق سياقتى. وقۋ ىزدەپ قاڭعىپ ءجۇرىپ حاندى، قارانى كوپ كورگەن مەنى ونىڭ كوزى ۇركىتە المادى». وتىرعان سوڭ حان ودان ءجون سۇرايدى. اسىقپاي، تۇسكە دەيىن اڭگىمەلەسەدى. اقىرى مۇنى حاتشىلىققا العىسى كەلەتىنىن ايتقان. قازىبەك كەلىسىم بەرە سالمايدى. تاۋكە حان ول جايىندا تولە، قازىبەك بيلەردىڭ ايتقانىن ەسكە سالادى، بىراق قازىبەك كەلىسىم بەرمەيدى. «مەن وردادان شىققاندا، بەركەن مەن تورىنبەك مەنى قۇشاقتاپ قارسى الىپ، اتىما دەيىن شىعارىپ سالدى. سويتسەم، بايقۇس جىگىتتەر ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىزدى قۋار ەكەن، قايسىمىزدىڭ ورنىمىزدى الار ەكەن دەپ ءجۇر ەكەن عوي. ءسويتىپ، مەن ولاردىڭ سىباعاسىنا ورتاقتاسپادىم. جونىمە كەتتىم».
ەستەلىكتە جەتىسۋدا تاۋكە حاننىڭ جازداي وتىرىپ، قاراشا تۋعان سوڭ اسىعا كوشكەنى، حاننىڭ ارتىندا كوپ اڭگىمە قالعانى، ونىڭ «عادىلدىگى، ايتقان ورىندى ءسوزى، بىرەۋلەر تۋرالى پىكىرى» كوپكە دەيىن جۇرت اۋزىندا جۇرگەنى جايىندا ايتا كەلىپ، قازىبەك بەك «ول وتىرعان جەر بۇگىنگە دەيىن تاۋكە سايى اتانىپ قالا بەردى»، – دەيدى[4].
وسىنداي تانىمدى اڭگىمەلەرى مول، قازاق تاريحىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭدەرىن قامتىپ اڭگىمەلەيتىن، الايدا ەكى عاسىردان استام ۋاقىت بويى جۇرتشىلىققا بەيمالىم بولىپ كەلگەن قولجازبانىڭ ويدا جوقتا جارق ەتىپ جاريالانۋى، دەگەنمەن، قوعامدا، زيالى قاۋىم اراسىندا ۇلكەن سىلكىنىس، تاڭىرقاۋ جانە قابىل الا الماۋ سەزىمىن تۋعىزدى. كىتاپ جۇرتشىلىق قولىنا تيىسىمەن، بىرقاتار بەلگىلى قالامگەر توپ تاراپىنان وندا باياندالعان تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالاردىڭ ىستەرىنىڭ عىلىمعا ءمالىم جايتتەردەن الشاقتىعى بار ەكەنىن كورسەتىپ، ونىڭ تۇپنۇسقالىق تاعدىرىنا سەنبەۋشىلىك ءبىلدىردى. جالپى، عاسىرلار تەرەڭىنەن كەلدى دەلىنەتىن ەڭبەككە ءتۇرلى سىني پىكىر ايتىلا باستادى.
2000 جىلعى 4 قازاندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. سول جىلعى 7 قازاندا ۇزىناعاش بەكەتىنە قازىبەك بەك ەسىمىن بەرۋگە بايلانىستى سالتاناتتى جيىن ءوتتى. وسى ەكى وقيعانىڭ ماتەريالدارى توپتاستىرىلىپ، 2001 جىلى ارنايى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى[5].
«قازاق تاريحىنىڭ، اسىرەسە، ورتاعاسىرلىق كەزەڭى دەرەكتەرگە تىم تاپشى، – دەدى كونفەرەنتسيادا قازمۋ رەكتورى، قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، پروفەسسور كوپجاسار نارىباەۆ «قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا جانە عالىم» دەپ اتالعان كىرىسپە سوزىندە. – سوندىقتان دا بولۋ كەرەك، مەيلى ول جاڭا جازىلعان كوركەم شىعارما بولسىن، مەيلى بۇرىن ءمالىم ەمەس تاريحي دەرەك بولسىن، ايتەۋىر تاريحقا قاتىستى شىعارمالار ومىرگە كەلە قالسا قىزۋ ايتىس تۋدىرىپ جاتادى»[6].
عالىم مۇنداي ادەتتىڭ عىلىمنىڭ جەتىلۋى ءۇشىن تابيعي نارسە ەكەنىن اتاپ ايتا وتىرىپ، حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن «...قۇندى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى وراز جاندوسوۆتىڭ ۇلى باباسى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى تاريحي مەمۋارى» «ەگەمەندىككە يە بولىپ، وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، ءتول تاريحىمىزدى قايتا جازۋ باستالعاندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ» جارىق كورگەنىن ەسكە سالادى. «الايدا بۇل كىتاپ تۋرالى پىكىر جازۋشىلاردىڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىس وقىرمانداردىڭ ويىن الىمساققا جۇگىرتىپ، بەيجاي ەتىپ قويدى»، – دەي كەلە، «كەيبىر تاريحشىلاردىڭ وزدەرى بۇل ەڭبەكتى جارامسىز دەپ تاۋىپ، دەرەك رەتىندە پايدالانۋ قاجەتسىز دەپ كورسەتىپ جۇرگەنىن» ايتادى. كەمشىلىكسىز جۇمىس تابۋ قيىن ەكەنىن، باسپاسوزدە ورىن العان تالاس پىكىرلەرگە قاراعاندا، بۇل كىتاپ جايىندا ىرگەلى عىلىمي پىكىر بولماعانىن، سوندىقتان دا اتالمىش كونفەرەنتسيادا سوعان ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالادى[7].
كونفەرەنتسيادا «قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگى – تاريحي ومىرباياندىق شىعارما» دەگەن تاقىرىپپەن نەگىزگى باياندامانى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ جاسادى. ول ەڭ الدىمەن، «ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى جيھانكەز-وقىمىستىسى، اقىن، قايراتكەر قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى جازعان تاريحي ومىرباياندىق شىعارما ارنايى اڭگىمە ەگۋدى قاجەت ەتەتىنىن» ايتا كەلىپ، «شىعارمانىڭ ءوزى تاريحي ءومىربايان بولىپ تابىلاتىندىقتان جانە ونىمەن زيالى قاۋىم جاقسى تانىس بولعاندىقتان، قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ءومىربايانىنا توقتالىپ جاتپاي، ماسەلەنىڭ تاريحي جاعىنا اۋىسۋدى» ورىندى كوردى[8].
شىنىندا دا، حVIII عاسىر ادامى جازعان اتالمىش كىتاپ حح عاسىردىڭ اياعىنا قاراي جارىق كورگەندە، ىزىنشە ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋعىزدى. كەز كەلگەن تىڭ، توسىن دۇنيەگە ءا دەگەندە جاتىرقاي قاراۋ بولاتىنى بۇرىننان بەلگىلى. ال «زيالىلار اراسىنداعى ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ باستاۋى قازىبەك بەك ەڭبەگىنىڭ قولجازباسى تۋرالى ەكەندىگى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس». سوندىقتان دا بايانداماشى ءسوزىن وسى ەڭبەكتىڭ قولجازباسىنىڭ تۇپنۇسقالىق تاعدىرى تۋرالى ماسەلەدەن باستادى. بۇل ورايدا ول ەڭ الدىمەن قازىبەك بەكتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان تۇپنۇسقا قولجازباسى ءبىزدىڭ قولىمىزدا بۇگىندە جوق ەكەنىن اشىپ ايتتى.
سوسىن: «الايدا حVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازىبەك بابامىز تۇرماق، حVI عاسىردىڭ ۇلى تاريحشىسى، دارىڭدى قولباسشى، ۇلكەن اقىن مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ بۇگىندە بۇكىل الەم مويىنداعان كەمەل شىعارماسى «تاريح-ي ءراشيديدىڭ» دە تۇپنۇسقا قولجازباسى ءبىزدىڭ قولىمىزدا جوق»، – دەي كەلىپ، وسىناۋ ماڭىزدى دا قۇندى ەڭبەكتىڭ تاشكەنت عالىمدارى پايدالانعان ەكى سانكت-پەتەربۋرگ، ءبىر تاشكەنت كوشىرمە-قولجازبالارى عانا بارىن ايتتى[9]. ءحىV عاسىرداعى دەشتى-قىپشاق كوشپەلىلەرى ومىرىنەن تەرەڭ سىر شەرتەتىن وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناماسىنىڭ» XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا نەمەسە ءحىح عاسىر باسىندا كوشىرىلگەن ەكى كوشىرمەسى عانا ءمالىم. كوشىرمەنىڭ ءبىرى تۇركيادا. ال تۇپنۇسقاسى جوق[10]. بارشاعا بەلگىلى ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» كوشىرمە تۇرىندە زەرتتەۋشىلەرگە تەك XVIII عاسىردا عانا ءتيدى[11]. ال تۇپنۇسقاسى وسى ۋاقىتقا دەيىن تابىلدى دەگەن حابار بولعان ەمەس. «قازاق ەلىنەن شىققان، كەمەڭگەر تاريحشى، مەملەكەت قايراتكەرى، XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىڭدا – XVII عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن قادىرعالي قوسىمۇلى جالايىردىڭ 1602 جىلى ءوز قولىمەن جازعان تۇپنۇسقا قولجازباسى دا بىزگە جەتكەن جوق»[12]. عالىمداردىڭ پايدالانىپ جۇرگەنى – ءبىرى سانكت-پەتەربۋرگتە، ەكىنشىسى – قازاندا ساقتالعان ەكى كوشىرمە عانا[13].
وسىلاردى مىسال رەتىندە سانامالاي كەلە، ت. وماربەكوۆ «شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ قولجازباسىنىڭ، ونىڭ ءوزى جازعان تۇپنۇسقاسىنىڭ بۇگىندە بىزگە جەتپەۋىنە تاڭدانۋدىڭ قاجەتى جوق»، – دەپ تۇيەدى. ول: «ءبىلىم نەگىزدەرىن جاۋگەرشىلىك احۋال تاپتاعان «اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا» ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدى قولجازبالاردىڭ تۇپنۇسقالارىن بىزگە جەتكىزىپ بەرە الماعانى ءۇشىن كىنالاۋ ورىندى بولا قويار ما ەكەن؟» – دەگەن ساۋالدى العا تارتادى دا، – «عاسىرلار قويناۋىنان، نەبىر تار قىسپاقتاردان ءوتىپ، بۇگىنگە كوشىرمە تۇرىندە سارعايىپ جەتكەن قولجازبالار كوشىرمەلەرىمەن جۇمىس جاساعاندا، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ وسىڭداي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرگەنىمىز ءجون»، – دەگەن بايلام جاسايدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى ەڭبەگىنىڭ كوشىرمەسىنە ۇركە قاراماۋ دۇرىس بولمايدى. قايتا وندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردە تاريحىمىز ءۇشىن قانداي باعالى جانە قۇندى نارسەلەر بار، سونداي-اق قانداي ماسەلەلەردە، بالكىم، اۆتوردىڭ ءوزى دە نەمەسە ونى كەيىننەن كوشىرۋشىلەر دە تاريحي شىندىقتى ءدوپ باسا الماعان دەگەن ماسەلەنىڭ اينالاسىندا ەڭ الدىمەن تاريحشىلار باتىل تۇردە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋلەرى كەرەك. ويتكەنى، «تاريحىمىزدىڭ دەرەكتەرگە كەدەي كەزەڭدەرىنەن ماعلۇمات بەرەتىن، تىپتەن تۇپنۇسقادان بۇرمالانعان كوشىرمە قولجازبالاردى زەرتتەۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتۋ – تۋعان تاريحقا جان اشۋشىلىق بولا» الماسا كەرەك[14].
27.
وسى جەردە شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى ەڭبەگىنىڭ ءبىر توپ عالىم جازعان «قازاقستاننىڭ قازىرگى زامانعى تاريحناماسىنداعى عىلىمي ءبىلىم جانە ميف شىعارۋشىلىق» دەپ اتالاتىن ۇجىمدىق مونوگرافياسىندا[15] قالاي باعالاتىنىنا توقتالا كەتۋ ءلازىم. مۇندا جالعان دەرەككوزدەر جاساۋ تەندەنتسياسى سوڭعى كەزدەردە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ بارىندە كەڭ تارالعانى اتاپ وتىلەدى. ونداي ارەكەت قازاقستاندا دا ورىن الدى دەلىنەدى مونوگرافيادا، اتاپ ايتقاندا، «قازاقستاندا قازاق حالقىنىڭ ءXVIIى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى تاريحى جايىندا پسەۆدودەرەككوزدەر پايدا بولدى» دەپ كورسەتەدى. «بۇلاردىڭ قاتارىنا، حالىقتىڭ فولكلورلىق ماتەريالدارى تۇرىندە جاسالعان ءارتۇرلى قولدان ىستەلگەن ادەبي جاساندى بويامالارمەن قاتار، «شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ شەجىرەسىن» («ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن») ...سەكىلدى جازباشا جاساندى دەرەككوزدى جاتقىزۋعا بولادى»، – دەيدى مونوگرافيا اۆتورلارى. ولار «جاساندى دەرەككوز» رەتىندە قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-ايىن» دا اتايدى.
اتالعان ەكى شىعارماعا دا 1723–1730 جىلدارعى قازاق-ويرات سوعىسىنىڭ وقيعالارى ارقاۋ بولعانىن ايتا كەلىپ، مونوگرافيا اۆتورلارى بۇل ەكى تۋىندىعا وزەك بولعان تاقىرىپتاردى ناقتى اتايدى. «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىندە» بۇل سوعىس كوبىنە جالپى فون رەتىندە الىنىپ، نەگىزىنەن جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى سوعىستا ءوز وتانىن ەرجۇرەكتىكپەن قورعاعان ءبىر قازاق تايپاسى باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرى سۋرەتتەلسە، «ەلىم-ايدا» ماسەلە كەڭىرەك قاراستىرىلادى. وندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتالعان قايعىلى جىلدارعا بايلانىستى قازاق جەرىندە ورىن العان سوعىس كورىنىستەرى مەن قوعامدىق-ساياسي وقيعالاردىڭ ەداۋىر كەڭ پانوراماسى بەرىلگەن. مۇندا قازاق حاندارى مەن سۇلتان، قوجالار قازاق-جوڭعار سوعىسى كەزىندە تانىتقان كورسوقىر دا تاياز ساياسات قاتتى سىنعا الىنادى، ولاردىڭ جاۋعا قارسىلىق كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋعا قابىلەتسىزدىگى، سونداي-اق جوڭعار حاندىعىنا رەسەي مەن قىتاي تاراپىنان كوپ جىلدار بويى كومەك كورسەتىلىپ كەلە جاتقانى، ولاردىڭ ماقساتتارى مۇسىلمانداردىڭ ءبارىن قۇرتۋ ەكەندىگى ايتىلادى.
وسى ەكى تاريحي شىعارما دا 1992–1993 جىلدارى – ەگەمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى قاز تۇرىپ كەلە جاتقان شاقتا جارىققا شىقتى. بۇل جىلدارى تاۋەلسىز ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ناقتى قادامدار جاسالا باستاعان بولاتىن. سودان دا ۇزاق جىلدار تۇنشىقتىرىلىپ كەلە جاتقان تاقىرىپتار العا تارتىلعان ەدى.
وسى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ شەت ەل جاۋلاپ الۋشىلارى مەن وتارلاۋشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن ازاتتىق كۇرەسى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى وتكىر دە وزەكتى تۇردە كوتەرىلگەن. سول شاقتا جوعارىدا كورسەتىلگەن شىعارمالار پايدا بولدى. ولار تاريحتا بولعان تۇلعالار اتىنان جارىققا شىقتى. مونوگرافيا اۆتورلارى سولاردىڭ ىشىنەن مازمۇندارىندا كەلتىرىلگەن ءبىرلى-جارىم عانا ناقتى تاريحي فاكتىلەردى ولاردىڭ شىققان تەگىن راستاۋعا قىزمەت ەتە الاتىنىن اتاپ وتەدى. سوسىن «باسقا تىكەلەي جانە جاناما كورسەتكىشتەر... قاراستىرىلىپ وتىرعان ەكى ماتەريالدىڭ دا ءXVIIى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنىڭ تاريحي دەرەككوزى رەتىندە نەگىزىنەن جاساندى، جالعان، بۇرمالانعان سيپاتىنا نۇسقايدى» دەپ تۇيەدى.
كوزبوياۋ، الداۋ ماقساتىمەن جاسالعان جاساندى ءىس – پودلوگ – تاريح عىلىمىندا ارنايى جۇيەمەن زەرتتەلەدى. بۇل ارنايى جۇيە – جاساندىلىقتىڭ مادەني-تاريحي قۇبىلىس رەتىندەگى تيپولوگياسى – پودلوگتىڭ شىعۋ تەگى بويىنشا جانە ونىڭ ورىن الۋىنىڭ جالپى ورتاق كورسەتكىشتەرى مەن الەۋمەتتىك ءىس-داعدىدا كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلىپ، لەگاليزاتسيالانۋىنا بايلانىستىرىلىپ جاسالعان. مونوگرافيا اۆتورلارى اتالعان شىعارمالاردى سول ولشەمدەرگە سالا كەلە، پوستكەڭەستىك قوعامنىڭ تاريحناماسى مەن الەۋمەتتىك-مادەني ومىرىندە بۇل فەنومەننىڭ بولۋ زاڭدىلىعىن سيپاتتايتىن بەلگىلى-ءبىر جاساندى دەرەككوز تيپتەرىنە جاتاتىنى انىقتالعانىن كورسەتەدى.
ايتالىق، ولاردىڭ ساراپتاۋىنا قاراعاندا، اتالمىش شىعارمالار جازىلۋ ءموتيۆى بويىنشا ونى ناقتى جاساۋشىلاردىڭ ماقساتىنا ساي كەلەتىن كونيۋنكتۋرالىق پايىممەن، ءوز گەنەالوگيالىق كلانىن كوككە كوتەرۋ ويىمەن ورىندالعان جۇمىس قاتارىنا جاتادى. تانىستىرۋ ءتۇرى بويىنشا – اقپاراتتىق پودلوگ رەتىندە سيپاتتالادى. جاساۋ تەحنيكاسى بويىنشا – ينترودۋكتيۆتىك-يميتاتسيالىق فالسيفيكاتسيا، ياعني سىرتقى جانە جەكەلەگەن ىشكى ەرەكشەلىكتەرىن ناقتى تاريحي دەرەككوزدەرگە سايكەستەندىرۋ پرينتسيپىمەن جاسالعان بۇرمالاۋ بولىپ شىققان. فالسيفيكاتسيانى كامۋفلياجداۋ، ياعني بۇرمالاۋدى بۇركەمەلەۋ ءادىسى بويىنشا – ونىڭ باسپادان شىققانعا دەيىنگى ساقتالۋ تاريحىنىڭ جايىن تۇسىندىرەتىن قىسقاشا ماعلۇماتپەن جابدىقتالۋى ەسكەرىلگەن، ياعني اڭىزبەن سۋارىلعان پودلوگ بولىپ تابىلادى. لەگاليزاتسيالاۋ ءادىسى بويىنشا – بۇل تاريحي شىعارمالار دەرەككوزدىڭ شىنايىلىعىن، ياكي جالعاندىعىن كۋالاندىرا المايتىن ماتىندىك پودلوگ بولىپ شىققان.
وسىنداي سۇرىپتاپ تالداۋلارمەن قاتار، اۆتورلار اتالعان شىعارمالاردىڭ ءماتىنىن، سونداي-اق ءوز زامانىنىڭ مادەني-تاريحي قۇبىلىسى رەتىندەگى پودلوگتارعا ارنالعان عىلىمي ادەبيەتتى زەرتتەي كەلىپ، بۇلاردىڭ ءXVIIى جانە ءXىX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قازاقتاردىڭ شىنايى جازبا ەسكەتكىشتەرىنەن (باسقارۋشى دالا ەليتاسىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسىنان، جازىلىپ قالعان شەجىرەلەردەن) ەلەۋلى ايىرماسى بار ەكەنىن كورسەتەتىن سيپاتتاردى ايقىنداعان دا، ولاردى تىزبەلەپ كورسەتكەن.
ال تالداۋعا الىنعان ەكى شىعارماداعى «ماتىندىك پودلوگتىڭ ايقىن نىشاندارى رەتىندە بىرنەشە كورنەكى مىسال» كەلتىرۋدەن بۇرىن، مونوگرافيادا «شاپىراشتى قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسىنىڭ» كۇماندىلىگى جايىندا ءوز جاريالانىمدارىندا تاريحشىلار مەن جۋرناليست-جازۋشىلار ب.ب. ەرمۇحانوۆ، س. شۇكىرۇلى، ب. بايعاليەۆ، ق. ءجۇمادىلوۆ، م. قوجاەۆ جانە باسقا اۆتورلار جەتكىلىكتى تۇردە كوپ جازعاندىقتان»، اڭگىمە تەك «ەلىم-اي» جونىندە بولاتىنى ايتىلادى. ال اتالعان اۆتورلار شاپىراشتى قازىبەك بەكتىڭ ەڭبەگىن «سانالى تۇردە جاسالعان «فالسيفيكاتسيا جانە ميستيفيكاتسيا» دەپ تاپقان» كورىنەدى، ولاردىڭ پايىمىنشا – بۇل شىعارمادا مۇنداي بۇرمالاۋشىلىق پەن ادەيى اداستىرۋشىلىققا بارۋدىڭ تۇپكى ماقساتى «سالىستىرمالى تۇردە العاندا «سانى از» ءبىر عانا «...رۋدى قۇددى-ءبىر ۇلتقۇراۋشى كۇش دەڭگەيىنە» كوتەرۋگە تىرىسۋ» بولىپ شىققان ەكەن[16].
دەگەنمەن، وسى ماسەلەنى كەڭىنەن قاراستىرۋعا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارىنا مۇقيات نازار سالعان ءجون سياقتى. وندا بايانداماشى ت. وماربەكوۆ ءتۇرلى تاريحي قولجازبالار تاعدىرىن ساراپتاي كەلىپ: «وسى ورايدا نەگىزگى تاقىرىبىمىزعا قايتا ورالار بولساق، كەزىندە قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان تۇپنۇسقا قولجازباسى بولعان دەپ سەنىممەن ايتا الامىز»، – دەگەن سوزدەرمەن، العا تارتىلعان باستى كۇدىكتى سەيىلتەتىن تۇجىرىمىن جاريا ەتەدى[17].
الدىمەن، قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى جايىنداعى رەسمي انىقتامالىقتار دەرەكتەرىنە كوز جۇگىرتەلىك. العاشقى ساراڭ مالىمەتتىڭ ءوزى وسىناۋ كىسىنىڭ ەل شەجىرەسىندە وزىندىك ورىنى بار تاريحي تۇلعا بولعانىن كورسەتەدى. ول جايىندا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا جازىلعان. ەسىمى «قازىبەك تاۋاسارۇلى» دەپ كەلتىرىلگەن، «بەك» اتاعى تىركەلمەگەن. تۋعان جىلى بەلگىسىز، ال قايتىس بولعان ۋاقىتى – 1723 جىل دەپ جازىلعان. ال ەنتسيكلوپەديالىق ماقالانىڭ دەفينيتسياسىندا ونى «ناۋرىزباي باتىر اسكەرىنىڭ مىڭباسى» دەپ بايىمداعان. شىققان تەگى جايىندا: «شاپىراشتى تايپاسى اسىل رۋىنىڭ اجىكە دەگەن اتاسىنان شىققان»، – دەگەن مالىمەت بەرىلگەن. مايدان دالاسىندا، اۋىر شايقاس كەزىندە قازا تاپقانى: «قۇبا قالماقتارمەن سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن اعاسى بايكوبەكتى قۇتقارماق بولىپ، كوپ قالماقپەن سوعىس ۇستىندە ولگەن»، – دەگەن ماعلۇماتتارمەن سيپاتتالادى. ەل-جۇرتتىڭ وسىلاي وپات بولعان ازاماتىنا دەگەن قۇرمەتى دە ەرەكشە بولعانى: «باتىر ولگەن جەردى (قازىرگى الماتى وبل.، كۇرتى اۋد.) جەرگىلىكتى حالىق قازىبەك تاۋى دەپ اتاپ كەتكەن»، – دەگەن دەرەكپەن كورسەتىلەدى[18].
وسى انىقتامالىق ماقالانى «جەتىسۋ» ەنتسيكلوپەدياسى دا قايتالاپ بەرگەن، تەك باتىر شايقاستا قازا تاپقان دەلىنەتىن «قازىبەك تاۋى» ورنالاسقان ايماقتى كۇرتى اۋدانى دەپ كورسەتكەن دەرەكتى كەيىنگى اكىمشىلىك ءبولىنىس رەتىمەن بالقاش اۋدانى دەپ وزگەرتكەن، سونداي-اق، شىعارماسى جايىندا دەرەك قوسقان[19].
بايقاپ وتىرعانىمىزداي، بۇدان وتىز بەس جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن ازىرلەنىپ قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنا باسىلعان بۇل انىقتامالىق ماقالادان قازىبەك تاۋاسارۇلىن تەك باتىر رەتىندە تانيمىز، مۇندا ونىڭ ارتىنا ۇلكەن ەستەلىك قولجازبا قالدىرعانى جايىندا جانە جوعارىدا اتالعانداي، بەك اتاعىن اتىنا تىركەۋى جونىندە دە ەشتەڭە ايتىلماعان. «...قازىبەك تاۋاسارۇلى وسى تاكتيكانى (سوعىستى توسقاۋىل قويۋ ادىسىمەن جۇرگىزۋدى – ب.ق.) جاساعانى جانە تابىستى تۇردە ەنگىزىپ، جۇزەگە اسىرعانى ءۇشىن دۆورياندىق بەك تيتۋلىنا يە بولدى»[20], – دەيدى كونفەرەنتسيا بايانداماشىلارىنىڭ تاعى ءبىرى. ال بەك اتاۋى – ارابتىڭ ءامىر دەگەن سوزىمەن توركىندەس، بيلەۋشى، ءامىرشى ماعىناسىن بەرەتىن تۇركى ءسوزى. ورتا ازيا حالىقتارىندا ورتا عاسىرلاردا جەر يەلەنۋشى فەودالدىڭ تيتۋلى رەتىندە قولدانىلعان[21]. وسى اتاق تاۋەلسىزدىك جىلدارى شىققان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديادا كەلتىرىلگەن. ونداعى ماقالادا تاۋاسارۇلىنىڭ بەكتىك اتاعى ەشقانداي تۇسىندىرمەسىز ەسىمىنە تىركەلىپ، دەفينيتسيا «باتىر» دەگەن قىسقا بايىمداۋمەن تۇجىرىمدالعان. تۋعان جانە ولگەن جىلدارى مەن جەرلەرى ناقتىلانىپ كورسەتىلگەن.
جاڭا ىرگەلى انىقتامالىق بويىنشا قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى 1692 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1776 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ كۇرتى اۋدانىندا قايتىس بولعان ەكەن. ياعني، العاشقى انىقتامالىقتا 1723 جىلى سوعىس كەزىندە وپات بولدى دەگەن ۋاقىتتان كەيىن تاعى جارتى عاسىردان استام جاساپ، قارتايىپ دۇنيەدەن وزعان. جانە بۇل كىسى تەك باتىر عانا ەمەس، ءوز زامانى ءۇشىن ۇلكەن ءبىلىمدار، اقىلمان ادام بولعان. جۇلدىز الەمىن زەرتتەۋ ءۇشىن وبسەرۆاتوريا (راسىتحانا) سالماق بولعان. وبسەرۆاتوريانىڭ قۇلاعان ءۇيىندىسى ەشكىم تيمەگەن قالپىندا باقاناس تاس جولىنىڭ بويىنداعى الماتىدان 140 شاقىرىم جەردەن تابىلعان[22].
«كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا جاس كەزىندە شىعىس ەلدەرىندە بولىپ، مۇسىلمانشا جان-جاقتى ءبىلىم العان، – دەلىنەدى جاڭا ەنتسيكلوپەديادا ول جونىندە. – جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىردىڭ اسكەرىندە مىڭباسى (كەيبىر دەرەكتەردە اقىلشىسى) بولعان. جوڭعارلارمەن بولعان 1727 جىلعى بۇلانتى شايقاسىنا، 1729 ج. اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسقان. باتىر قايتىس بولعان جەردى حالىق قازىبەك تاۋى دەپ اتاپ كەتكەن. ونىڭ ۇلى قاسقارى باتىر دا جوڭعارلارعا قارسى سوعىستا كوزگە تۇسكەن. ب. قىدىربەكۇلى، ب. نۇرجەكەۇلى، ت.ب. اۆتورلاردىڭ پىكىرلەرى بويىنشا ق.ب. «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن شەجىرە ەڭبەك جازعان»[23].
حVIII عاسىردا تۋعان وسى شەجىرە ەڭبەكتىڭ 1993 جىلى تۇڭعىش جارىققا شىققان نۇسقاسىن 2000 جىلى تالقىعا سالعان عىلىمي كونفەرەنتسيادا «قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان تۇپنۇسقا قولجازباسى بولعان» دەپ مالىمدەگەن ت. وماربەكوۆ بۇل سەنىمىن ءتورت جۇيەگە ءبولىپ دالەلدەيدى. سونىڭ العاشقىسى مىنانداي: «ۇلى ءجۇزدىڭ شەجىرەسىن تاراتۋداعى وزىندىك ۇستانىم، بەلگىلى شەجىرەشىلەر نۇرجان ناۋشاباەۆتى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىن، مۇحامەتجان تىنىشباەۆتى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتى جانە ت.ب. قايتالاماي، وزىندىك جاڭا دەرەكتەر كەلتىرۋ – ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان ەڭبەك اۆتورىنىڭ ءوز حالقىنىڭ شەجىرەسىنەن جان-جاقتى حاباردارلىعىن كورسەتەدى».
ءبىر قاراعاندا بۇدان قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ جۇمىسىنىڭ ارتىقشىلىعى كورىنگەنمەن، زەرتتەۋشىنىڭ الدەنەنى جەرىنە جەتكىزە قاراستىرماعانى اڭعارىلادى. ول اتاپ وتىرعان كىسىلەردىڭ («بەلگىلى شەجىرەشىلەر نۇرجان ناۋشاباەۆ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ») ءبارى دە ءحىح–حح عع. ءومىر سۇرگەن، دەمەك، شەجىرەسىن حVIII عاسىردا جازعان قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ولاردى «قايتالاماي، وزىندىك جاڭا دەرەكتەر كەلتىرۋى» ەش مۇمكىن ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى، تۇسىنىكسىزى – ودان عاسىردان استام ۋاقىتتان سوڭ شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانعان بەلگىلى شەجىرەشىلەردىڭ قازىبەك بەك تۇزگەن شەجىرەدەن ەشتەڭە پايدالانباۋى. الايدا بايانداماشى-عالىم تالداۋىن مۇنداي باعىتتا تەرەڭدەتپەيدى، ءارى بۇنىمەن توقتالمايدى. «ەكىنشىدەن، – دەيدى ول ودان ءارى، – ءبىزدىڭ قولىمىزداعى قولجازبا كوشىرمەسىڭدە 100-گە تارتا كونە شاعاتاي، اراپ، پارسى تىلدەرىندەگى سوزدەر قايتالانىپ كەزدەسىپ وتىرادى. بۇگىنگى زامانعى قازاق سوزدەرىندە ۇشىراسا قويمايتىن بۇل تۇسىنىكتەر بىزگە تۇپنۇسقادان جەتكەن دەۋگە نەگىز بار»[24].
بۇل پىكىردى كىتاپتىڭ ەكىنشى باسىلىمىنداعى باسپا تاراپىنان بەرىلگەن كىرىسپە ماقالا دا ناقتى مىسالدارمەن قوستايدى. «1993-جىلى جارىق كورگەن «ءتۇپ-تۇقىياننىڭ» العاشقى ەلۋ بەتىندە كازىر ءبىز قولدانبايتىن 172 كونە ءسوز بار ەكەن، – دەلىنگەن وندا. – قانشاما ادام قايتا كوشىرىپ، تۇسىنىكتى تىلگە اۋدارىپ اۋرە بولسا دا، ءبارىبىر كونە سوزدەردى كوشىرۋشىلەر كازىرگى تىلگە ءتۇپ-تۇگەل كوشىرە الماپتى. ونداعى «عافيل»، «الەندىك»، «قارشى»... ءتارىزدى XX-عاسىردىڭ قازاعى قولدانباق تۇرماق، تۇسىندە دە ەستي المايتىن قىرۋار ءسوزدى ەمىن-ەركىن پايدالانۋى بۇل قولجازبانىڭ شىن مانىندە كونەدەن كەلە جاتقانىن شەكسىز ايگىلەيدى»[25]. الايدا «قولجازبانىڭ كونەدەن كەلە جاتقانىن شەكسىز ايگىلەيتىن» وسىناۋ كونە سوزدەردىڭ بۇگىنگى تىلدەگى ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ قاجەتتىگى ەسكەرىلمەي قالعان.
[1] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 357–366-بب.
[2] ش.ق.تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 918-6.
[3] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 10-ت. – ا.، 1977. – 623-ب.
[4] تاۋاسارۇلى ش.ق . ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – الماتى، 2008. – 918–920-بب.
[5] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – ا.، 2001. – 172 ب.
[6] نارىباەۆ ك. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا جانە عالىم// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – ا.، 2001. – 3-ب.
[7] نارىباەۆ ك. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا جانە عالىم// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – ا.، 2001. – 3–4-بب.
[8] وماربەكوۆ ت. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگى – تاريحي ومىرباياندىق شىعارما// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – ا.، 2001. – 8-ب.
[9] ۋرۋنباەۆ ا. وت وتۆەتستۆەننوگو رەداكتورا //مۋحاممەد حايدار دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. – ا.، 1999. – 17-ب.
[10] احمەدوۆ ب.ا. وت وتۆەتستۆەننوگو رەداكتورا// ۋتەميش-حادجي. چينگيزنامە، – ا.-ا.، 1992. – 5-11-6.
[11] ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. – ا.، 1991, – 3–4-بب.
[12] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىل. كونف. ماتەر. – ا.، 2001. – 9-ب.
[13] قادىرعالي جالايىر. شەجىرەلەر جيناعى. شاعاتاي-قازاق تىلىنەن اۋدارىپ، العى ءسوزىن جازعان ن. مينگۋلوۆ، ب. كومەكوۆ، س. وتەنيازوۆ. – الماتى، 1993. – ز-ب.
[14] وماربەكوۆ ت. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگى – تاريحي ومىرباياندىق شىعارما// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەريالدارى. – ا.، 2001. – 9–10-ب.
[15] ماسانوۆ ن.ە.، ابىلحوجين ج.ب.، ەروفەەۆا ي.ۆ. ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. – الماتى، 2007. – 294 ب.
[16] ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. – ا.، 2007. –165–171-بب.
[17] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەريالدارى. – ا.، 2001. – 10-ب.
[18] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 6-توم. – ا.، 1975. -399-ب.
[19] جەتىسۋ. ەنتسيكلوپەديا. – ا.، 2004. – 379–380-بب.
[20] باكاەۆ ا. ۆوەننىە دەيستۆيا ۆ كنيگە كازىبەكا بەكا «وت يستوكوۆ دو مەنيا»// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەريالدارى. – ا.، 2001. – 18–26-بب.; تاۋاسارۇلى ق. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 1993. – 282-6.
[21] سوۆەتسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. – موسكۆا، 1982. – 122-ب.
[22] كىدىربەك-ۋلى ا. ۆوپروسى استرونومي ۆ كنيگە ك.تاۋاسارۋلى «وت يستوكوۆ دو مەنيا»// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەريالدارى. – الماتى، 2001. – 133–136-بب.;
[23] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 5-توم. – ا.، 2003. – 464-ب.
[24] وماربەكوۆ ت. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگى – تاريحي ومىرباياندىق شىعارما// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – الماتى، 2001. – 10-ب.
[25] شاپىراشتى تاۋاسارۇلى قازىبەك بەك. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – الماتى، 2008. – 14-ب.
بەيبىت قويشىباەۆ
(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)
جالعاسى بار...
Abai.kz
